Piotr Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003
4.1.3. Jak kultura kształtuje osobowość - psychoanaliza kulturowa Ericha Fromma
Neopsychoanaliza w wersji społeczno-kulturowej jest dziełem Ericha Fromma. Zainteresowania Fromma (1978) wyjaśniają po części wydarzenia przypadające na jego wczesną młodość. Kiedy wchodził w okres adolescencji, przeżył wstrząs wywołany tragiczną śmiercią utalentowanej artystki blisko zaprzyjaźnionej z rodziną, pięknej kobiety, która popełniła samobójstwo z tęsknoty i miłości, nie potrafiąc odnaleźć się po śmierci ojca. Okres dorastania Ericha Fromma (14-18 lat) zbiegł się z latami pierwszej wojny światowej. Z właściwą sobie wrażliwością i wnikliwością obserwował świat i stawiał pytania - o sens życia, śmierci, posłuszeństwa, władzy, np.: "Jak to możliwe, że miliony ludzi trwają w okopach po to, by zabijać niewinnych ludzi z innych krajów i być zabijanymi, a więc powodować najgłębszy ból swych rodziców, żon i przyjaciół?" (Fromm, 1962, s. 8). Pytania takie jak to stały się osnową teorii dialektycznego humanizmu. Według tej teorii, zachowanie stanowi złożony produkt, zdeterminowany wewnętrznymi potrzebami człowieka, manifestującymi się w określonych warunkach społecznych w danym momencie historii.
4.1.3.1. Wpływy socjokulturowe
Korzenie teorii Fromma tkwią w jego zainteresowaniach socjologią, antropologią i filozofią, które próbował łączyć z psychoanalizą. Od Freuda pochodzi pogląd, że większość czynników determinujących zachowanie pozostaje nieświadomych, z kolei z myśli Marksa przekonanie, że ograniczeniem wolności człowieka są obiektywne warunki życia oraz bezkrytyczna akceptacja zewnętrznej kontroli ze strony obyczajów i instytucji społecznych. Ludzie nie mogą być wolni, ponieważ podlegają oddziaływaniu nieuświadamianych czynników socjokulturowych; wrastają w środowisko, które ich kształtuje. Wystarczy wymienić wpływ struktur społecznych, warunków ekonomicznych, klasowego sytemu społecznego, trendów ideologicznych, etosu grupy, czyli - ogólnie - kultury w danym okresie historycznym.
Fromm (1978) podkreślał społeczne i kulturowe determinanty zachowania, w przeciwieństwie do motywów biologicznych. Biologia nie ma na nas tak dużego wpływu, ponieważ odchodząc od natury, człowiek stłumił instynkt, który już nie podpowiada, co robić i jak żyć. Co gorsza, odpowiedzi takiej nie niesie również kultura, pomimo ograniczających wolność standardów, oczekiwań i norm społecznych. W czasach, gdy panowała jedna ideologia, jedna religia i jedna władza, świat był względnie prosty, a los konkretnego człowieka zależał od jego stanu społecznego. Możliwości decydowania o sobie były niewielkie, człowiek miał określone miejsce i z góry wyznaczoną rolę życiową, na przykład chłopa, rzemieślnika lub księdza. Wraz ze społeczno-ekonomicznym i religijnym różnicowaniem się społeczeństw rozsypał się monopol w zakresie decyzji życiowych, koncepcji osiągnięć, religii czy tożsamości osobistej. Kamieniami milowymi tego procesu były: odrodzenie, oświecenie wraz z reformacją (przełamanie monopolu religijnego) i rozwój kapitalizmu z ideą wolnego rynku. Również rozwój nauki, techniki i środków społecznej komunikacji przyczynił się do zwiększenia zakresu ludzkiej wolności, ale jednocześnie pogłębił oddzielenie człowieka od natury i alienację w stosunkach międzyludzkich.
4.1.3.2. W poszukiwaniu bezpieczeństwa: ucieczka od wolności
W miarę poszerzania się marginesu wolności człowiek czuje się coraz bardziej samotny i wyobcowany. Odejście od natury spowodowało zerwanie więzi łączących go z przyrodą, a rozwój społeczno-kulturowy doprowadził do rozluźnienia społecznych więzi z grupą. Zbyt wiele wolności w społeczeństwie sprawia, że ludzie czują się coraz bardziej osamotnieni i zagubieni. Możliwość dokonywania indywidualnych wyborów nierozerwalnie łączy się z lękiem o to, czy są one właściwe. Niepewność co do trafności wyboru może być gorsza od pewności wyboru niewłaściwego, do którego człowiek zostaje zmuszony, ale wie, kto jest za to odpowiedzialny. Siła autorytetu pozwala znaleźć uzasadnienie i niosące spokój poczucie, że jest się częścią spójnej społecznej całości. W ten sposób ludzie zrzekają się indywidualnej odpowiedzialności za kształt własnego życia i powierzają je przywódcom, władzy, autorytetom.
