PRZEDMIOT I ZADANIA FARMAKOLOGII.
Farmakologia - jest to nauka o środkach leczniczych (lekach) i ich działaniu na organizm.
Nazwa pochodzi od słów greckich pharmakon - lek, trucizna i logos - nauka.
Lekiem nazywamy środek leczniczy, któremu nadano odpowiednią postać i który stosuje się w zapobieganiu, rozpoznawaniu bądź leczeniu chorób ludzi i zwierząt. Zadaniem farmakologii jest m. in. Poszukiwanie nowych leków, poznanie działania i mechanizmu działania leków, ustalenie wskazań leczniczych i przeciwwskazań oraz racjonalnego dawkowania leków, ich toksyczności i działań niepożądanych.
Farmakologia dzieli się na kilka działów - m. in. na farmakodynamikę, farmakokinetykę, farmakoterapię i inne.
Farmakodynamika - jest to nauka o zmianach czynności organizmu pod wpływem leku i mechanizmie działania leku.
Farmakokinetyka - to nauka o losach leków w organizmie, czyli o zmianach stężenia leku we krwi i tkankach jako wypadkowej wchłaniania, wiązania z białkami, przenikania do tkanek, metabolizmu i wydalania.
Farmakoterapia - jest nauką o zastosowaniu terapeutycznym leków.
Farmakologia kliniczna - to nauka o metodach badania i działania leków na człowieka zdrowego i chorego i ich praktycznym zastosowaniu.
Farmakogenetyka - to dział farmakologii zajmujący się wpływem czynników dziedzicznych na działanie leków.
Farmakologia rozwojowa zajmuje się wpływem działania leków na organizm w zależności od wieku - w ramach tego działania rozróżniamy farmakologię pediatryczną oraz farmakologię geriatryczną.
Z farmakologią łączy się ściśle receptura, czyli nauka o postaciach leków, ich zapisywaniu i sposobach sporządzania.
POCHODZENIE I NAZWY LEKÓW.
Lekiem mogą być substancje i surowce pochodzenia roślinnego, tkanki i narządy zwierzęce lub częściej preparaty galenowe sporządzone z tkanek roślinnych lub zwierzęcych.
Obecnie częściej stosuje się leki syntetyczne. Ich nazwy chemiczne są zwykle bardzo skomplikowane i używanie ich w życiu codziennym jest praktycznie niemożliwa, dlatego stosuje się obowiązujące we wszystkich krajach tzw. Nazwy rodzajowe lub międzynarodowe. Fabryki produkujące leki nadają im, zastrzeżone patentem, nazwy handlowe (firmowe).
RODZAJE DZIAŁANIA LEKÓW.
Działania przyczynowe i objawowe. Zasadniczym celem stosowania leków jest usunięcie przyczyn choroby. Leki takie nazywamy lekami przyczynowymi, a tego rodzaju działanie - działaniem przyczynowym. W wielu przypadkach nie jesteśmy w stanie usunąć przyczyny choroby. Staramy się, zatem usunąć lub przynajmniej zmniejszyć nasilenie objawów chorobowych. Tego rodzaju działanie nazywamy objawowym.
Działanie ośrodkowe i obwodowe. Działaniem ośrodkowym nazywamy działanie leków bezpośrednio na komórki nerwowe w OUN, po wchłonięciu się ich do krwiobiegu. Działanie obwodowe jest to działanie na obwodowy układ nerwowy - głównie na zakończenia nerwowe i ogólne.
Działanie miejscowe i ogólne. Działaniem miejscowym nazywamy działanie leków na tkanki w miejscu ich wprowadzenia. Działaniem ogólnym nazywamy działanie leków po ich wchłonięciu się do krwiobiegu.
Działanie wybiórcze. Niektóre leki podane w małych dawkach oddziałują wyłącznie na czynności tylko określonych narządów.
Działanie odwracalne i nieodwracalne. W zależności od leku i jego dawki działanie na organizm może być odwracalne (przemijające) lub nieodwracalne (nieprzemijające).
