Najstarsze prawa świata

Prawa starożytnych państw bliskiego wschodu

A. Rys historyczny

Najdłuższy okres prawa.

Prawa obowiązujące na terenie dzisiejszego Iraku, Iranu, Egiptu, Izraela, Syrii, Jordanii, Libanu, Libii, Algierii etc.

Pierwsze dokumenty - 3 tys. lat p.n.e., spisane pismem klinowym - tzw. prawa klinowe.

* Pismo klinowe - kliny wyciskane rylcem w glinie, nauka zajmująca się badaniem pisma klinowego to asyriologia (rozwija się od 1857 r.). Pismo wynalezione przez Sumerów
ok. połowy IV tys. p.n.e. w Mezopotamii. Przejęte przez Akadów i inne ludy zamieszkujące Bliski Wschód i dostosowane do ich potrzeb.

Mezopotamia ( z gr. „kraina między rzekami”); pierwszym ludem zamieszkującym ten teren był lud Sumerów (miasta: Kisz, Nippur, Ur, Uruk, Lagasz). Pierwsze imperium
- Sargon z Akadu (płn. sąsiedzi Sumerów) na terenach Mezopotamii i płn. Syrii.

Początek XXII w. p.n.e. - renesans sumeryjski: powstaje imperium III dynastii z Ur (władca Ur-Nammu). Słynny utwór literacki „Lament nad upadkiem Ur”.

1. poł. II tys. p.n.e. - państwo babilońskie (babili - „miasto boga”). Hammurabi i jego następcy.

612 r. p.n.e. - upadek państwa asyryjskiego. Powstaje państwo nowoasyryjskie.

Po upadku państwa babilońskiego chaos - państwo nowobabilońskie (Nabuchodonozor). Podbite w 331 r. p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego.

B. Źródła prawa

Źródła poznania prawa

1. teksty ściśle prawne

- kodeksy prawne (= zbiory praw)

a) Kodeks Hammurabiego (ok. 1750 r. p.n.e.)

b) Kodeks Przymierza ( z Księgi Wyjścia)

c) Kodeks Deuteronomiczny (z Księgi Powtórzonego Prawa)

kodeks - ustawa o charakterze ogólnym lub szczególnym albo zbiór precedensów sądowych. Funkcja upamiętnienia władcy.

- dekrety królewskie

a) dekret Urukaginy (XXVI w. p.n.e. - najstarszy)

b) dekrety Hammurabiego i jego następców (1. poł. II tys. p.n.e.)

c) dekrety władców hetyckich (II tys. p.n.e.)

d) dekrety Miszaru - anulują długi i ich konsekwencje

- teksty praktyki prawnej

W języku asyryjskim i akadyjskim (w większości). Głównie umowy dotyczące pożyczki, sprzedaży, testamentu itp. Ogromne ilości - 3. dynastia z Ur (głównie wyroki sądowe).

- reskrypty królewskie

Odpowiedzi króla na zadane mu pytania.

2. źródła pomocnicze o charakterze administracyjnym

- dokumenty dotyczące administracji świątyń

- instrukcje królewskie (np. do dowódców wojsk hetyckich, instrukcje pałacowe etc.)

3. inne źródła pomocnicze

- listy (korespondencja królewska, kupiecka)

- teksty leksykalne

a) słowniki wyrażeń prawniczych

b) wzory umów

- teksty literackie

Z wielu epok nie ma źródeł, z innych bardzo wiele. Są zwykle bardzo fragmentaryczne.

Brak jakiejkolwiek teorii prawa, społeczności te zatrzymały się na etapie praktyki. Kodeksy były wyłącznie kazuistyczne, brak ogólnych reguł. Brak opisów pojęć i instytucji prawnych.

Źródła powstania prawa

1. zwyczaj

Słowo mówione ma większą moc niż słowo pisane.

2. prawo stanowione (= akty normatywne władcy)

- dotyczące ustroju państwa

a) wydawane przez Urukaginę

b) wydane przez Telepinusa (kwestia następstwa tronu w państwie)

- dotyczące funkcjonowania administracji

- dotyczące gospodarki

regulujące kwestie ekonomiczne, np. wydawane przez Miszaru

- reskrypty królewskie z zakresu prawa sądowego

- kodeksy

a) Ur-Nammu (XXII w. p.n.e.)

b) Lipit-Istar (XIX w. p.n.e.)

c) Hammurabiego i Eszunna (XVIII w. p.n.e.)

d) Aszur (XIV w. p.n.e.) ?

e) prawa nowobabilońskie (VII w. p.n.e.)

f) zbiór praw hetyckich z Atoli (XVI-XII w. p.n.e.)

3. precedensy

Głównie wyroki królewskie, miały moc wiążącą dla innych sądów.

4. prologi kodeksów, np. Hammurabiego

Budowa przepisu w kodeksie (zasada konstrukcyjna):

1. sytuacja wyjściowa, opisany prosty przypadek, zdarzenie;

2. dalsze komplikacje, inne przypadki sytuacji wyjściowej (np. z drugiej strony), dobudowywanie okoliczności i możliwości

3. rozwiązanie

Nie ma ogólnych zasad, więc twórcy kodeksów starali się pokazać, jakimi zasadami mogą się kierować sędziowie w podobnych sprawach.

W Kodeksie Hammurabiego przepisy były spisane na kamiennej steli.

