SUDOWIA (Jaćwież), Jaćwięgowie

Bajtkowo, gm. Ełk (zobacz zdjęcia)
Grodzisko położone w południowo-wschodniej części wsi. Obiekt posiada dwa majdany otoczone wałami. Na niższym majdanie znajduje się obrobiony kamień, który przypuszczalnie w czasach pogańskich pełnił funkcję sakralną. W północny wał grodziska została wkopana murowana piwniczka pokryta eternitem. Budowla prawdopodobnie pochodzi z lat siedemdziesiątych XX w. i została na grodzisku umieszczona w czasach działania w Bajtkowie prężnego i postępowego PGR-u.

Cichy, gm. Świętajno (zobacz zdjęcia)
Wzgórze 172 m - przypuszczalne grodzisko położone na północ od miejscowości. Obiekt w przeszłości mógł pełnić rolę punktu obserwacyjnego przy średniowiecznym szlaku drożnym.

Dąbrowskie, gm. Olecko dawniej Dombrowsken, Königsruh (zobacz zdjęcia)
Grodzisko zwane „Szwedzkim Szańcem” położone jest w odległości ok. 2 km na południe od wsi Dąbrowskie w pobliżu dawnej linni kolejowej. Założenie obronne jest obwałowane, majdan nieznacznie wklęsły o wymiarach 45 x 40 m. Wysokość wzgórza wynosi ok. 20 m, zaś kąt nachylenia stoku ok. 50º. Weryfikujący założenia obronne J. Guise stwierdził w okolicy Dąbrowskich jeszcze jedno grodzisko. Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić o które stanowisko miał on na uwadze. Na południe od wsi poza „Szwedzkim Szańcem” istnieją jeszcze 3 wzgórza o regularnych kształtach, płaskim plateau, i stromych zboczach, z których każde mogło w przeszłości pełnić funkcje refugialne.
Uwaga: w literaturze niemieckiej stanowisko jest znane jako Stobbenort.

Dybowo, gm. Świętajno dawniej Diebauen (zobacz zdjęcia)
Grodzisko położone jest pomiędzy jeziorami Długie i Stopka. Obiekt był znany przez C. Hennenbergera, który zamieścił go na mapie z 1576 r. Na dawnym majdanie w czasach historycznych istniało zagłębienie pełniące rolę zbiornika na wodę, tzw. „cysterny”. Od wschodu czytelne są relikty bramy wjazdowej. Dostęp do grodziska broniony był dodatkowo przez wał podłużny odcinający przesmyk między jeziorami.
Z grodziskiem w Dybowie związana jest dawna legenda o rycerzu, który nie pozwolił swej córce wyjść za mąż. Następnie w wyniku czarów zamek zapadł się i wszystko zginęło. Zaklęta panna podobno ukazuje się w czwartkowe wieczory wśród fal jeziora i rozkołysanych wiatrem trzcin. Czasem podobno usłyszeć można jej płacz.
Uwaga: w literaturze grodzisko jest wzmiankowane również pod nazwą Chełchy.

Gołdap „Piękna Góra”, gm. Loco (zobacz zdjęcia)
Grodzisko ulokowane było w północno-wschodniej części Pięknej Góry. Dawniej w opowieściach ludowych przejawiała się legenda o wznoszącym się na szczycie wzgórza zamku, który miał srogiego pana. Na mocy wyroku boskiego poprzez uderzenie piorunem zamek zapadł się pod ziemię. Od tej pory często widywano na jego miejscu białą damę - córkę pana zamku - która czekała na wybawienie. Podobno ostatnio poszła ona z duchem czasu… i widuje się ją w nocy zjeżdżającą na nartach, nieco rzadziej jak podróżuje wyciągiem krzesełkowym.
Obecnie teren rekreacyjny. Ze wzgórza rozciąga się wspaniały widok na Gołdap i okolicę.

Grodzisko gm. Banie Mazurskie (zobacz zdjęcia)
Monumentalne grodzisko położone w południowo-zachodniej części wsi. Jego powierzchnia wynosi ok. 2 ha. Użytkowane ono było od wczesnej epoki żelaza do czasów średniowiecza. Od strony północy czytelne relikty wałów kamienno-ziemnych oraz bramy wjazdowej. Stoki grodziska wysokie i strome, jedynie od południa łagodniejsze i chronione dodatkowo trzema wałami. W centralnej części majdanu znajduje się staw z którym wiążą się dawne ludowe legendy. Jedna z nich opowiada o przeklęciu zamku przez napadniętego mnicha. W wyniku tego zamek zapadł się, a na jego miejscu pojawiło się jeziorko na którym widywano pływającą skrzynię i pilnowanej przez czarnego psa. O prawdziwości powyższej opowieści może poświadczyć sam autor tego tekstu, którego czarny wielki pies przepędził z grodziska.

