Zasady: Świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania- uczenia się, zasada systematyczności.
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie kształcenia należy do najważniejszych wytycznych postępowania nauczyciela. Jej właściwa realizacja zależy od tego jaką rolę wyznacza się nauczycielowi w pracy dydaktyczno-wychowawczej.
Warunki niesprzyjające realizacji zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się:
Nauczyciel w centrum a od uczniów wymaga się głównie by uważali i siedzieli cicho oraz uczyli się na pamięć zadanego materiału w domu. Pozbawiał uczniów inicjatywy, zmuszał do myślenia „za nauczycielem'', narzucał im gotowe już wzory i sposoby postępowania, hamując ich aktywność i samodzielność.
Ograniczenie aktywności nauczyciela na rzecz samodzielności i aktywności i uczniów. Pozbawia nauczyciela racjonalnego kierowania procesem kształcenia, gdyż uczniowie zbyt często uczyli się metodą prób i błędów.
Warunki korzystne sprzyjające realizacji zasady:
Kładzenie nacisku na odpowiednie ukierunkowanie aktywności dzieci i młodzieży przez nauczyciela.
Podporządkowanie jej wcielaniu w życie założonych celów i zadań kształcenia.
Uwzględnienie możliwości i zainteresowań uczniów i potrzeb społecznych.
Reguły dydaktyczne wynikające z zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się:
Poznanie potrzeb poznawczych i zainteresowań uczniów oraz rozwijanie ich tak, by w maksymalnym stopniu zbliżały się do potrzeb społecznych.
Zaznajamianie uczniów z celami i zadaniami kształcenia by wytworzyć motywy uczenia się.
Czynniki wpływające na skuteczną realizację reguł dydaktycznych:
w szkole podstawowej:
urozmaicony tok lekcji,
stosowane pomoce naukowe,
chęć otrzymania pochwały, obawa przed naganą itp.
w klasach wyższych i gimnazjum:
użyteczność zdobywanej wiedzy dla przyszłej pracy zawodowej,
chęć poszerzenia informacji z różnych dziedzin życia.
Nauczyciel powinien nauczyć uczniów:
myśleć, stawiając ich w sytuacjach wymagających myślenia,
przezwyciężać napotykane trudności i rozwiązywać problemy teoretyczne i praktyczne,
wdrożyć do zespołowych form pracy i współdziałania przy rozwiązywaniu zadań.
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się wymaga od nauczyciela by :
nie zastępował pracy uczniów własną pracą,
umiejętnie stopniował trudności stawianych uczniom zadań, których zakres powinien być jak najszerszy z różnych dziedzin: umysłowej i kształtującej pożądane postawy społeczno-moralne.
Zasada systematyczności:
Warunkiem skutecznego zaznajomienia uczniów z nowym materiałem, jest uprzednie określenie stanu ich wiedzy wyjściowej oraz systematyczne nawiązywanie do tej wiedzy.
Systematyczność jest zasadą, której respektowanie decyduje niejednokrotnie o skuteczności wykonywanej przez ludzi pracy. Szczególnie doniosłą rolę spełnia ona w procesie kształcenia. Proces ten złożony jest z łańcucha ściśle powiązanych ze sobą aktów uczenia się i nauczania, wtedy tylko przebiega płynnie oraz zapewnia pozytywne wyniki, kiedy nie występują w nim nieprzewidziane przerwy oraz dezorganizujące go wydarzenia.
Zasada systematyczności nakłada na nauczyciela obowiązek systematycznego przygotowywania się do zajęć dydaktycznych, starannej analizy tematu każdej lekcji, przemyślanego zadawania uczniom prac domowych, częstego stosowania syntetycznych powtórzeń przerabianego w szkole materiału oraz sprawdzania stopnia jego opanowania przez dzieci i młodzież.
Z zasady tej wynikają określone reguły dydaktyczne, najważniejsze to:
Uprzednie określenie stanu ich wiedzy wyjściowej na dany temat oraz systematyczne nawiązywanie do niej,
Ustalenie tzw. merytorycznego punktu ciężkości lekcji oraz eksponowanie na jego tle i w powiązaniu z nim pochodnych wobec niego wiadomości i umiejętności. Służy temu staranna analiza i synteza zamierzonego do zrealizowania podczas lekcji materiału programowego,
Racjonalne zaznajamianie uczniów z nowym materiałem wymaga podzielenia go na mniejsze fragmenty, tzn. na odpowiednie punkty i podpunkty, które tworzą strukturę danej lekcji i w takiej kolejności powinny być omawiane,
Streszczenia i syntetyzujące powtórzenia przerabianego materiału na początku i pod koniec lekcji, każdego większego działu by utrwalić materiał,
W celu wdrożenia uczniów do poprawnego wypowiadania się ustnie i na piśmie, nauczyciele powinni zwracać uwagę na sposób i formę wyrażania myśli przez dzieci i młodzież odpowiednio do wieku.
Od najmłodszych lat powinno się wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz wymagać od nich rozwiązywania zadań o wzrastającym stopniu trudności. Mogą to być np. obserwacje pogody oraz warunków i procesu wzrostu roślin i zwierząt, gromadzenie okazów przyrodniczych, zbieranie i opracowywanie materiałów dotyczących historii danej miejscowości czy regionu itp.