Marta Pracz

Grupa 6

BIBLIOTERAPIA

Pojęcie biblioterapii

Biblioterapia to dyscyplina naukowa zajmująca się badaniem funkcjonowania człowieka chorego, niepełnosprawnego jako czytelnika oraz badaniem jego związków z różnego rodzaju tekstami upowszechnianymi za pomocą słowa drukowanego lub przekazu mówionego. Jest również niezbędna do wsparcia rodzin osób poszkodowanych na zdrowiu lub rodzin osób uzależnionych.

Historia biblioterapii

Historia biblioterapii sięga początków ludzkiego piśmiennictwa. Korzenie tej metody psychoterapeutycznej sięgają czasów starożytnych. W bibliotece w Aleksandrii widniały słowa "Lekarstwo na umysł". Słynne baśnie i opowiadania Szeherezady powstały na zamówienie Sułtana w celu wyleczenia go z depresji. W wieku XIII, w kairskim szpitalu w ramach terapii stosowano czytanie Koranu, a w Europie tradycja rozważania tekstu jako podstawy zmian wewnętrznych została szczególnie rozpropagowana na przełomie wieków XV i XVI przez Ignacego Loyolę . Zachęcał on, w stworzonych przez siebie ćwiczeniach duchowych, rozważanie tekstów w celu motywowanej religijnie integracji intelektu, woli i uczuć. Samo pojęcie biblioterapia jest stosunkowo młodym pojęciem i pochodzi z początków XX wieku. Po raz pierwszy użyto tego terminu w roku 1916. Pojecie wywodzi się od greckich wyrazów biblioss - książka i therapeo - leczę. Podstawy biblioterapii stworzył N. A. Rubakin, który od 1919r. w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników. w Polsce prekursorem włączenia biblioterapii do metod rehabilitacji był W. Dega, który stosował biblioterapię na oddziałach rehabilitacyjnych oprócz tradycyjnych metod. Ostatecznie obecnie za oficjalną definicję biblioterapii przyjmuje się działania terapeutyczne oparte o stosowanie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, środkiem do realizacji potrzeb .

Do podstawowych celów i zadań należy:

• poznawanie siebie, otaczającej rzeczywistości, poznawanie świata i zrozumienie go (dawanie młodym ludziom możliwości zastanowienia się nad sobą),

• podawanie wzorców i nadawanie znaczenia (brak autorytetów, wzrost agresji, zagubienie młodych ludzi),

• wzmocnienie poczucia własnej wartości (akceptacja siebie),

• wzmocnienie motywacji do uczenia się,

• pomoc w uaktywnianiu się.

Etapy procesu biblioterapeutycznego

• diagnoza - zarówno rozpoznanie problemów pacjenta (wychowanka), jak i przewidywanie skutków planowanego działania terapeutycznego

• dobór literatury ściśle związany z daną sytuacją terapeutyczną

• postępowanie terapeutyczno-wychowawcze - czytanie indywidualne lub zbiorowe (niekiedy tylko słuchanie) wzbogacone dodatkowymi formami pracy - którego celem jest wywarcie odpowiedniego wpływu na pacjenta (wychowanka), to znaczy:

• identyfikacja odbiorcy z bohaterem literackim lub sytuacją

• refleksja odbiorcy nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją, w jakiej aktualnie się znajduje

• katharsis - rodzaj "oczyszczenia", odreagowania

• wgląd w samego siebie

• zmiana w postawach i zachowaniu.

Wyróżniamy trzy rodzaje biblioterapii

• instytucjonalna - jej celem jest przede wszystkim informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji. Prowadzą ją najczęściej lekarze, stosując niekiedy także tzw. materiały wglądowe z zakresu biblioterapii klinicznej

• biblioterapia kliniczna - polega na stosowaniu literatury w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi. Ma ona charakter psychoterapii i stosowana jest w celu dokonania wglądu w uczucia i doznania pacjenta, co ma prowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej.

• biblioterapia rozwojowa (klasyczna) - dostosowuje książki do potrzeb “normalnych

użytkowników”. Zajęcia mają pobudzać rozwój i wspierać samorealizację oraz zdrowie uczestników a wszystko po to aby osiągnęli oni poczucie szczęścia. Prowadzone w szkole lub środowisku otwartym mają pomagać ludziom w rozwiązywaniu ich problemów.

Obecnie na określenie tego terminu stosuje się nazwę:

Biblioterapia wychowawczo - humanistyczna - polega ona na specjalnym terapeutycznym wychowaniu przez książkę. Z tego typu terapii korzystają “osoby normalne” znajdujące się w pewnych sytuacjach kryzysowych, ale dotyczy też osób z zaburzeniami funkcjonowania społecznego.