Działanie antagonistyczne - przeciwne, różnokierunkowe działanie leków prowadzące do osłabienia lub całkowitego zahamowania ich działania.
Działanie synergistyczne. Synergizm jest to zgodne, jednokierunkowe działanie leków na czynności organizmu, przy czym wynik ich działania sumuje się.
ZALEŻNOŚCI DZIAŁANIA LEKÓW OD JEGO DAWKI.
Efekt farmakologiczny leku - zmiana czynności komórki, narządu czy organizmu pod wpływem leku; zależy od dawki (stężenia) leku i w pewnym zakresie dawek czy stężeń (20 - 80% maksymalnej odpowiedzi na lek), jest on proporcjonalny do logarytmu dawki.
Aktywność leku - właściwości wyzwalania określonego efektu przez określoną dawkę.
Intensywność działania leku - właściwości wyzwalania maksymalnego efektu określonej wielkości; jeśli lek A w maksymalnej dawce (stężeniu) jest w stanie wywołać większy efekt maksymalny niż lek B w większej dawce (stężeniu), stwierdzamy, że ma większą intensywność działania.
Dawka minimalna - najmniejsza dawka leku, wywołująca efekt farmakologiczny.
Dawka maksymalna - największa dawka, która może być stosowania leczniczo.
Maksymalną dawką tolerowaną - największa dawka niewywołująca uchwytnych objawów toksycznych.
Dawka efektywna - dawka wywołująca określony efekt. Jeśli jest to pożądany efekt leczniczy, to dawkę tę nazywamy.
Dawka lecznicza - jest to dawka wywołująca pożądany efekt leczniczy.
Wskaźnik leczniczy - stosunek dawki wywołującej objawy toksyczne (lub śmierć) do dawki leczniczej.
Współczynnik „korzyści” - stosunek wartości terapeutycznej leku do jego działań niepożądanych.
MECHANIZM DZIAŁANIA.
Mechanizmem działania leku nazywamy sposób jego oddziaływania ze składnikami żywego organizmu w wyniku, czego dochodzi do wyzwolenia efektu farmakologicznego.
Biochemiczny (receptorowy),
Fizykochemiczny.
PUNKTY UCHWYTU DZIAŁANIA LEKU.
Enzymy i koenzymy - większość leków bezpośrednio lub pośrednio wpływa na aktywność enzymów, najczęściej je hamuje (inhibitory enzymatyczne, inhibitory anhydrazy węglowej, inhibitory syntetazy PG), niekiedy wzmaga.
Substraty - niektóre leki eliminują z procesów biologicznych określone składniki ustrojowe (np.: Cytryniany - wapń, siarczan protaminy - heparynę).
Kwasy nukleinowe - niektóre leki zmieniają funkcję komórek przez wpływ na kwasy nukleinowe - DNA i RNA. Tak działają np., niektóre leki przeciwnowotworowe, DNA jest również punktem uchwytu terapii genowej.
LOSY LEKÓW W ORGANIZMIE.
Uwalnianie leku polega na przechodzeniu substancji leczniczej z postaci leku do roztworu w płynach organizmu.
Dzieli się ono na trzy etapy:
Rozpad postaci leku,
Rozpuszczanie substancji leczniczej,
Dyfuzję leku do miejsca wchłaniania.
WCHŁANIANIE LEKÓW.
Leki wchłaniają się do krążenia ogólnego przez:
Skórę,
Płuca,
Błonę śluzową jamy ustnej,
Błonę śluzową żołądka,
Błonę śluzową jelita,
Błonę śluzową nosa,
Błonę śluzową pochwy,
Tkankę podskórną oraz doodbytniczo, dotchawiczo, śródoponowo
WYDALANIE LEKÓW.
Wydalanie odbywa się:
Z moczem,
Z żółcią,
Ze śliną,
Przez jelita,
Przez płuca,
Z potem,
Z mlekiem matki.
INTERAKCJE LEKÓW.
Współczesne leczenie polega najczęściej na stosowaniu u chorego kilku leków równocześnie. Należy pamiętać, że leki te mogą wzajemnie ze sobą interferować, zmieniając niekiedy swoje działanie. Wpływ jednego leku na skład, losy w organizmie i na działanie drugiego leku nazywamy interakcją leków.