Mechanizm ucieczki od wolności polega na redukowaniu lęku i poszukiwaniu bezpieczeństwa kosztem wyrzeczenia się odpowiedzialności za swój los. Niekiedy całe społeczeństwa wstępują na tę drogę, ulegając tyranii systemu totalitarnego. Nietrudno odczytać w tym odpowiedź na młodzieńcze pytania Fromma (1978), jak również odnaleźć mechanizm, dla którego ludzie tak łatwo podporządkowują się liderowi grupy, władzy politycznej czy przywódcy ruchu religijnego lub sekty. Nie tyle godzą się, co sami wybierają, by ktoś za nich podejmował decyzje. Ucieczka od wolności - choć nakłada więzy uległości wobec władzy i niesie konieczność podporządkowania się autorytetom - zapewnia poczucie bezpieczeństwa.
Dojrzałym sposobem rozwiązywania dylematu wolności jest zjednoczenie z innymi ludźmi w duchu miłości i wspólnej pracy. Osoba podejmuje wówczas wyzwanie wolności i trud indywidualnych wyborów, godząc się tym samym na lęk związany z odpowiedzialnością, ale jednocześnie znajdując oparcie w innych i przeświadczenie o ponadindywidualnej wartości własnych działań.
Istnieją jeszcze dwa inne rozwiązania. Pierwszym jest bezsensowna destrukcja, agresja może być rezultatem buntu przeciw ograniczeniom człowieka ze strony tak czy inaczej rozumianej władzy, przy jednoczesnej niezdolności zagospodarowania indywidualnej wolności w sposób twórczy. Druga możliwość, którą można widzieć jako ucieczkę od wolności w wymiarze indywidualnym, to uzależnienie od drugiego człowieka: związek symbiotyczny albo o charakterze sadystyczno-masochistycznym.
4.1.3.3. Potrzeby ludzi
Zachowanie człowieka determinują czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Wśród czynników wewnętrznych Fromm (1955) wymienia potrzeby, które mają charakter obiektywny; wynikają one z refleksji nad egzystencją człowieka. Wyrastając ze świata przyrody, człowiek zyskał niespotykane w nim właściwości: świadomość refleksyjną, rozum i wyobraźnię. Choć z jednej strony warunkują one rozwój kultury, to z drugiej leżą u podłoża egzystencjalnych dylematów, poczucia bezradności i osamotnienia. Potrzeby są wynikiem kulturowej ewolucji człowieka, a ich funkcją jest zapełnienie pustki wynikłej z oderwania od natury. Służą zatem odbudowaniu poczucia łączności ze światem, dającej poczucie bezpieczeństwa. Są to:
potrzeba powiązań, czyli inaczej kontaktu - motywuje działania w kierunku przezwyciężenia izolacji od natury i od społeczeństwa, najpełniej realizuje się poprzez twórczą miłość i opiekowanie się innymi, odpowiedzialność, zrozumienie i szacunek wobec drugiego człowieka; inne - obok miłości - sposoby realizacji tej potrzeby mogą przybrać postać zależności albo dążenia do władzy;
potrzeba transcendencji - nastawiona jest na opanowanie środowiska i twórczą aktywność, dzięki której życie staje się celowe, a człowiek zyskuje poczucie, iż jest skutecznym twórcą, a nie tylko stworzeniem podlegającym prawom natury; również destrukcja niesie szansę przekroczenia zwierzęcej natury (miłość i nienawiść nie są przeciwstawnymi popędami, lecz sposobami dążenia do transcendencji);
potrzeba zakorzenienia - wyraża dążenie do przynależności, bezpieczeństwa i stabilności, do znalezienia własnego miejsca w porządku społecznym, czegoś na kształt niszy ekologicznej; człowiek chce czuć się naturalną częścią świata dzięki wewnętrznemu pokrewieństwu z innymi ludźmi; nieadaptacyjną formą realizacji tej potrzeby jest fiksacja na relacji z matką;
potrzeba tożsamości - motywuje do odkrywania własnej niepowtarzalności, głównie dzięki podejmowaniu własnych decyzji; jeśli indywidualnym wysiłkiem twórczym człowiek nie potrafi tego osiągnąć, określa swą tożsamość, identyfikując się z inną osobą lub grupą - poczucie tożsamości można uzyskać dzięki byciu z kimś lub z przynależności do czegoś;
potrzeba systemu orientacji - motywuje do przyjmowania lub formułowania systemu przekonań (niekoniecznie racjonalnych), zapewniających stały i spójny sposób rozumienia świata oraz stanowiących podstawę wyboru celów i dążeń życiowych;
potrzeba stymulacji - wyraża pragnienie zaangażowania się w świat poprzez jakąś formę stymulującej aktywności - konstruktywnej albo destruktywnej.
