Modyfikacje i przeobrażenia materiałów faunistycznych
Tafonomia - dziedzina zajmująca się badaniem procesów przeobrażeń materiałów kostnych. Termin ten wprowadzony został do literatury naukowej przez rosyjskiego paleontologa Efermowa w 1940.
W badaniach tafonomicznych wykorzystuje się:
- studia aktualistyczne
- studia etnoarcheologiczne
- studia experymentalne
Istnieją 2 etapy tych procesów - biostratinomiczny i diagenetyczny
Etap biostratinomiczny - procesy od momentu śmierci organizmu aż po jego pogrzebanie. Wiąże się z działalnością człowieka i przeobrażeniami zachodzącymi od wyrzucenia kości do czasu jej ostatecznego zdeponowania.
Ślady związane z działalnością człowieka:
I. związane z konsumpcją
a) podział tuszy: ściąganie skóry ze zwierzęcia przed podziałem tuszy: najpierw odrywanie możdżeni => ślady na czaszce od uderzenia (lub nacinanie skóry wokół możdżenia - także widoczne ślady). Następnie rozczłonkowywanie tuszy. Binford prowadził badania wśród Eskimosów by dowiedzieć się jak dzielą tuszę - na podstawie tych badań odcinanie tuszy u konia w kolejności:
- głowa
- szyja
- kończyny
- żebra i mostek
Ślady nacięć powstają na powierzchniach stawowych, brak ich natomiast na trzonach kości długich. Po nożu metalowym ślady wyraźne i głębokie, natomiast po krzemiennym słabo czytelne.
Po rozczłonkowaniu rąbanie tuszy na mniejsze porcje, zazwyczaj poprzecznie przez trzon kości (a łopatkę wzdłuż główki)
b) obróbka kuchenna - filetowanie mięsa: ukośne ślady na kościach często na całej powierzchni. Kości gotowane są lżejsze i mają bardziej porowatą strukturę.
c) jedzenie mięsa - oddzielanie mięsa od kości (np od żeberek) - bardzo wyraźne ślady
Pozyskiwanie szpiku - uderzenie pod nasadą (w najsłabszą część kości) lub w nasadę górną powierzchni stawowej (psy też odgryzają nasadę górną, dlatego trzeba umieć to odróżnić)
II. związane z wytwórczością - w wyniku różnych typów obróbek (cięcie, struganie, ciosanie, rycie, wycinanie, wygładzanie, polerowanie). Ostrze krzemienne pozostawia nieregularne płytkie rowki, natomiast metalowe równe i głębokie.
III. związane z używaniem kości jako przedmiotu użytkowego. W wyniku używania przedmiotów kościanych wygładzenie, wybłyszczenie, porowatość (od działania potu ludzkiego, fuj)
IV. powstające w wyniku zabiegów kultowych - ślady po odrąbywaniu i wyłamywaniu możdżeni i poroży takie jak przy skórowaniu
=> Grupy śladów pozwierzęcych wg Gautiera
- powstające w miejscach odpoczynku zwierząt (legowiska)
- w miejscach zamieszkiwania zwierząt (nory)
- poruszania się (np. wyświecenia na ścianach jaskiń powstające gdy niedźwiedzie się o nie ocierają)
- różnej działalności zwierząt (np. bobry => drewno)
Od momentu wyrzucenia kości do ich zdeponowania działają na nie czynniki:
- mechaniczne (zwierzęta, ludzie)
- związane z ludźmi: deptanie, kopanie, przejeżdżanie
- Ślady pozostawione przez drapieżniki (psy) wg Binforda:
- przekłucia - charakterystyczne dla początkowego etapu gryzienia
- dołki (owalne, trójkątne) - na skutek rozległego gryzienia
- nacięcia - powstałe w rezultacie przesuwania zębów po kości
- bruzdy - efekt wielokrotnego działania szczęk na miękką część kości
=> by pozyskać szpik najpierw niszczą nasady (mniejsza gęstość)
Jeśli frekwencja śladów pozostawionych przez drapieżniki jest mniejsza niż 45% (najlepiej 15-20 %) to oznacza, że zbiór był modyfikowany przez człowieka. Jeśli frekwencja ta jest powyżej 67%, to zbiór nie był modyfikowany przez człowieka.
