Fortyfikacje jaćwieskie

Gazeta Biskupińska, Adres redakcji: Biskupin, półwysep, budynek muzeum, pokój za głową profesora Kostrzewskiego, tel. (052) 30-25-280;
Wydawca: Wydawnictwo Dominika Księskiego "Wulkan", Pałuki, tygodnik lokalny, Żnin, Sądowa 4; Redaktor naczelny: Dominik Księski;
Anioł Stróż: Roksana Chowaniec. Sekretarz redakcji: Stanisław Tyrakowski. Reporterzy: Magdalena Kruszka, Sara Matuszewska, Jacek
Mielcarzewicz, Tomasz Rogacz, Rafał Trąbski, Anna Jarmu. Skład i łamanie: Leszek Adamczyk. Opracowanie graficzne: Leszek Malak.

Słowa zawarte w nadtytule, to

fragment zapisu z „Kroniki Pol-
skiej” mistrza Wincentego zwa-
nego Kadłubkiem, dotyczącego
najazdu wojsk polskich księcia
Kazimierza Sprawiedliwego na
Jaćwież. Kronikarz stwierdził, że
obrońcy (Jaćwingowie) nie posia-
dali fortyfikacji z prawdziwego
zdarzenia, a jedynie wykorzysty-
wali naturalne warunki obronne
terenu, który zamieszkiwali.
W niniejszym artykule postaramy
się nieco sprostować tę informację.

Jaćwingowie to lud zamiesz-

kujący we wczesnym średniowie-
czu tereny obecnej północno-
wschodniej Polski, zaliczany do
zachodnich Bałtów, blisko spo-
krewniony pod względem języko-
wym i kulturowym ze współcze-
snymi Litwinami. Według krzy-
żackiego kronikarza Piotra z Du-
isburga, największe i najsil-
niejsze spośród plemion pru-
skich. Sudawowie (bo tak także
nazywano Jaćwingów) zajmowali
rozległe tereny od dorzecza środ-
kowej Szeszupy na północy (dziś
południowa Litwa) po środkową i
dolną Narew na południu (pół-
nocne Podlasie) i od środkowego
Niemna na wschodzie (zachod-
nia Białoruś) po Wielkie Jeziora
Mazurskie na zachodzie. Jaćwin-
gowie był to lud mężny i zaharto-
wany przez trudny teren, na jakim
przyszło im żyć. Nie można także
zapominać o panującym tu kli-
macie, nie przez przypadek znaj-
dująca się w obrębie omawianego

...mają mury miast jak dzikie zwierzęta...

R z e c z o

jaćwieskich fortyfikacjach

Ter

ereno

eno

enow

wwe badania archeologiczne pozw

e badania archeologiczne pozw

e badania archeologiczne pozwoliły zar

oliły zar

oliły zareeeeejestr

jestr

jestrooooow

wwać na ziemiach ja-

ać na ziemiach ja-

ćwieskich kilkadziesiąt grodzisk. Kilka z nich było badanych wykopaliskowo.

ćwieskich kilkadziesiąt grodzisk. Kilka z nich było badanych wykopaliskowo.
Obser

Obser

Obserw

wwac

acje poczynione w trak

je poczynione w trak

je poczynione w trakcie t

cie t

cie tyyyyych studió

ch studió

ch studiów pr

w pr

w przybliżyły nas do wy

zybliżyły nas do wy

zybliżyły nas do wyja-

ja-

śnienia tajemnicy sukcesu Jaćwingów w okresie wczesnego średniowiecza.

śnienia tajemnicy sukcesu Jaćwingów w okresie wczesnego średniowiecza.
Przez wiele stuleci skutecznie opier

Przez wiele stuleci skutecznie opier

Przez wiele stuleci skutecznie opierali się oni licznym najazdom ruskim

ali się oni licznym najazdom ruskim

i polskim, a także początkowo krzyżackim, by w końcu ulec tym ostatnim.

i polskim, a także początkowo krzyżackim, by w końcu ulec tym ostatnim.
Gdzie tkwiło źródło tej siły?

Gdzie tkwiło źródło tej siły?

terenu Suwalszczyzna zwana jest
polskim biegunem zimna.

Pierwszą informacją o Suda-

wach jest wzmianka antycznego
geografa Klaudiusza Ptolemeusza,
który w II wieku n.e. wymienia
lud Soudinoi. Później, w śre-
dniowiecznych źródłach ruskich,
polskich i krzyżackich, występują
oni pod nazwami Jaćwingowie,
Polexianie i Sudawowie. Kroniki
pełne są szczęku oręża aż do roku
1283 roku, kiedy to wojowniczy
Jaćwingowie ulegają militarnej
przewadze zakonu krzyżackiego i
znikają z kart historii. Mniej
można się z tych źródeł dowie-
dzieć o zwykłym życiu Bałtów.