Wpływ społeczeństwa na sposób przejawiania się i realizacji potrzeb uwidacznia się w języku, obyczajach, funkcjonowaniu organizacji i instytucji społecznych. Adaptacyjny styl realizacji potrzeb sprzyja integracji i rozwojowi osobowości, zdefiniowanej przez Fromma (1949) jako "ogół wrodzonych i nabytych jakości psychicznych, które są charakterystyczne dla pewnej jednostki i które czynią tę jednostkę unikalną" (s. 50). Temperament obejmuje jakości wrodzone, charakter zaś - nabyte. Charakter to pewien wzorzec zachowań typowych dla danej jednostki, albo dokładniej: "względnie trwały system wszystkich nieinstynktoidalnych dążeń, poprzez które człowiek odnosi się do świata ludzi i natury" (Fromm, 1973, s. 226). Interakcja między potrzebami a kontekstem społecznym prowadzi do specyficznych typów charakteru, które reprezentują różne sposoby przystosowania.
Dojrzałą osobowość identyfikujemy z typem produktywnym, warto jednak podkreślić, że w zdrowej osobowości można odnaleźć elementy każdego z typów wymienionych przez Fromma (1949) (patrz blok rozszerzający 8). Zdrowie charakteryzuje się również fascynacją życiem, co jest znamienne dla typu biofilicznego, który z kolei stanowi przeciwieństwo skoncentrowanego na śmierci i destrukcji typu nekrofilicznego (obydwa oddają, modne we współczesnej kulturze, zainteresowanie życiem i śmiercią).
4.1.4. Podsumowanie: determinizm interpersonalny czy socjokulturowy
Wewnętrzne popędy, które - według psychoanalizy - determinowały zachowanie człowieka, w teoriach neopsychoanalitycznych zamieniono na znaczenie kontaktów interpersonalnych albo oddziaływań socjokulturowych, które kształtują osobowość. Można zatem powiedzieć, że determinizm biologiczny zastąpiono determinizmem społeczno-kulturowym. Teorie Horney i Sullivana opisują i wyjaśniają wpływ wczesnych kontaktów w rodzinie na rozwój osobowości (pojmowanej niekiedy w kategoriach relacji interpersonalnych - Sullivan); teoria Fromma naświetla rolę społecznego i kulturowego kontekstu w funkcjonowaniu człowieka. Fromm, podobnie jak Freud, uznawał zasadę determinizmu, tyle że socjo-ekonomiczno-kulturowego; wskazywał na podwójną naturę człowieka: zwierzęcą z uwagi na potrzeby fizjologiczne, i istoty ludzkiej - obdarzonej samoświadomością, rozumem i wyobraźnią. Teoria Fromma zawiera swoistą syntezę elementów psychoanalizy i filozofii marksistowskiej. Ukazuje alienujący wpływ społeczeństwa na jednostkę i niesie ostrzeżenie przed destrukcyjną rolą kultury. Jednocześnie lansuje utopię społeczną: społeczeństwo oparte na zasadzie miłości i współpracy.
Teoria dialektycznego humanizmu inspirowała wielu myślicieli XX wieku, w mniejszym natomiast stopniu przyczyniła się do rozwoju badań psychologicznych. Dlatego, pomimo przemawiającego opisu, trudno na przykład wskazać empiryczne potwierdzenie wyróżnionych typów osobowości. W teorii Fromma znaleźć można tezy zbieżne z psychologią egzystencjalną (powiązanie wolności i lęku) oraz z teorią opanowania trwogi (źródła lęku i sposoby uśmierzania go). Badania z pogranicza psychologii, socjologii i antropologii kulturowej mogą koncentrować się na przykład na problemie, w jaki sposób ludzie w różnych czasach i odmiennych kulturach dążą do realizacji potrzeb egzystencjalnych.
Pomimo różnic, teorie neopsychoanalityczne mają wiele wspólnego. Ich węzłowe momenty dotyczą źródeł lęku, który rodzi się w kontakcie ze światem, będąc pochodną doświadczeń interpersonalnych i społecznych oraz decydującego wpływu środowiska społecznego na osobowość. Dążenie do redukowania lęku warunkuje przebieg procesów kształtowania się osobowości. Jednocześnie w większym stopniu niż to miało miejsce u Freuda, twórcy koncepcji neopsychoanalitycznych biorą pod uwagę możliwość zdrowego i twórczego rozwoju. Wynikają stąd określone implikacje pedagogiczne, dotyczące atmosfery wychowania, postaw rodzicielskich oraz społeczeństwa, które może w większym lub mniejszym stopniu sprzyjać dojrzałości człowieka.
Jak pisze Fromm (1949): "Dyskusja o kondycji człowieka musi wyprzedzać tę o osobowości" (s. 39), a "psychologia musi opierać się na antropologiczno-filozoficznej koncepcji egzystencji ludzkiej" (s. 45).
Niektóre tezy Fromma są wysoce zbieżne z koncepcją opanowania trwogi Greenberga, Solomona i Pyszczynskiego oraz niektórymi tezami egzystencjalistów.
Podobne rozumienie potrzeb jako obiektywnych, w przeciwieństwie do pragnień, które są subiektywne, zawiera teoria Kazimierza Obuchowskiego (1995).
1