Wykład 2: paradygmat patogenetyczny w psychologii zdrowia

1. Paradygmat patogenetyczny.

• Dominujące pytanie: co jest przyczyną choroby i na skutek jakich czynników u człowieka przejawia
  się konkretna choroba i konkretne zaburzenia. W podejściu tym celem badań i analiz bieżących jest
  poszukiwanie czynników odpowiedzialnych za powstanie i rozwój zaburzeń i chorób.

• Wieloczynnikowa etiopatogeneza chorób (w powstawaniu chorób i zaburzeń obserwuje się
  współudział czynników somatogennych, psychogennych i społeczno kulturowych/ środowiskowych);

Stres:

• Bodziec (wywiera siłę na człowieka)

• Reakcja (negatywne reakcje emocjonalne, które powstają w człowieku pod wpływem działania negatywnych bodźców- historyczne rozumienie stresu)

• Relacja (obecne rozumienie stresu)

2. Współczesne rozumienie stresu.

R.S. Lazarus i S. Folkman (za: Heszen-Niejodek, 2000, s.470) definiują stres jako „określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi".

Rozumienie stresu:

• Relacyjne (interakcja między sytuacją a człowiekiem)

• Poznawczo- fenomenologiczne (kryterium wystąpienia stresu stanowi ocena człowieka)

• Transakcyjne (stres nie jest prostą sumą czynników (człowieka i sytuacji))

Ocena sytuacji:

• Sprzyjająca

• Neutralna

• Stresująca

Ocena stresu (ocena pierwotna):

• Krzywda- strata (jakaś szkoda już nas spotkała)

• Zagrożenie (antycypacja szkody)

• Wyzwanie (przewidywanie osiągnięcia korzyści)

Ocena pierwotna (ocena steru) i ocena wtórna (przegląd własnych możliwości poradzenia sobie za sterem) występują równocześnie

W wyniku ocena wtórnej pojawia się proces zaradczy, mający na celu pokonanie stresu

3. Stresory jako potencjalne źródło stresu.

SIŁA I ZASIĘG:

• dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof

• uniwersalny

• rzeczywiste stresory obejmujące całe grupy ludzi

• stres ekstremalny, traumatyczny

• stawia wysokie wymagania człowiekowi

• brak przygotowania na taki stras

• pozostawia po sobie ślad w psychice)

• poważne wyzwania i zagrożenia;

• dotyczą pojedynczych osób

• koncepcja Rahe, Helis (lista sterujących wydarzeń w życiu człowieka np. śmierć współmałżonka, rozwód, wiezienie, kredyt, kłótnie z teściami, zmiana diety, urlop, Boże Narodzenie)

• drobne codzienne utrapienia.

• nagromadzenie codziennych utrapień może mieć poważne konsekwencje zdrowotne

CZAS ODDZIAŁYWANIA STRESORA:

• wydarzenia stresowe jednorazowe (incydentalny charakter)

• wydarzenia periodyczne lub cykliczne (powtarzające się z pewną regularnością)

• stresory chroniczne, działające permanentnie (np. nieudane małżeństwo)

• sekwencje, ciąg wydarzeń stresowych, w których stresor inicjujący pociąga za sobą następne (np. utrata pracy, rozwód)

KONTROLOWALNOŚĆ STRESORA (w jakim stopniu wystąpienie, przebieg i następstwa wydarzeń stresujących zależą od celowego działania osób, które doświadczają stresu):

• wysoki stopień kontroli (np. zmiana stylu życia na polecenie lekarza i uniknięcie tym samym choroby)

• kontrola ograniczona

• brak kontroli (np. zawał lub inna ciężka choroba)

• zmienna kontrolowalność

4. Reakcje na stres:

• EMOCJONALNE

np. niepokój, napięcie, złość, przygnębienie, apatia, drażliwość;

• FIZJOLOGICZNE

np. bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe;

• BEHAWIORALNE

np. nadaktywność, impulsywność, zaburzenia łaknienia, konflikty interpersonalne, izolacja

społeczna

• MOTYWACYJNE

np. utrata zapału, entuzjazmu, obojętność, zniechęcenie.