Prawo karne. Część ogólna

Podstawowym źródłem powstania są kodeksy.

Podstawowe zasady prawa karnego:

1. NIE obowiązuje zasada, że nie ma przestępstwa bez ustawy i nie ma kary bez ustawy.

2. nierówność wobec prawa - często o tym, czy popełniono przestępstwo, decyduje status ofiary i sprawcy.

* jeśli wolny człowiek (awilu) oślepia innego wolnego człowieka - talion;

* jeśli wolny człowiek (awilu) oślepia człowieka niższego stanu (muszkenu) - odszkodowanie pieniężne;

* jeśli wolny człowiek (awilu) oślepia niewolnika (wardu) - odszkodowanie pieniężne dla właściciela (jeśli jest nim inny awilu).

3. częściowy charakter publiczny przestępstwa - tylko niektóre przestępstwa są ścigane
z urzędu i niektóre kary wymierzane przez państwo. Charakter publiczny:

- przestępstwa przeciw bogom - karane śmiercią;

- przestępstwa przeciw królowi - karane wg uznania władcy.

Przestępstwa przeciw osobom prywatnym, nawet najcięższe, pozostają w gestii poszkodowanego lub jego rodziny (jeśli nie żyje):

- zemsta (państwo ściga sprawcę);

- odszkodowanie (państwo czuwa nad jego wypłaceniem przez sprawcę).

Przestępstwa rodzinne - decyzja o wymierzeniu kary należy do członków rodziny
(np. cudzołóstwo), ale można było wymierzyć tylko taką karę, jaką przewidywał kodeks.

4. NIE obowiązuje zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej (nie zawsze osoba odpowiada tylko za siebie).

* talion per procura - za przestępstwo popełnione przez członka rodziny odpowiadają inni jej członkowie. Np. budowniczy źle zbudował dom, zginął syn właściciela, więc zabijają syna budowniczego.

5. odpowiedzialność na zasadzie winy (wynika nie wprost z kodeksu).

6. karalność podżegania i pomocnictwa (na tych samych zasadach, co sprawstwo, czasem nawet ciężej - za podżeganie zabójcy do zabicia męża przez żonę - wbicie na pal).

7. odpowiedzialność karna za szkody wyrządzone przez zwierzęta - kara finansowa, jeśli kogoś nie było stać - trafiał za długi do niewoli.

8. zasada subsydiarnej odpowiedzialności władz publicznych - miasto i gubernator pokrywają szkodę, jeśli nie złapią sprawcy.

Zasady stosowane przy wymierzaniu kar, typy kar:

1. kara talionu („oko za oko”)

2. talion per procura

3. kary odzwierciedlające (ucięcie ręki, która ukradła/wybiła oko itp.)

Rodzaje kar:

- pieniężne;

- cielesne (talion i kary odzwierciedlające, niekiedy o charakterze hańbiącym);

- zwykła kara śmierci (niekiedy z elementami dodatkowymi);

- kwalifikowana kara śmierci (przy dodatkowych elementach obciążających, godnych najwyższego potępienia pobudkach sprawcy);

- wygnanie;

- więzienie (nie występuje w kodeksach, tylko w tekstach praktyki).

Cele kary:

- zemsta, dokonanie odpłaty;

- rekompensata strat poniesionych przez ofiarę lub jej rodzinę;

- prewencja generalna (np. złodziej złapany na gorącym uczynku i powieszony w miejscu zbrodni)

Obrona konieczna i początek

Znano i dopuszczano te zasady. Jeśli ktoś sam zaczął, to nie mógł domagać się kompensacji, natomiast w przypadku obrony koniecznej nie ponosił odpowiedzialności.

Prawo karne. Część szczególna

Rodzaje przestępstw wg. stopnia moralnej naganności czynu:

1. przeciwko osobom usytuowanym wyżej w hierarchii społecznej (najcięższe):

- przeciwko bogom;

- przeciwko królowi;

- przeciwko sędziom i urzędnikom;

- przeciwko ojcu rodziny (przez żonę lub dzieci).

2. inne poważne przestępstwa;

3. drobne przestępstwa.

Przestępstwa przeciw bogom

Najczęściej karane śmiercią.

Bezpośrednie naruszenie boskich interesów (np. bluźnierstwo, świętokradztwo, złe prowadzenie się kapłanek).

Nieposłuszeństwo (np. nieprzestrzeganie zasad kultu przez kapłana, złamanie przysięgi).

Praktyki niemiłe bogom:

- czarownictwo;

- aborcja;

- zachowania seksualne odbiegające od ogólnie przyjętej normy (np. kazirodztwo).

Część z nich powodowała powstanie rytualnej nieczystości, która dotykała również rodzinę czy miasto i mogła ściągnąć gniew bogów.

1. Czarownictwo

Nie wiadomo, jak z nim walczyć, więc surowo się karze.

Zachęty do donoszenia - Kodeks Hammurabiego (Art. 2): cały majątek oskarżonego dla donosiciela, jeśli donos jest prawdziwy. Walczy się też z fałszywymi donosami w ten sam sposób (majątek dla niesłusznie oskarżonego albo kara śmierci).

- Asyria: ochrona świadka za pomocą królewskiego egzorcysty.

- edykt Telepinusa: surowe kary dla świadków, którzy nie doniosą.