Kolniszki, gm. Gołdap dawniej Collnischken (zobacz zdjęcia)
Grodzisko położone na zachód od wsi na wzgórzu 268 m zwanym „Zameczna Góra” (w literaturze niemieckiej „Wispenberg”). Brak jest widocznych śladów obwałowań. Przypuszczalnie wzgórze pełniło w przeszłości doskonałą rolę obserwacyjną, z grodziska roztacza się doskonały widok na okolice. Niedawno zachodnia część wzgórza została całkowicie zniszczona.

Mieruniszki „Piaskowa Góra”, gm. Filipów dawniej Mierunisken, Merunen (zobacz zdjęcia)
Grodzisko refugialne położone na południowy-zachód od miejscowości w odległości około 1 km. Obiekt nie jest obwałowany i posiada płaski majdan. Wysokość wzgórza sięga ok. 10 m. Stanowisko niszczone jest przez żwirownię. W przeszłości Mieruniszki stanowiły centrum ważnej włości Jaćwieskiej. Nie jest wykluczone, że właśnie w pobliżu tego grodziska rozegrały się krwawe walki Krzyżaków z Jaćwingami w 1278 r.

Mieruniszki, gm. Filipów dawniej Mierunisken, Merunen (zobacz zdjęcia)
Przypuszczalny gródek strażniczy Jaćwieski. Stanowisko położone jest na kulminacji wzgórza bezpośrednio na południe od drogi Kowale Oleckie - Suwałki w odległości 1 km na zachód od wsi. Jest to kamienno-ziemny nasyp o średnicy ok. 25 m. Mógł on pełnić rolę obserwacyjno-ostrzegawczą w związku z biegnącym tutaj w średniowieczu szlakiem drożnym.

Ostrów, gm. Stare Juchy (zobacz zdjęcia)
Okazałe grodzisko położone w odległości około 700 m na północny-zachód od zabudowań przysiółka Ostrów (na zachód od Skomacka Wielkiego). Obiekt o wymiarach 58 x 30 nie jest obwałowany i posiada płaski majdan. W połowie jego wysokości znajduje się taras na którym w dawnych czasach znajdowano pozostałości węgli drzewnych. Z majdanu roztacza się piękny widok na pobliskie jezioro Wylewy (Czarne). Grodzisko jest uważane przez niektórych historyków za gród Jaćwieski Kymenow.

Rogale, gm. Stare Juchy (zobacz zdjęcia)
Grodzisko ulokowane na wysokiej krawędzi przy północno-zachodnim krańcu jeziora Rogale Wielkie. Elipsowaty majdan o wymiarach 30 x 25 m otoczony jest pierścieniem wału co stworzyło charakterystyczną nieckę. Po drugiej stronie jeziora znajduje się duże kopulaste wzgórze (165 m) na którym J. Guise w XIX w. stwierdził pozostałości grodziska.

Skomack Wielki, gm. Stare Juchy (zobacz zdjęcia)
Przypuszczalne grodzisko położone bezpośrednio na południe od miejscowości. Jest to półwyspowe wzgórze otoczone z trzech stron mokradłami. Kulminacja wyniesienia jest płaska, ściany dość strome. Na szczycie okopy z czasów II wojny światowej.

Szwałk, gm. Kowale Oleckie dawniej Schwalg (zobacz zdjęcia)
Grodzisko jest oddalone od miejscowości Suwałk 2 km w kierunku północno-wschodnim. Położone jest na wschodnich rubieżach Puszczy Boreckiej, nad stromym brzegiem jeziora Cichy. Nie jest obwałowane, od lądu odcięte jest naturalnym wąwozem. Przypuszczalnie użytkowane było w epoce żelaza.

Wężewo, gm. Kowale Oleckie (zobacz zdjęcia)
Grodzisko zwane „Starym Szańcem” położone jest w odległości około 2 km na północny-zachód od miejscowości na terenie leśnego rezerwatu „Cisowy Jar”. Usytuowane zostało wśród głębokich parowów, które dodatkowo utrudniały jego dostępność. Zdaniem niektórych historyków (np. Max Toeppen) pod Wężewem miała miejsce w 1277 r. bitwa Jaćwingów z Krzyżakami (Winse).