1. Współczesna konceptualizacja radzenia sobie,

Definicja radzenia sobie R.S. Lazarusa i S. Folkman (za: Heszen-Niejodek, 2000, s.476): Radzenie sobie to „stale zmieniające się (dynamiczne) poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby".

Lazarus i Folkman wyróżniają dwie funkcje radzenia sobie:

• instrumentalną (zadaniową) - zorientowaną na problem mającą na celu poprawę relacji człowieka z otoczeniem;

• samoregulacji przykrych emocji - zorientowaną na opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z doświadczanym stresem.

Obie funkcje mogą być realizowane zarówno przez poznawcze, jak i behawioralne radzenie sobie.

Współczesne rozumienie radzenia sobie (Moos)

	Nastawienie na problem	Nastawienie na emocje
Wysiłki poznawcze	Myślenie o sposobach rozwiązania problemu	Próba zapomnienia o całej sprawie
Wysiłki behawioralne	Działanie mające na celu rozwiązanie problemu	Zaangażowanie się w inną aktywność

Konkretne radzenie sobie może:

• spełniać obie funkcje (poprzez uczenie się wyciszamy emocje związane ze stresem i rozwiązujemy problem)

• spełniać jedną funkcję i być antagonistyczna wobec drugiej (pójście na imprezę przed egzaminem wycisza emocje, ale nie rozwiązuje problemu)

• spełniać jedną funkcję bez antagonizmu wobec drugiej (wcześniejszy powrót z imprezy i powtórzenie materiału- emocje wyciszone, problem rozwiązany)

• spełniać naprzemiennie obie funkcje (krótkie przerwy w nauce, w czasie których np. słuchamy muzyki wyciszają emocje a nauka rozwiązuje problem)

Radzenie sobie ze stresem może być rozpatrywane w kategoriach procesu, strategii i stylu (za: Heszen-Niejodek, 2000, Wrześniewski, 1996). Definicja podana powyżej stanowi przykład procesualnego podejścia do radzenia sobie.

• proces radzenia sobie to złożony i dynamiczny proces obejmujący całość aktywności człowieka w danej sytuacji stresowej, stanowi on „ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki" (Wrześniewski, 1996, s. 47);

• strategie radzenia sobie to konkretne wysiłki podejmowane przez jednostkę w obliczu stresu stanowiące ogniwa procesu zaradczego; Liczne badania wskazują na dużą zmienność stosowanych strategii w czasie procesu zaradczego oraz zależność od zmieniającego się kontekstu doświadczenia stresowego (Makowska, Poprawa, 2001);

• styl radzenia sobie - „posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi" (Heszen-Niejodek, 2000); kategoria stylu odnoszona jest do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie jednostki w warunkach stresowych.

6. Psychiczne konsekwencje stresu

• Ostra reakcja na stres, występuje zazwyczaj natychmiast po zadziałaniu stresu fizycznego i/lub psychicznego, na ogół przemija w ciągu kilku godzin lub dni (ma charakter oszołomienia, któremu towarzyszy silny lęk, zawężenie pola świadomości, zaburzenia orientacji; może mieć jednak obraz analogiczny do innych zaburzeń nerwicowych, zdarzają się fugi i amnezje);

• Zaburzenia stresowe pourazowe, występują z opóźnieniem (do 6 miesięcy wg ICO-10), charakteryzują się przeżywaniem sytuacji stresowej w natrętnie powracających wspomnieniach, reminiscencjach, koszmarach sennych (szczególna forma PTSD);

• Zaburzenia adaptacyjne: zespoły zaburzeń czynnościowych rozwijające się w sytuacjach znaczących zmian życiowych np. osamotnienia po śmierci, konieczności zmiany pracy, bezrobocia. Mogą trwać od kilku miesięcy do kilku lat.

Uproszczony schemat działania w sytuacji stresu

Jednostka sytuacja

Ocena w kategorii stresu

Strategie zaradcze

Ponowna ocena stresu i własnych możliwości

Strategie zaradcze