- klimatyczne - zmiany temperatury, deszcz, słońce, mróz. Badania experymentalne wykazały, że tempo niszczenia kości wskutek działania warunków atmosferycznych zależy od wielkości i gęstości kości oraz obróbki kulinarnej.
- biologiczne -bakterie i grzyby (pleśnie)
- chemiczne - działanie związków chemicznych znajdujących się na powierzchni gleby, w wodzie, deszczu, wydzielanych przez organizmy żywe w otoczeniu kości
Etap diagenetyczny - modyfikacje związane ze stanowiskiem (związane z niszczeniem materiałów wskutek exploatacji, ponownego zasiedlenia stanowiska zarówno w pradziejach jak i w czasach nowożytnych => zakłócenie kontextu pierwotnego)
Czynniki:
- klimatyczne - związane ze stanem nawodnienia ziemi oraz skokami temperatury
- glebowe - związane z typem gleby i jej cechami fizycznymi
- gleby źle konserwujące: bielicowe, piaski, żwiry, glina, utwory gruboziarniste
- gleby dobrze konserwujące: utwory drobnoziarniste, osady muliste
- mechaniczne - zakłócenie stratygraficzne, przemieszczenie materiału przez zwierzęta ryjące (np. krety, borsuki)
Podstawowe zagadnienia procesu udomowienia. Pochodzenie zwierząt domowych
=> tylko 21 z 2000 gatunków ssaków zostało udomowionych
Udomowienie - rodzaj współżycia zwierzęcia i człowieka, podczas którego zwierzę zyskuje opiekę, a człowiek pożytki płynące z jego użytkowania. Aby te pożytki utrzymać lub powiększyć, człowiek stosuje selekcję, która wpływa na wykształceni nowych cech, które po kilku pokoleniach stają się dziedziczne. Udomowienie poprzedzają etapy oswojenia i wydawania potomstwa w niewoli. Na tych etapach człowiek zapewniał jedynie pożywienie. Zespół takich czynników, które wiążą się tylko z przeżyciem zwierząt bez ingerencji w ich rozród nazywa się chowem. Natomiast hodowla jest to doskonalenie pogłowia zwierząt domowych lub udomowionych oparte na zasadach dziedziczności.
Warunki udomowienia - dzika forma musiała być łatwo dostępna i powszechnie występować na danym terytorium, a zwierzęta należące do tego gatunku musiały się odznaczać takimi cechami jak:
- zachowanie dystansu => mały dystans (tur, dzik)
- życie zwierząt w stadzie lub grupach społecznych z wyraźną hierarchią ważności (koza, owca)
- ! duża zdolność adaptacji! - umiejętność przystosowania się do różnych warunków życia (koń, owca, koza)
- małe poczucie terytorializmu - żyją w grupach lub nie przeszkadzają im inne zwierzęta
Czas i miejsce udomowienia
- czas: nie można podać dokładnej daty udomowienia jakiegokolwiek gatunku - wynika to ze specyfiki procesu udomawiania
- miejsce:
- zjawisko politopii - udomowienie na różnych terenach (bydło, świnia, pies, gęś, kaczka)
- zjawisko monotopii - związane z udomowieniem na jednym terenie (koza, owca)
Pochodzenie - każde zwierzę domowe pochodzi od formy dzikiej jednego gatunku!
=> w starszych publikacjach można się spotkać z niesłusznym podziałem na pochodzenie polimorficzne (od większej liczby przodków) i monomorficzne (od jednego przodka). Jest to już nieaktualne!
Cechą udomowienia nazywa się cechę morfologiczną, fizjologiczną lub behawioralną powstałą w warunkach udomowienia ......