- prawo hetyckie: śmierć za robienie figurek przedstawiających innych ludzi.

2. Aborcja

Panowało przekonanie, że to sprawa bogów decydować o narodzinach bądź śmierci, a poza tym dziecko to własność ojca. Nie wychodzono z założenia, że płód to już człowiek i dlatego nie wolno go zabić.

- aborcja na życzenie - wbicie na pal (prawo średnioasyryjskie);

- pobicie prowadzące do śmierci płodu:

a) Kodeks Hammurabiego - 10 szekli za samo poronienie, zabicie córki sprawcy (lub samego sprawcy), jeśli umrze kobieta (talion per procura);

b) prawo średnioasyryjskie - ochrona dzieci prostytutek, główszczyzna

c) jeśli płód był płci męskiej, a rodzina poszkodowanej nie miała syna, sprawca zginie

d) poronienie kobiety niezamężnej, 9000 szekli srebra, kary cielesne

3. Zachowania seksualne uznawane za odbiegające od normy

- kazirodztwo - zawsze karane w linii prostej, w linii bocznej nie zawsze. Karalność stosunków płciowych między powinowatymi zależała od okoliczności. Karane śmiercią bądź wygnaniem.

a) Kodeks Hammurabiego - wygnanie mężczyzny, który współżył z córką. Spalenie syna i matki, którzy współżyli po śmierci ojca. Związanie i utopienie teścia, który współżył z synową (po skonsumowaniu małżeństwa przez syna i synową) lub kara pieniężna w wysokości 30 szekli (jeśli przed skonsumowaniem małżeństwa; synowa może wybrać). Syn z pierwszą żoną zmarłego ojca - wydziedziczenie. Grzeszenie z duchem zmarłego nie było przestępstwem.

b) syn może współżyć z żoną ojca lub macochą po śmierci ojca.

- sodomia - ciężkie przestępstwo przeciwko bogom, karane śmiercią.

a) prawo hetyckie - z krową, owcą, świnią, psem etc. (zwierzęta te składano w ofierze bogom) karane śmiercią, ponadto nie może stanąć bezpośrednio przed królem, bo mógłby narazić go na nieczystość. Z koniem albo mułem - można, ale nadal nie można stawać przed królem i być kapłanem.

- homoseksualizm - nie do końca wiadomo, jak go traktowano. Tylko w prawie średnioasyryjskim ujęcie. Biseksualizm był bardzo rozpowszechniony.

a) rozsiewanie fałszywych plotek, że ktoś jest homoseksualistą - 50 batów i kompozycja pieniężna.

b) gwałt homoseksualny - talion + kastracja (kara odzwierciedlająca), czasem poprzedzana gwałtem.

Przestępstwa przeciw królowi

Najczęściej kara śmierci + kara dodatkowa, decydował sam król.

- zdrada;

- bunt;

- nieposłuszeństwo;

- korupcja urzędników.

- nieposłuszeństwo

a) prawo hetyckie - odebranie majątku, śmierć.

- obraza majestatu

Kara śmierci. Szeroko rozumiane - np. nadanie dzieciom imion zarezerwowanych dla rodziny królewskiej.

- korupcja i sprzeniewierzenie się przez urzędników

Sama korupcja (nie na dużą skalę) była akceptowalna, o ile urzędnik załatwił sprawę dobrze. Karalne wzięcie łapówki i niezałatwienie sprawy.

Przestępstwa przeciw urzędnikom i sędziom

- nieposłuszeństwo

Odrzucenie wyroku karane śmiercią przez ścięcie.

Przestępstwa przeciw mężowi

- zdrada małżeńska, przeciwko porządkowi publicznemu i boskiemu

Obowiązują dwa domniemania faktyczne co do czynu (jego miejsca):

1. w górach - przestępstwo mężczyzny (gwałt), bo kobieta, nawet jeśli wołała o pomoc, nie mogła jej uzyskać;

2. w domu - przestępstwo kobiety (cudzołóstwo). Bo mogła wzywać pomocy.

Elementami konstytutywnymi cudzołóstwa są zgoda kobiety oraz świadomość mężczyzny, że ma do czynienia z mężatką. Jeśli spotkał ją w karczmie i nie wiedział, że jest mężatką - jej wina.

O karze decyduje mąż - może ukarać lub przebaczyć, ale oboje kochankowie muszą być tak samo potraktowani.

Karą jest śmierć lub kara okaleczająca.

- zabójstwo męża z powodu kochanka

Karane wbiciem na pal.

Inne poważne przestępstwa

- zabójstwo

Wyróżnia się 2 typy:

1. z premedytacją - zasadą jest kara śmierci:

a) Kodeks Urnamu - talion. Postacią kwalifikowaną jest zabójstwo męża
z powodu kochanka;

b) prawo średnioasyryjskie - karę wybiera głowa rodziny (między zemstą a kompensacją);

c) edykt Telepinusa - decyduje dziedzic.

2. nieumyślne, w zamiarze ewentualnym - zasadą jest kompensacja (ale również i talion):

a) Kodeks Hammurabiego - profesjonalistę karze się surowiej (np. lekarzowi, który popełnił błąd w czasie operacji, obcina się rękę, budowniczemu grozi śmierć albo talion).