Odróżniamy 3 rodzaje interakcji:
Farmacełtyczną,
Farmakodynamiczną,
Farmakokinetyczną.
DZIAŁANIE NIEPORZĄDNE LEKÓW.
Działanie nieporządne to wszystkie niekorzystne efekty działania leków, występujące po dawkach leczniczych. Działanie niepożądane może być nierozerwalnie związane z działaniem głównym (wysychanie w jamie ustnej po atropinie i działanie spazmolityczne) lub też może być od niego niezależnie.
PODZIAŁ.
Ze względu na zależność od działania farmakologicznego leku.
Działanie nieporządne bezpośrednie - np. Objawy parkinsonowe po pochodnych fenotiazyny.
Działanie niepożądane wtórne- następstwo odległych konsekwencji działania leku, np. hipowitaminoza B i K po stosowaniu doustnym antybiotyku o szerokim zakresie działania.
Ze względu na mechanizm powstawania:
Działanie niepożądane wynikające z działania farmakologicznego leku (zależnie od dawki).
Działanie niepożądane na tle uczuleniowym - reakcje alergiczne na lek (brak zależności od dawki).
Działanie teratogenne - szkodliwe działanie leków stosowanych w małych dawkach (efekt nie w pełni zależy od dawki) na płód w okresie organogenezy i embriogenezy (pierwszy trymestr) - powstawanie wad rozwojowych (zniekształceń, potworności).
Działanie embriotoksyczne - szkodliwe działanie leków na płód w dawkach toksycznych (efekt zależy od dawki); może powodować obumarcie płodu, poronienie lub uszkodzenie płodu.
ŚRODKI ANTYSEPTYCZNE I ODKAŻAJĄCE.
Środki antyseptyczne nazywamy środki stosowane na powierzchnię żywych tkanek w celu zabicia drobnoustrojów lub zahamowania ich rozwoju. Mogą one niekiedy powodować podrażnienie tkanek, choć niektóre z nich działają ściągająco i przeciwzapalnie.
Środki dezynfekcyjne są to środki stosowane do zabicia drobnoustrojów znajdujących się poza organizmem. Są one zbyt toksyczne, aby mogły być stosowane na żywą tkankę organizmu wyższego - działają drażniąco, a w większych stężeniach żrąco.
MECHANIZM DZIAŁANIA ŚRODKÓW ODKAŻAJĄCYCH.
KWASY.
Drobnoustroje chorobotwórcze namnażają się tylko w określonym, zwykle stosunkowo wąskim zakresie odczynu środowiska - najczęściej w środowisku zasadowym. Wiadomo powszechnie z życia codziennego, że zakwaszanie produktów żywnościowych (marynaty, kiszonki) jest metodą ich konserwacji. Spośród kwasów, jako środki antyseptyczne do odkażania błon śluzowych i skóry nieuszkodzonej, stosuje się kwas borowy, dwuboran sodowy, kwas salicylowy oraz kwas benzoesowy.
ALDEHYDY, ALKOHOLE.
Wśród aldehydów szczególne znaczenie jako środek odkażający ma aldehyd mrówkowy (formaldehyd) oraz aldehyd glutarowy.
Silnymi środkami odkażającymi są alkohole alifatyczne (alkohol etylowy, izopropylowy).
ŚRODKI UTLENIAJĄCE.
Nadtlenek wodoru (3 % roztwór to woda utleniona),
Nadmanganian potasu,
ZWIĄZKI CHLOROWCOWE I ICH POCHODNE.
Chlor - związki chlorowcowe - chloramina, chlorheksydyna (Manusan, Abacil),
Jod - 3 % jodyna, jodofor (Braunol 2000, Betadin, Polseptol).
ZWIĄZKI SREBRA.
Azotan srebra,
Sól srebrowa sulfadiazyna (Dermazin)
ZWIĄZKI CYNKU.
Siarczan cynku (Cincol),
LEKI ROŚLINNE.
Rumianek,
Olejek z drzewa herbacianego.
1