3 grupy cech udomowienia:
I. Morfologiczne
- zmiana wielkości ciała i jego kształtu (zwykle zmniejszenie. Zwiększają się konie, ptaki i gęsi)
- zmiany struktury mikroskopowej kości - inny układ osteonów (u dzikich osteony ułożone gęsto, natomiast u udomowionych jest ich mniej, są podłużne i układają się warstwowo)
- zmiany pokrywy ciała: skóra, włosy (u zwierząt udomowionych pojawia się falistość, kędzierzawość)
- zmiany w obrębie narządów wewnętrznych (np u kota długość jelita dużo większa)
II. cechy fizjoligiczne
- zmiany w funkcjach rozrodczych
- wcześniejsze dojrzewanie rozrodcze i morfologiczne (i więcej potomstwa)
- przedłużenie laktacji (=> odwapnione i cieńsze kości, już od neolitu)
III. cechy behawioralne - zmiany w sposobie zachowania i temperamentu (łagodnieją)
Bydło domowe Bos primigenius f.domestica. Forma dzika: tur Bos primigenius
Tur - Europa, Azja, N Afryka
- Bos primigenius namadicus - forma E-Azjatycka
- Bos primigenius primigenius - forma europejska
Środkowy plejstocen - pojawienie się turów w Europie. Ok 1000 BC wyginięcie turów w środkowej Azji. W XVII wyginięcie turów w Polsce.
Cechy: wysokość w kłębie 160-180 cm, długość rogów u samców 49-78 cm, u samic 34-53 cm. Tury żyły w lasach liściastych w niewielkich grupach około 15 lat. Rozwinięta klatka piersiowa, długie nogi
Cechy udomowieniowe bydła:
- zmniejszenie wymiarów szkieletu (neolit - w kłębie 1,40 m)
- zmniejszenie możdżeni i zatracenie ich lirowatego kształtu
- zmiana proporcji czaszki (krótsza część twarzowa)
- nogi krótsze, tułów dłuższy
Udomowienie:
- ok 7000 BC w SW Azji (st. Nemrik w Iraku)
- ok 6500-6300 BC Europa (Tesalia)
- ok 5000 BC - Europa Środkowa
- protoneolit (k. Ertebǿlle) - ziemie Polski st. Dąbki woj. Wpomorskie
=> Typ morfologiczny lub morfotyp - zespół cech metrycznych i opisowych współwystępujących ze sobą w sposób stały. Występują w każdym gatunku, nie będąc jednostką systematyczną. Czasami typ morfologiczny może uzyskać rangę odmiany lub rasy.
W pradziejach w morfologii bydła domowego 2 główne typy:
- bydło turopodobne bos taurus primigenius (głównie neolit)
- bydło krótkonogie bos taurus brachyceros (od brązu aż do dziś) - dużo mniejsze, linia czoła wypukła z wgłębieniem pośrodku
Ewolucja bydła domowego
- powolne i dyskretne zmniejszanie wymiarów w neolicie
- gwałtowne i szybkie zmniejszanie w epoce brązu (zwiększa się exploatacja zwierząt: wydłużenie czasu laktacji, używanie bydła do pracy)
- 1000 BC-500 ne - stabilizacja procesu zmniejszania z tendencją do odwrócenia kierunku zmian (niewielkie powiększanie wymiarów)
=> byk lub buchaj to samiec niekastrowany, natomiast muł - kastrowany
Świnia Sus scrofa f.domestica. Forma dzika: dzik sus scrofa
Dzik - gatunek szeroko rozpowszechniony, pierwotnie występował w całej Europie, Azji aż po Jawę, N Afryce. W literaturze zoologicznej i archeozoologicznej podział na II grupy:
- dzik zachodni (europejski) sus scrofa ferus (W i Śr Europa)
- dzik wschodni (azjatycki) sus scrofa cristatus (E Europa, S Azja ...)
Cechy: wysokość w kłębie 90-110 cm, duża głowa, głęboka klatka piersiowa, długie kończyny, uwłosienie ciemnoszare.....
Cechy udomowieniowe świni:
- zmniejszenie szkieletu (największe zmniejszenie we wczesnym średniowieczu)
- zmiana proporcji ciała (odwrócenie proporcji => rozbudowany tył a nie przód)
- dojrzałość płciowa już od 7-8 mcy i do 14 prosiąt 2 x w roku (u dzika tylko 7 młodych)
Udomowienie:
- IX/VIII tys BC - BE (st. Cemi Hallan)
- ok 6500 BC w Europie (Tesalia)
- protoneolit - ziemie Pl: st. Dąbki woj.Wpomorskie
=> szczątki świni występują na osadach a nie w obozowiskach - źle znosi wędrówki, musiała być udomowiona przez ludność osiadłą
Owca Ovis orientalis f.domestica. Forma dzika: muflon azjatycki ovis orientalis
3 gatunki dzikich owiec żyjących w SW Azji:
- Argali Ovis Ammon - 125 cm wysokości w kłębie, rogi skręcone ślimakowato w więcej niż 1 skręt. Himalaje, ....