- przestępstwo przez zaniedbanie w nadzorze

a) byk, który bodzie (lub pies, który gryzie) - nie ponosi odpowiedzialności właściciel, o ile nie był wcześniej upominany przez władze, że zwierzę jest agresywne i nie dopuścił się rażącego zaniedbania

b) ściana, która się zawaliła, kara była surowsza, bo łatwiej było przewidzieć, że się zawali

12.11.08

Dopuszczalne zabójstwo:

- w sądzie, gdy jedna strona prowokuje drugą

Uszkodzenia ciała:

- poważne zranienia (np. wybicie oka) - karą zemsta lub kompozycja wedle wyboru ofiary;

- mniej poważne zranienia (np. ucięcie palca) - ustalona opłata, z możliwością zemsty ograniczonej przez talion, jeśli nie zostanie owa opłata uiszczona;

- drobne zranienia - zwykły dług.

Zranionym sprawca musiał się opiekować (wynająć lekarza) i zrekompensować straty, jakie ten poniósł w wyniku niezdolności do pracy (najczęściej sprawca pracował za niego).

Nieumyślne uszkodzenie ciała:

- np. w bójce; jeśli sprawca przysięgnie, że nie zrobił tego umyślnie; karą wynajęcie lekarza

- lekarz, który w czasie operacji oślepił; karą ucięcie ręki

Gwałt

Zgwałcenie dziewicy, ofiarą był mąż lub ojciec - karą oddanie żony gwałciciela na zgwałcenie, a jeśli nie ma żony, zapłaci kompensację i poślubi zgwałconą, chyba że jej ojciec nie wyrazi zgody; przymusowy rozwód.

Jeśli dziewica się oddała, a sprawca przysięgnie, zapłaci tylko kompensację.

Zgwałcenie mężatki

Jeśli sprawca został zwiedziony jej słowami, nie ma kary dla niego, tylko dla niej. Jeśli wziął ją siłą, jest winny on i ona, chyba że ona energicznie się broniła (o ile nie była w miejscu, gdzie nic by to nie dało, np. w górach).

Kradzież

+ zwykła; przywłaszczenie mienia cudzego, powierzonego lub znalezionego (rzeczy znalezione należało oddać władcy). Karą zapłata wielokrotności wartości skradzionego przedmiotu, a jeśli sprawca nie mógł zapłacić - kara śmierci.

+ kwalifikowana; przywłaszczenie przedmiotu ze świątyni lub pałacu, karane śmiercią, chyba że sprawca nie wiedział, skąd pochodzi przedmiot - wtedy płacił kompensację.

Śmiercią karane też było paserstwo (udowodnione), kradzież z włamaniem i rozbojem, okradzenie przez żonę chorego męża, kradzież podczas pożaru i pomoc w ucieczce niewolnika, a także porwanie dziecka.

Jeśli karczmarka źle odważyła srebro, wrzucą ją do wody.

Fałszywe oskarżenie i kłamstwo w sądzie. Karą było przejęcie kary za tego, kogo się oskarżyło; jeśli oskarżono niesłusznie o morderstwo, karą była śmierć, za czarownictwo też (jeśli rzeka zdecyduje).

Oszczerstwo

+ oskarżenie o utratę dziewictwa; zapłata 10 szekli srebra

+ oskarżenie o niewłaściwe prowadzenie się żony lub kapłanki; chłosta i wygolenie głowy w kodeksie Hammurabiego, w prawach średnioasyryjskich - 40 uderzeń kijem, grzywna, przymusowa praca, ścięcie włosów.

+ o bycie homoseksualistą; 50 batów i pieniężna kara

Fałszerstwo traktowane było jako przestępstwo przeciw królowi, zwykle karane śmiercią.

Niewłaściwe wykonywanie obowiązków zawodowych. Przykład z lekarzem i budowniczym; karczmarka, która nie wydała przestępców - kara śmierci; podmienienie dziecka przez mamkę (opiekunkę karmiącą), bo tamto zmarło - ucięcie piersi.

Lżejsze przestępstwa:

- lekkie uszkodzenie ciała - karą dług

- zniewaga - kompensacja albo dług

- uwiedzenie - kompensacja

- szkody rolnicze - kompensacja

Prawo cywilne

Status prawny jest zdeterminowany statusem społecznym/urodzeniem.

Podmiotami są osoby fizyczne.

Początek - żywe urodzenie, płód jako część matki, chyba że w wyjątkowych okolicznościach

Koniec - śmierć.

Zaginięcie:

- uznawany za zmarłego, pojmany w niewolę, mógł wrócić i odzyskać żonę. Jeśli był wygnańcem, nie miał prawa do odzyskania czegokolwiek.

Żona mogła jednak wyjść powtórnie za mąż i nie wrócić do męża, jeśli podczas nieobecności męża nie miała z czego żyć.

Tożsamość osoby fizycznej. Zwykle podawano imię, imię ojca i zawód, np. Ba'al-malik, syn Ba'al-Quarrada, wróżbita.

Zdolność prawna. Miał ją każdy, nawet niewolnik.

Zdolność do czynności prawnych, dla większości ograniczona. By mieć pełną, trzeba było być wolnym mężczyzną, będącym głową rodziny. W wyjątkowych przypadkach mogła to być kobieta, np. wdowa/córka.

