JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI- OSTAP BONDARCZUK
Druga z cyklu powieści ludowych; Wilno 1847.
Jeszcze długo, długo poczekamy na inteligenta o chłopskim rodowodzie w literaturze polskiej.
Na powieściach Kraszewskiego wychował się Żeromski, więc analogia z doktorem Judymem z Ludzi Bezdomnych jest właściwa. Inne motywy także przejął.
Wielka popularność powieści, wiele wydań.
Kraszewski zadedykował ją Wiktorowi Każyńskiemu (kompozytor, kapelmistrz, publicysta muzyczny).
1. 1812 r.; opis Wołynia po zwycięstwie cara Aleksandra nad Napoleonem. Amia Napoleona przeszła przez Wołyń- rozbestwieni żołnierze zdewastowali wioski. W oficynie rządcy mieszka pan Mrzozowski. Napisał list do Grafa o stanie pałacu (mina) i Graf wraz z Grafinią Anną i córką Misią wrócili do domu. Chcieli wykopać z ogrodu kufer z kosztownościami, ale Mrzozowski powiedział, że ukradli go Austriacy. Zza krzaków przypatrywał się im 6-7-letni Ostapek, syn Bondarczuka. Jego rodzina wymarła z gorączki; on przeżył żebrząc. Chłopiec powiedział, że kufer wykopał rządca (Mrzozowski uciekł) i pokazał miejsce, w którym go zakopał. Hrabina Anna postanowiła w dowód wdzięczności wychować go- odesłała go do szkół.
2. Berlińska przechadzka dwóch dorodnych młodzieńców: hrabiego Alfreda i Eustachego. Eustachy to Ostapek- jest dumny z chłopskiego pochodzenia, chciałby wrócić do swoich, bo w świecie szlachty nic nie zastąpi urodzenia, ale jest zbyt uczony i nie pasuje do żadnej klasy. Alfred to syn brata grafa. Jego ojciec nie chciał przyznać się do ubóstwa, więc polecił go bratu jako przyszłego męża Misi. Chłopiec został wychowany nowocześnie. Nie wierzy w dziedziczne szlachectwo i przyjaźni się z Eustachym. Obaj na koszt grafa podróżowali po Europie, a potem studiowali medycynę na Uniwersytecie Berlińskim. Teraz wracają do Polski.
3. Śniadanie grafa To typowy pan- pochmurny, dumny i śmiały. Nosi surdut, żółte buty i czapkę zakrywającą łysinę. Czyta Gazette de France. Rozmawia z córką po francusku. Jada z nimi także jej dawna nauczycielka, Zofia des Roches. Czytają list od Alfreda. Hrabia jest negatywnie nastawiony do Ostapka. Widzi w nim szpiega, którego trzeba trzymać w rygorze albo oddalić. Nie podoba mu się także planowane małżeństwo z Alfredem, bo jest zbyt biedny. Zastanawia się, jak zerwać przyrzeczenia.
Córka zastanawia się, jak go nawrócić.
4. Przyjazd Alfreda i Eustachego. Eustachy nie chce wejść, dopiero Misia każe go poprosić. Błyszczy w towarzystwie. Hrabia zapomniał o odwiedzinach hrabiego B. z synem Oskarem niedawno przybyłym z Paryża i teraz wstydzi się Ostapka- przedstawia go jako przyjaciela Francuza. Eustachy źle się czuje wśród nich i odchodzi pod pretekstem bólu głowy.
5. Ostapek odwiedza w nocy swoją chatę. Okazuję się, że rządca skłamał i część jego krewnych przeżyła: Fedek- gospodarz, Zoja-siostra, Kulina- stara babka jak mara. Wzruszeni rozmawiają, częstują go czarnym chlebem i wodą. Potem odwiedza mogiłę rodziców i tam znajduje go Alfred.
Graf chce, żeby Ostatek nazajutrz wyjechał do Białej Góry i zajął się tamtejszym szpitalem. Dostanie pensję, odzienie i chłopską chatę. Alfred ma zamiar wyjechać z nim.
6. Misia i Alfred idą do hrabiego w sprawie Ostapka. Umierająca matka poleciła jej opiekę nad nim. Alfred zapowiada, że obaj będą służyli chorym, co oburza go. Obiecuje uwolnić Eustachego pod warunkiem, że Alfred nie będzie rozpowiadał, co studiował. Poza tym zrywa wszelkie stosunki z Alfredem i wtedy Misia oznajmia wyjazd do ciotki Krystyny do Surowa.
Krystyna to wdowa mieszkająca z córką, także wdową. Pół życia spędziły we Francji, to feministki.
Trzy majątki leżą obok siebie: Surów Krystyny, Biała Góra grafa i Skałka Alfreda.
Misia, znudzona jednolitym towarzystem, zakochała się w Ostapku, ale on postanowił wyjechać do Warszawy. Pożegnał się z nią po kolacji w Skałce. Ze smutku oddała się malarstwu.
7. Epidemia cholery w Białej Górze. Fedko z bratem stawiają krzyż; wszędzie, gdzie postawili pomogło. Umiera Zoja- palą płot i ławę, bo jej zimno. Na ratunek chłopom przybywa Ostapek, a potem jedzie do chorego grafa. Po jakimś czasie przybyli Alfred i Misia- Ostapek wrócił na wieś, ale co dzień przyjeżdżał do hrabiego.
8. Alfred uzmysłowił Misi, że widać jej miłość do Ostapka i że nie ma jutra. Poradził jej, żeby zapomniała. Wie, co to znaczy- sam jest skazany na milczenie. Potem namówił Eustachego do wyjazdu. Pretekst: hrabia zdrowieje, a obecność przy nim wygląda jak czekanie na wdzięczność. Zakochani (on też) się żegnają- wieczorem Ostapek jest nieprzytomny z gorączki.
9. 10 lat później-
Hrabia, wiedząc, kto go uratował, nigdy o nim nie wspomniał.
Alfred robi majątek w Skałce.
Misia nie przyjmuje żadnego z konkurentów i rozchodzą się dziwne plotki… Więc graf przypomniał Alfredowi o przyrzeczeniu (lepiej on niż nikt). Alfred jest za, jeśli Misia tego chce- rozmawiają: ciągle kocha Ostapka, ale może wyjść za Alfreda jako przyjaciółka, bo gdyby nie poznała tamtego, kochałaby go. Poza tym wie, że on ją kocha.
Skromny ślub. Przeprowadzka do Białej Góry.
Hrabia umarł, bo nie mógł strawić szczęścia i pasztetu.
Misia uwolniła krewnych Ostapka i dała im ziemię.
10. Podole- kraina z Sofijówki Trembeckiego. Alfred i Misia zwiedzają Kamieniec Podolski. Ile krwi szlacheckiej tu przelano; teraz szlachta czyni wyłącznie zło. Przemknął koło nich podobny do Ostapka wieśniak z kijem. Misia została u krewnych, a Alfred wyszedł na spacer po górach, zabłądził i jakiś wieśniak zaprowadził go do pustelni Bondarczuka: nauczyciela, doktora i pocieszyciela chłopów. Alfred został na noc i zaprasił go do Białej Góry; Przysiągłem pustyni… Zostaw mnie w niej.
2