Rozwój myśli reformatorskiej przed Staszicem i Kołłątajem

Próby reform kraju podejmowane były już w pierwszej poł. XVIII wieku. Grożące Polsce niebezpieczeństwa wewnętrzne dostrzegł Stanisław Leszczyński (1677-1766), dwukrotnie wybrany na tron Polski i dwukrotnie zmuszony do ustąpienia z niego. W 1749 roku, przebywając już we Francji, Leszczyński opublikował "Głos wolny wolność ubezpieczający". Rozprawa nie zawierała wprawdzie propozycji radykalnych zmian politycznych ani społecznych, ważne jednak było już samo wezwanie do wprowadzenia reform, a zwłaszcza postulat wzmocnienia władzy administracyjnej oraz polepszenia sytuacji mieszczan i chłopów. Leszczyński proponował wprowadzenie oczynszowania w miejsce pańszczyzny, zniesienie przywiązania chłopa do ziemi (w sensie prawnym) i przyznanie chłopstwu prawa odwoływania się do sądów w sporze ze szlachcicem.

Stanisław Konarski (1700-1773) - jeden z najwybitniejszych polskich reformatorów, zaczynał działalność u boku Leszczyńskiego. Konarski był pijarem. Kształcił się kilka lat w Rzymie i we Francji, gdzie badał szkolnictwo francuskie. Po powrocie do kraju zajął się propagowaniem sprawy reformy ustroju państwowego i reformy szkolnictwa. Prace swoje zapoczątkował wydaniem zbioru praw polskich "Volumina legum". Dążąc do poprawy stanu szkolnictwa, założył w 1740 roku w Warszawie Collegium Nobilium, szkołę przeznaczoną dla synów zamożnej szlachty. Sądził, że wychowanie świadomych obywateli jest koniecznym warunkiem powodzenia wszelkich reform. W swojej szkole wprowadził system nauczania, polegający na samodzielnym rozumieniu przez uczniów wykładanych im przedmiotów. Odrzucił dotychczas stosowaną metodę mechanicznego, pamięciowego opanowywania wiadomości. Do nowego programu nauczania wprowadził przedmioty przyrodnicze. W miejsce łaciny jako języka wykładowego wprowadził język polski. Konarski wystąpił też z wezwaniem do odnowy stylu w literaturze. W 1741 roku wydał niewielki objętościowo utwór, zatytułowany "O poprawie wad wymowy". Z publicystyczną pasją wykazał tu znaczenie rzeczowej, logicznej treści wystąpienia i naturalności języka. Zwalczał wzorce z czasów saskich, kiedy to kształcenie synów szlacheckich polegało na uczynieniu ich mówcami, posługującymi się makaroniczną mieszaniną języka polskiego i łaciny. Sam Konarski pisał jednak po łacinie, ponieważ w większości szkół był to język wykładowy.

W najważniejszym swoim dziele - "O skutecznym rad sposobie" (1760-63) - Konarski zawarł wskazania dotyczące podstawowych reform politycznych kraju. Jego przemyślenia na 30 lat przed Konstytucją 3 maja doprowadziły do wskazania głównych wad ustroju Polski, zwłaszcza "liberum veto" - zasady ostro przez autora krytykowanej.

Stanisław Konarski był wybitnym prekursorem polskiego oświecenia, żarliwym patriotą. W uznaniu jego zasług król Stanisław August kazał wybić medal z napisem "sapere auso" ("temu, który ośmielił się być mądry").

Ogromne znaczenie miało założenie w 1766 roku Szkoły Rycerskiej, zwanej pospolicie Korpusem Kadetów. Był to pierwszy w Polsce świecki zakład naukowy, wyłączony spod wpływów zakonów i wysuwający na pierwszy plan sprawy państwowo-narodowe. Jego wychowankowie aktywnie włączali się w sprawy reformowania Rzeczypospolitej. Komendantem Szkoły Rycerskiej był książę Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823), jeden z najbardziej wykształconych ludzi w Polsce, kuzyn króla Stanisława Augusta. W siedzibie Czartoryskich w Puławach powstał ośrodek życia kulturalnego, rywalizujący z dworem królewskim. W 1765 roku w Warszawie, na wzór angielskiego "Spectatora", z inicjatywy króla założono czasopismo "Monitor", nastawione na szeroki krąg odbiorców, które odegrało bardzo dużą rolę w popularyzowaniu idei oświeceniowych. W okresie Sejmu Czteroletniego wydawane było czasopismo polityczne "Gazeta Narodowa i Obca", propagujące reformy i poglądy stronnictwa patriotycznego.

Doniosłe znaczenie w dziele reformowania kraju miała reforma szkolnictwa, zapoczątkowana przez Stanisława Konarskiego. Po kasacji zakonu jezuitów (1773 - zakon ten był później restaurowany w roku 1814), który utrzymywał w swych rękach ogromną większość szkół, Sejm powołał do życia nowy urząd państwowy - Komisję Edukacji Narodowej (1773). Kontynuowała ona reformy Konarskiego, organizowała nowe szkolnictwo. Środki na ten cel uzyskano z dawnych majątków jezuickich. Reforma szkolnictwa oparta była na ideałach filozofii oświecenia, kulcie rozumu, gruntownej wiedzy humanistycznej, przyrodniczej i społecznej. KEN odebrała szkoły Kościołowi i roztoczyła nad nimi opiekę państwa. Poza szkołami dla synów szlachty powstały szkoły ludowe i elementarne. Za główny cel nauczania uznawano przygotowanie wychowanków do roli światłych obywateli kraju, biorących udział w życiu publicznym.

W 1779 roku do pomocy w pracach Komisji Edukacji Narodowej powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (zajęło się ono opracowaniem podręczników, powstał wówczas pierwszy podręcznik polskiej gramatyki autorstwa Onufrego Kopczyńskiego ("Gramatyka dla szkół narodowych"). Dzieło Komisji Edukacji Narodowej wspierane było działalnością publicystyczną (m.in. Franciszka Bohomolca, Ignacego Krasickiego, Hugo Kołłątaja).

---