26.11.08

Niewolnik mógł:

- zawierać umowy we własnym imieniu i na własny rachunek;

- dochodzić roszczeń z umów, które zawierał (zdolność sądowa);

- dochodzić swej wolności, a właściciel mógł dochodzić roszczeń dot. niewolnika;

- działać na rachunek właściciela za zgodą właściciela, mógł być też jego pełnomocnikiem i zawierać umowy w jego imieniu;

- wykupić się z niewoli;

- zawierać umowę z właścicielem, np. dzierżawa albo pożyczka;

- zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych w zakresie prawa rodzinnego:

- zawierać małżeństwo z innym niewolnikiem, z osobami wolnymi jeśli z wolną kobietą, dzieci były wolne, a majątek w połowie szedł dla właściciela, a w połowie dla wdowy;

- rozporządzać członkami swej rodziny, np. sprzedać dzieci w niewolę

Jeśli niewolnik nie spłacił długu, obowiązek spadał na jego właściciela.

Majątek niewolnika mogły dziedziczyć jego dzieci, wiemy o tym z wyroków sądowych i testamentów.

Mąż niewolnicy miał pierwszeństwo przed panem. Jeśli niewolnica została konkubiną swego pana i urodziła mu dzieci, to po jego śmierci były wolne, ale nie dziedziczyły (chyba że on tak postanowił). Była też wtedy chroniona przed sprzedażą.

Dzieci niewolnicy chronione jako dzieci pierwszej żony, np. kapłanki Naditu.

Osoby prawne

Samo pojęcie było nieznane. Jednostki organizacyjne działały przez swe organy w obrocie prawnym. Gminy i świątynie.

Umowa sprzedaży pola należącego do miasta.

Zdolność sądowa właścicieli wielkich majątków, zarządcy/starsi miasta reprezentujący instytucję.

Dobra osobiste

Brak teorii. Mocno chronione, zwłaszcza cześć (głównie ojca lub męża), na gruncie prawa karnego.

Forma czynności prawnych

Większość dokonywano ustnie, w ogóle nie odnotowywano. Zachowane teksty to zazwyczaj nie umowy, ale protokoły czynności dokonanych ustnie.

Spisanie było drugorzędną rzeczą. Nieważność czynności ustnej powodował brak świadków, a nie niespisanie tekstu. Tak samo walor tabliczki jako dowodu był ograniczony, gdyż można ją było łatwo sfałszować. Ważniejsza była lista świadków.

Zapisywano w sprawach dotyczących rzeczy o dużej wartości, np. gospodarstw.

Przedstawicielstwo

Z mocy prawa. Ojciec rodziny mógł zawierać umowy w imieniu członków gospodarstwa.

Można było upoważnić kogoś do działania w swoim imieniu.

Prawo rzeczowe

Skuteczne erga omnes. Brak teoretycznej konstrukcji własności i pojęcia „własności”. Mówiło się tylko o belu - panie, a więc kimś, kto posiadał władzę.

Podział rzeczy:

- nieruchomości, dotknięte wieloma ograniczeniami w sprzedaży, dziedziczeniu itp.

- ruchomości

- res mancipi, o większej wartości, tj. niewolnicy, nieruchomości, zwierzęta, łodzie

- res nec mancipi, cała reszta, zwykle ustnie

Własność

Najwięcej dokumentów dotyczy nieruchomości, ze względu na wielką rolę ziemi uprawnej - podstawy egzystencji ludzi.

3 podmioty własności:

- pałac (wielka własność królewska)

- wielka własność świątynna

- własność prywatna, o której praktycznie nic niewiadomo

- w niektórych epokach także własność gminna

Zorganizowanie własności: ???

- tereny eksploatowane bezpośrednio przy pomocy ludności zależnej

- pola utrzymywania ?

- ziemie ?

II tysiąclecie: Babilonia, ta sama organizacja. W Asyrii zwierzchnie prawo władcy do całej ziemi

I tysiąclecie: Babilonia, wielka własność.

Podmioty prawa własności:

- mężczyźni - głowy rodziny, kobiety jak odziedziczą, potem przez ?

- synowie pod władzą ojca nie byli podmiotami, chyba że ?

Nabycie własności:

- pierwotne, przez zasiedzenie (3 lata wykonywania obowiązków), bądź podobne do własności prawa, gdy ?

- wtórne

Jeśli właściciel nie mógł pracować na polu, zasiedzenie nie następowało.

Pole porzucone, gdy ktoś inny chce je uprawiać, bo leży odłogiem; jeśli już, pierwszeństwo właściciela

Nie nabywało się rzeczy znalezionej, trzeba było oddać ?

Pochodne nabycie własności poprzez sprzedaż/darowiznę/zamianę.

Gdy sprzedaż - w momencie zapłaty ceny. Sama umowa nigdy nie rozporządzała.

Przeniesienie posiadania przy wymianie?

Nie było możliwe nabycie własności od nieuprawnionego, środki ochrony dobrej wiary nabywcy (nie przyznawała dobra wiara roszczenia zwrotu, tylko ochronę przed zasiedzeniem?)

Ogłaszano publicznie o zamiarze kupna nieruchomości z terminem zawitym 1 miesiąca na zgłaszanie roszczeń, by potem nie było problemów.

Nabywca w dobrej wierze rzecz straci, ale dostanie odszkodowanie.

Nabycie przez państwo: konfiskata jako kara za przestępstwo.