Podstawową jednostką teryto-

rialną Jaćwieży była wieś (villa,
seło). Kilka wsi (osad) wraz z
przylegającymi do nich polami,
pastwiskami, a nawet borami i

jeziorami tworzyło włość (terru-
la). Ludność włości składała się z
szeregu rodów, które żyły i go-
spodarowały w oparciu o „pole”
(„campus”), czyli zwartą jednost-
kę topograficzno-gospodarczą,
należącą do jednej lub kilku
osad. Prawdopodobnie istniało
duże zróżnicowanie pomiędzy po-
szczególnymi włościami, obok
dużych i ludnych włości znanych
ze źródeł średniowiecznych ist-
niały skupiska nielicznych i bied-
nych osad położonych na obsza-
rach niekorzystnych gospodarczo.
Każda włość miała na swoim
terytorium gród, który stanowił
główny element jej obrony przed
najeźdźcami.

Ruskie i krzyżackie źródła

pisane wyraźnie mówią, że włości
jaćwieskie były samodzielnymi,
niezależnymi jednostkami poli-

tycznymi. Jaćwież była właściwie
zbiorem niezależnych włości, które
mogły w razie zagrożenia jedno-
czyć się w zbrojne federacje.
Możliwe jednak także, że silne
militarnie i gospodarczo włości,
przewodziły na stałe sąsiednim,
słabszym i mniej ludnym. Źródła
historyczne podają nazwy 14 wło-
ści jaćwieskich, z których więk-
szość udało się w przybliżeniu
umiejscowić na mapie.

Terenowe badania archeolo-

giczne pozwoliły zarejestrować na
ziemiach jaćwieskich kilkadzie-
siąt grodzisk. Niestety, tylko
kilka z nich było badanych wyko-
paliskowo tj. grodziska w Szur-
piłach, Konikowie, Grodzisku,
Jeglińcu, Rajgrodzie, Bajtkowie
i w Dąbrowskich. Wyniki badań
prowadzonych na czterech pierw-
szych wymienionych grodziskach

są przedmiotem analiz działu
Archeologii Bałtów Państwowe-
go Muzeum Archeologicznego.
Obserwacje poczynione w trakcie
tych studiów przybliżyły nas do
wyjaśnienia tajemnicy sukcesu
Jaćwingów w okresie wczesnego
średniowiecza. Przez wiele stuleci
skutecznie opierali się oni licz-
nym najazdom ruskim i polskim,
a także początkowo krzyżackim,
by w końcu ulec tym ostatnim.
Gdzie tkwiło źródło tej siły?
Wydaje się, że przede wszystkim
w znajomości i maksymalnym
wykorzystaniu (dobieraniu) wa-
runków naturalnych terenu, na
którym przyszło im żyć, co prze-
jawiało między innymi w wyborze
miejsca pod budowę osiedli
obronnych. Zakładano je na du-
żych wyniesieniach, ze stromymi
stokami, otoczonych jeziorami,
bagnami i rozlewiskami rzek,
zaszytych w niedostępnych, gę-
stych lasach i puszczach. Co jest
charakterystyczne dla Jaćwieży,
przy zakładaniu grodów wykorzy-
stywano wzgórza, na których 1500
lat wcześniej istniały ufortyfiko-
wane osiedla obronne. Na sąsied-
nich, otaczających wzgórzach czę-
sto lokowano punkty obserwacyj-
ne i sygnalizacyjne (sygnały dym-
ne). Te wczesnośredniowieczne
grodziska miały przede wszyst-
kim charakter refugialny, tj. słu-
żyły jedynie jako schronienie dla
ludności z pobliskich wiosek.
Istnieją przesłanki, by sądzić, że
część największych grodzisk (Gro-
dzisko, Dybowo), była również
zamieszkała na stałe. Wskazywać
na to może wielkość tych obiek-
tów (150 x 100 m), nie mających
sobie równych na całym obszarze
zamieszkałym przez plemiona za-
chodniobałtyjskie.

Archeolodzy zwrócili uwagę

na rozmach, z jakim budowane
były umocnienia jaćwieskie, nie
ograniczające się jedynie do sa-
mych wzgórz. Był to raczej cały
system urządzeń obronnych,
współdziałających ze sobą, który
umożliwiał kontrolę dużego ob-
szaru, a w razie potrzeby skutecz-
ne przeciwdziałanie oblężeniom.
Badania wykopaliskowe pozwoli-
ły zarejestrować różnego typu kon-

Rekonstrukcja wału grodziska w Szurpiłach

Paulina Skorupska (stanowisko 75) przygo-

Paulina Skorupska (stanowisko 75) przygo-
towuje obiad dla zgłodniałych wojowników.

towuje obiad dla zgłodniałych wojowników.

towuje obiad dla zgłodniałych wojowników.
Na pewno nie będą narzekać, gdy posmakują

Na pewno nie będą narzekać, gdy posmakują

Na pewno nie będą narzekać, gdy posmakują
mięsa nacieranego solą z lebiodką.

mięsa nacieranego solą z lebiodką.

fot. Sara Matuszewska