- Urial/Arkal Ovis regnei - 80-90 cm w kłębie. Między Kashmirem a Iranem
- Muflon Azjatycki Ovis Orientalis 65-70 cm. Wtórnie zdziczała owca (?). Rogi skręcone ślimakowato w niepełny skręt
Cechy udomowieniowe owcy:
- bezrożność występująca u części samic
- zmniejszenie się szkieletu, wysokość w kłębie 15-20 cm mniejsza niż u owcy dzikiej
- zmiana kierunku odchodzenia możdżeni od czaszki (niższe, szybciej tworzą łuk i kierują się na boki)
- wczesne dojrzewanie, więcej młodych w miocie (2-4, a u dzikiej owcy 1-2)
- cienkoszerstność, tłustopośladkowatość :D
Udomowienie:
- VIII tys BC - SW Azja (tylko tam udomowienie!) - osada w dolinie Tygrysu - Ala Kosh
- 6300 pojawia się w Europie (Tesalia)
- początki V tys BC w Polsce
=> mała owca „torfowa” (wys. 49-67 cm), duża owca „miedziana” (do 80 cm) => w Pl w OWR
Koza Capra aegagrus f.domestica. Forma dzika: koza bezoarowa capra aegagrus
Koza bezoarowa - wysokość w kłębie 85-95 cm, u obu płci występują rogi kształtu szablastego, ....
Cechy udomoweniowe kozy:
- wysokość ciała zmniejsza się o ok. 10 cm
- u niektórych gatunków bezrożność
- zmiana kształtu przekroju poprzecznego możdżenia (u dzikiej kozy jest wypukły)
- u kozy-samca widoczne lekkie skręcenie homonomiczne
Udomowienie:
- ok 10 000 BC - osada Ganj Dereh w dolinie Eufratu i Tygrysu - najstarsze stanowisko z kośćmi kozy?
- VIII tys BC - st. Tepe Asiab w dolinie Eufratu i Tygrysu
- II poł. VII tys BC w Europie (Tesalia)
- ok. 5000 BC w Polsce
Koń
Formy morfologiczne koni plejstoceńskich:
- Equus caballus mosbachensis wysokość w kłębie 157-175 cm
- Equus caballus taubachensis 160 cm
- Equus caballs aboli 180 cm
- Equus caballus steingemensis 160 cm
Giną przed ostatnim zlodowaceniem
Schyłkowy plejstocen:
- Equus caballus Środkowa Europa, 140 cm
- Equus ferus ferus E Europa, 140 cm => Tarpan i koń udomowiony
Wczesny holocen
- koń przewalskiego - odkryty w 1876 na stepach mongolii i pustyni Gobi. Wyokość 135 cm
- Tarpan (dziki koń europejski) wys. 136 cm. Żył w małych grupach na terenach stepowych lub leśno-stepowych Śr i E Europy. Opisany w 1770 przez Gmeliniego. Ostatnie tarpany w Puszczy Białowieskiej w 1728, na Litwie 1788 r.
=> Koniki biłgorajskie: krzyżówka tarpana i chłopskiego konia
=> doświadczenia prowadzone na konikach biłgorajskich w celu uzyskania czystej rasy tarpana. W ich wyniku powstały Koniki polskie zbliżone do tarpanów
Użytkowanie:
- wczesny neolit - ok 7190 BC Azja (Uzbekistan)
- KAK (ziemie Pl)
- udomowienie stwierdza się nie na podstawie cech szkieletu, ale na podstawie np procentowego udziału kości konia wśród innych szczątków (jak dużo, to prawdopodobnie był udomowiony)
W neolicie i brązie konie niskie i średnioniskie (126 - 133 cm w kłębie)
Okres cesarstwa rzymskiego - wyższe (do 144 cm), stanowiły na ziemiach polskich import z cesarstwa
Wczesne średniowiecze - konie małe i duże (112-160 cm)