3.12.08

Cechy prawa własności i uprawnienia właściciela (który mógł rzecz posiadać, rozporządzać i pobierać pożytki) były ograniczone:

- prawami krewnych, zwłaszcza przy nieruchomościach (rozporządzanie nieruchomością było ograniczone, np. zbycie dóbr rodzinnych często zależało od zgody spadkobierców);

- zasadami współżycia (interesu) publicznego; gdy ktoś nie dbał o ziemię uprawną, ktoś inny mógł ją uprawiać (by nie marnowało się dobrej ziemi).

Współwłasność

Mogła powstać przez:

- dziedziczenie (podstawowe źródło), od otwarcia spadku do dokonania działu między spadkobiercami, czasem przez kilka pokoleń nie dzielono spadku; gdy ojciec mianował np. żonę głową domu, spadek mógł pozostać niepodzielony do jej śmierci.

- czynność prawną (umowa, zamiana, darowizna).

Współwłasność w częściach ułamkowych, określona w spadku lub w umowie wysokość udziału; gdy jej nie było, części uznawano za równe.

Można było sprzedać swój udział, zapisać w spadku, także bez zgody współwłaścicieli (najczęściej byli to bracia, krewni, osoby niespokrewnione rzadziej).

Zniesienie współwłasności:

- w drodze umowy

- w drodze sądowego zniesienia współwłasności/podziału majątku spadkowego (dot. konkretnej rzeczy)

Ochrona własności, np. przy przywłaszczeniu kawałka pola, naruszeniu granicy, sprawca miał oddać 3-krotną wartość pola, czasem ucięcie palca, razy kijem. Rozróżnianą dużą i małą granicę.

Ustalenie prawa własności, szereg powództw, rozróżnienie posiadania (trzymania) rzeczy od własności (bycie panem) rzeczy.

Procesy o bezprawne pozbawienie posiadania, gdzie dowodzi się posiadania rzeczy; udowodnić swoje prawo miał ten, który pozbawił, najczęstsza przyczyna: pan niewolnika. ?

Ograniczone prawa rzeczowe

Użytkowanie - prawo do używania rzeczy i pobierania z niej pożytków:

- uprawnienie męża do majątku żony

- dla żony/córki na całym majątku spadkowym bądź nieruchomości, prawo ustanowione

Służebność:

- prawo dania dostępu do drogi publicznej

- prawo pobierania wody z kanału nawadniającego

- obowiązek utrzymania nieruchomości w takim stanie, by nie ułatwić złodziejowi wejścia na sąsiednią posesję

Prawo odkupu, na nieruchomościach z długami, skuteczne wobec każdego kolejnego właściciela.

Zastaw i hipoteka (prawa zastawnicze), od końca II tys., zastaw jako forma wierzytelności, był prawem akcesoryjnym związanym z tą wierzytelnością, mógł być ustanowiony po powstaniu wierzytelności, ale wygasał wraz z nią; zakładany na nieruchomościach i rzeczach ruchomych (np. niewolnikach) i osobach (nie było to to samo co zajęcie osoby za dług).

Jeżeli dłużnik pozostawał w zwłoce, wierzyciel miał prawo zająć jego członków rodziny itp., by wymusić na nim spłatę. Zajęci nie mogli być maltretowani itp.

Dobrowolny zastaw na osobach - dłużnik mógł zastawiać siebie samego, teoretycznie nie więcej niż 3 lata, zwykle jednak dłużej.

Zastaw na osobach z dzierżeniem lub bez, albo dopiero, gdy dłużnik popadł w zwłokę; zwykle miał prawo używania zastawu, np. wykorzystywać osobę do pracy, przy czym praca ta zaliczana była w poczet długu.

Jeśli zastawiona osoba uciekła, dłużnik ponosił finansową odpowiedzialność; zastawnik mógł zerwać umowę i zażądać zwrotu kapitału wraz z odsetkami.

Osoba zastawiona poddana była ochronie przed krzywdzącym traktowaniem, np. sprzedażą, seksualnym wykorzystaniem, inaczej niż w niewolnictwie.\

Koniec zastawu:

- wygaśnięcie wraz z wierzytelnością

- koniec terminu - całego życia wierzyciela lub zastawionej osoby

- umowa, w przypadku wygaśnięcia której przedmiot zastawu stawał się własnością wierzyciela

Zastaw na nieruchomościach/prawach. Sensu stricto także bez dzierżenia - hipoteka, bądź z dzierżeniem. Zastaw na całym majątku zawsze bez dzierżenia.

Zwłoka dłużnika - nabycie własności przez wierzyciela (zasada), czasem miał zwrócić różnicę między wartością przedmiotu a wysokością długu dłużnikowi.

Zastaw na ruchomościach, np. niewolnikach, zwierzętach, rzadziej na meblach. Do użytku.

Zastaw antychretyczny z dzierżeniem (zastawnik zaspokajał swoją wierzytelność z pożytków, jakie przynosił przedmiot zastawu), zabezpieczano inwestycje długoterminowe.

Zobowiązania

Źródła:

+ podstawowym źródłem były umowy, ustne w obecności świadków. Nie miały skutku rozporządzającego. Własność przenoszoną z chwilą zapłaty;

+ uroczyste przysięgi, jednostronne zobowiązanie po stronie przysięgającego;

+ z deliktu - obowiązek zapłaty odszkodowania, traktowany jak zwykły dług.

Istniały też inne, obok podstawowych, umowy:

- dot. stanu cywilnego, małżeńskie, nie majątkowe, adopcji, o oddaniu się w niewolę;

- kary za nienależyte wykonanie zobowiązania, zobowiązujące do zapłacenia, przewidujące kary cielesne, a nawet śmierć.

- ?

- umowa sprzedaży i pożyczki; dokumentowane, gdy chodziło o dużą wartość przedmiotu. Zabezpieczone klauzulą - strony zobowiązują się nie zgłaszać roszczeń i podważać umowy.

Obowiązek publicznego ogłoszenia zamiaru sprzedania nieruchomości, termin zawity do zgłoszenia wszelkich roszczeń d nieruchomości, potem roszczenia upadały i nabywca kupował rzecz wolną od praw osób trzecich.

Rękojmia za wady prawne, zobowiązująca sprzedawcę do zastąpienia nabywcy w procesie windykacyjnym, albo, gdy windykacja zakończyła się sukcesem, zapłatę odszkodowana, zwykle wysokości dwukrotnej wartości przedmiotu.

Rękojmia za wady prawne niewolników oraz za wady fizyczne, dot. głównie niewolników (epilepsja, skłonność do ucieczek) i zwierząt gospodarskich. Obowiązek odszkodowawczy, wymienienie wadliwej rzeczy na wolną od wad, czasem bardziej radykalne.

Płacono srebrem lub innym metalem, rzadziej wełną lub jęczmieniem.

Do zawarcia umowy potrzebni byli świadkowie. Dokument własności służył w celach dowodowych. W II i III tys. dokument otrzymywał nabywca, zbywca przekazywał mu też wcześniejsze dokumenty dot. rzeczy. W I tys. robiono dwie kopie.

Zamiana; najczęściej nieruchomości, rzadziej niewolników. Forma podobna do sprzedaży.

Darowizna:

- w rodzinie ze stosunków rodzinnych

- dokonywane przez władcę za zasługi

Prawo odkupu przechodzi na każdego kolejnego właściciela.

Pożyczka (srebro, ziarno daktyle)

Oprocentowana najczęściej, nie było maksymalnych stawek. Średnio 20% dla srebra, 30% dla jęczmienia. Były też nieoprocentowane.

10.12.08

Pożyczka dzieliła się na:

+ zwykłe (tylko one były obejmowane edyktami znoszącymi, trzeba było udowodnić)

+ na cele handlowe, między kupcami, np. na sfinansowanie karawany

Działanie siły wyższej (np. powódź) zwalniała ze spłaty długu zwykłego.

Poręczenie

Przez jedną bądź kilka osób, mogła to być osobna umowa, zobowiązywał się dostarczyć wierzycielowi dłużnika w określonym czasie, jak nie, to płacił karę, którą mógł obciążyć dłużnika.

Najem

udostępnienie przedmiotu najmu najemcy, najczęściej budynku, łodzi, zwierząt, niewolników. Najemca płacił czynsz określony w umowie; Zawierane na rok, 3 lub pięć lat, najemca odpowiadał za przedmiot, musiał zwrócić za uszkodzenie, a jeśli zniszczył, to pełną wartość, chyba że zniszczenie nastąpiło z powodu siły wyższej, np. lew zjadł woła, chyba że najemca naraził przedmiot na niebezpieczeństwo.

Najemcę obejmowały tylko drobne naprawy, jeśli naprawił np. dach, to najmujący miał mu odjąć od czynszu albo zapłacić, chyba że umowa stanowiła inaczej.

Najem usług, np. dodatkowych pracowników na okres żniw, osób wykwalifikowanych itp.

Najem mamki - opiekunki karmiącej piersią dziecko, płacono w odzieży i jedzeniu, przysługiwało jej ustawowe prawo zastawu na dziecku w razie niezapłacenia za jej pracę.

Umowa dzierżawy

Udostępnienie nieruchomości z prawem użytkowania i pobierania pożytków na określony czas, dzierżawca zobowiązywał się płacić czynsz. Na rok, 3 lub 5 lat, albo terminowo, zwykle na 60 lat.

Jeśli dzierżawca nie uprawiał ziemi, można było wypowiedzieć umowę, odszkodowania, zwykle w ziarnie.

Siła wyższa nie zwalniała dzierżawcy z obowiązku czynszu, chyba że zniszczone zostało całe pole; inaczej tylko zmniejszano czynsz. Nie mógł domagać się odszkodowania.

Umowa o naukę/czeladnicza. Zawierana między rodzicami ucznia a mistrzem, na okres od 18 miesięcy do 8 lat, mistrz zobowiązywał się przygotować do zawodu, a także karmić, pobierał za to opłatę; uczeń miał być posłuszny i pracować dla jego czci.

Umowa przechowania. Mało źródeł.

Jedna strona powierzała drugiej określoną rzecz, druga zaś godziła się ją przechować na określony czas za określoną opłatą, odpowiadała za niedbalstwo finansowo.

Umowa przewozu, zobowiązanie przewiezienia rzeczy do określonego miejsca. Odszkodowanie w razie niespełnienia warunków.

Spółka

Oparta na konstrukcji umowy pożyczki, inwestor dawał pieniądze drugiej osobie, która je miała zainwestować; zyski i straty dzielili razem, chyba że inaczej się umówili.

Spółka między kupcem a agentem handlowym, powierzał mu dobro lub kapitał, a agent ???

w Asyrii:

- krótkoterminowa, na jedną operację, zwykle finansowanie karawany; kilku wspólników, główny wspólnik dogadywał się z szefem karawany, przekazywał mu towary i warunki;

- długoterminowe, na 9-12 lat, duża skala finansowania, np. w złocie.

Robiło się wykaz inwestycji, stosownie do którego następowało dzielenie zysków. Udział w takiej spółce był dziedziczny. Można było wycofać się przed upływem terminu, ale bez zysków.

Można było rozwiązać spółkę, gdy nie przynosiła oczekiwanych zysków. Władze powołały syndyka, który likwidował spółkę.

Prawo małżeńskie

W języku akadyjskim nie istniała terminologia. Mówiło się, że mężczyzna bierze kobietę (za żonę).

Zawarcie małżeństwa składało się z kilku etapów:

- kontrakt narzeczeński/małżeński

- zapłata terhatum i podarunku małżeńskiego przez pana młodego

- uroczysty posiłek

- przeprowadzka panny młodej do domu męża i wypłata posagu

- skonsumowanie małżeństwa - małżeństwo praktycznie kompletne

- narodziny pierwszego dziecka - małżeństwo staje się kompletne pod względem majątkowym

Bez formalnego kontraktu nie było małżeństwa, zgoda rodziców była konieczna.

Strony kontraktu:

+ rodzice panny młodej

+ pan młody lub jego rodzice

+ właściciel (jeśli narzeczony/narzeczona nie była wolna)

Co zawierał kontrakt:

- zobowiązanie rodziców narzeczonej do oddania jej konkretnemu mężczyźnie za żonę

- zobowiązanie mężczyzny do wzięcia tej kobiety za żonę i zapłaty terhatum

- klauzule karne na wypadek rozwoju

- wzajemne obowiązki obu żon w przypadku małżeństwa poligamicznego

Gdy mężczyzna zapłacił terhatum, rodziły się następujące skutki:

- wobec osób trzecich - małżeństwo uważane za dopełnione (np. na wypadek gwałtu)

- wobec rodziców dziewczyny - obowiązek wydania narzeczonej by dopełnić małżeństwa, lub oddanie narzeczonemu podwójnej wartości terhatum

- wobec narzeczonego - rodzice mogli domagać się, by narzeczony wziął dziewczynę

Rozwiązanie niekompletnego małżeństwa:

- ojciec córki odmówił i płacił odszkodowanie

- przyjaciel pana młodego oczernił go, przez co ani on, ani pan młody, nie mogli się ożenić z tą dziewczyną

- pan młody odmówił wzięcia dziewczyny, nie przysługiwało mu odszkodowanie, więc utracił terhatum

- panna młoda odmówiła dopełnienia małżeństwa, gdyż jej mąż nie traktował jej z szacunkiem; odzyskiwała posag; jeśli to żona źle traktowała męża - topiono ją

- udaremnienie, gdy jedno z młodych umrze; opłaty wracały do tych, co je uiścili

Elementy przekształcające w pełne małżeństwo:

+ uroczysta uczta

+ przeprowadzka kobiety do domu mężczyzny

+ skonsumowanie małżeństwa

Musiały zostać spełnione wszystkie trzy, ale kolejność była obojętna.

Powtórne małżeństwo

- wdowa nie miała przeszkód, sama mogła zawierać kontrakt, ale dla dzieci z pierwszego małżeństwa szło to, co otrzymała

- jeśli wdowa miała małoletnie dzieci, sąd musiał się zgodzić na małżeństwo; majątek byłego męża był dla dzieci

- kobieta rozwiedziona, mająca małoletnie dzieci, mogła wyjść za mąż, zwykle miała prawo do majątku męża (zwłaszcza gdy była kapłanką),

- odprawiona przez męża kapłanka z dorosłymi dziećmi miała prawo do równego udziału spadkowego w majątku pierwszego męża, w razie wyjścia za mąż

Rozwód

Prawo to przysługiwało przede wszystkim mężowi. Odbywało się przez wypowiedzenie uroczystych słów „nie jesteś moją żoną”. Przyczyna:

+ jeśli bez przyczyny i:

- żona miała dzieci, mąż płacił posag, równowartość terhatum i żony (?)

- bez winy żony z małoletnimi dziećmi, by ożenić się z inną - tracił cały majątek i był odesłany z nową żoną

- zostawienie kapłanki z dziećmi, mężczyzna płaci posag i połowę swego majątku; druga połowa dla drugiej żony

+ jeśli z uzasadnionego powodu:

- cudzołóstwo, mąż nie płacił za rozwód z żoną, która go zdradziła

- niewłaściwie zachowanie żony, zmuszające go do rozwodu; również nic nie płacił

- poważna choroba żony, nie może się rozwieść bez jej zgody, musi ją utrzymywać, ale może poślubić inną

- zawarte w umowie małżeńskiej sposoby rozwodu, za określoną opłatą

- z inicjatywy żony:

+ z powodu złego zachowania męża, zachowywała posag

+ jeśli nie miała środków utrzymania, a mąż był nieobecny, mogła ożenić się z innym, ale jeśli mąż wrócił, i nie był na wygnaniu, to musiała do niego wrócić

---