Innym rodzajem biblioterapii jest bajkoterapia. Adresowana jest nie tylko do dzieci, również do rodziców, nauczycieli i terapeutów, by wejść w świat dziecięcych marzeń i zrozumieć się

wzajemnie. Jest pomocą w samodzielnym i twórczym sposobie radzenia sobie w świecie.

Wyróżniamy trzy rodzaje bajek terapeutycznych:

1. bajka relaksacyjna - której głównym celem jest uspokojenie i wyciszenie dziecka; posługuje się wizualizacją, czyli obrazowaniem wewnętrznym. Wizualizacja opiera się na trzech strukturach: słuchowej (słyszysz szum drzew), wzrokowej (widzisz fale uderzające o brzeg), czuciowej (wchodzisz na szczyt góry);

2. bajka psychoedukacyjna - ma na celu wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie repertuaru zachowań. Dziecko poznaje bohatera, który ma podobny problem i zdobywa wzory jego rozwiązania, uczy się postępowania w trudnej sytuacji, rozszerza swoją samoświadomość. Przykładem może być "Bajka o mróweczce" zalecana w niepowodzeniach w nauce szkolnej;

3. bajka psychoterapeutyczna - jest dłuższa w przeciwieństwie do poprzednich bajek, ma rozbudowaną fabułę; jej zadaniem jest obniżanie lęku, czyli ma następujące cele:

• zastępczo zaspokoić potrzeby (kompensacja), dowartościować;

• dać wsparcie przez zrozumienie i akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei i przyjaźni;

• przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie;

Doskonałą formą uzupełniającą i urozmaicającą zajęcia biblioterapii są również zabawy czytelnicze:

• malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych, niedokończonych fragmentów utworu;

• tworzenie symbolicznego katalogu "ruchomych obrazków" (dzieci inscenizują sceny wymieniane przez nauczyciela);

• lepienie z plasteliny elementów brakujących w przeczytanym przez nauczyciela i znanym dzieciom wcześniej opisie rzeczy czy sceny;

• wykonywanie wydzieranek i układanie podpisów adekwatnych do treści utworu;

• projektowanie strojów dla ulubionych bohaterów literackich;

• rozwiązywanie krzyżówek związanych z treścią utworu;

• zabawy logopedyczne;

• układanie i rozwiązywanie rebusów;

• zgadywanki, quizy, konkursy.

Przystępując do organizacji procesu bibliterapeutycznego należy:

1. dokonać doboru uczestników - zaprosić indywidualnie:

• grupy jednorodne pod względem problemu (mniejszą rolę odgrywa w tym wypadku wiek),

• zadbać o wystrój sali, stworzyć przyjemną atmosferę, nastrój,

ustalić kierunki działania,

dokonać doboru materiałów (nie korzystać z książek, których w całości nie znamy; fragmenty, które wybieramy muszą być krótkie, wyraziste, konkretne, dostosowane do wieku, zdolności recepcyjnych uczestnika tzn. preferencji czytelniczych, nastrojów czytelniczych, unikać wątków beznadziejności, samobójczych uwzględniać wiek chronologiczny i wiek emocjonalny, unikać wątków beznadziejności i samobójczych),

ważnym ogniwem w procesie biblioterapii jest sam biblioterapeuta; najlepiej, aby był to bibliotekarz, człowiek posiadający wiedzą z zakresu psychologii, etyki, filozofii, socjologii; ponadto powinien to być człowiek:

• empatyczny,

• posiadający łatwość w nawiązywaniu kontaktów,

• spokojny,

• lubiący robić to, co robi,

• kochający tych, którym chce pomagać.

Grupa terapeutyczna może mieć nie więcej niż 10 - 12 osób.

Biblioterapeuta musi:

1. zdiagnozować grupę; metody i techniki diagnozy;

• obserwacja (zainteresowania),

• bezpośrednia rozmowa,

• wywiad (z wychowawcą, nauczycielem, pedagogiem),

• rysunek diagnostyczny,

• zaprosić grupę na zajęcia w wyznaczonym terminie,

• zaproponować wspólne zajęcia na bazie odpowiednio dobranych środków,

• zaproponować zajęcia integracyjne, wzmacniające poczucie własnej wartości,

• spotkania organizować raz w tygodniu; wtedy osiągają najlepsze rezultaty.

Zastosowanie biblioterapii

Terapeutyczne oddziaływanie tekstu jest bardzo szerokie. Fragment powieści, wiersz, cytat z Biblii, bajka itp. mogą wiele zmienić zarówno w stanie wewnętrznym podopiecznego, jak i w relacjach międzyosobowych, w których uczestniczy. Dlatego teksty traktowane jako elementy pomagające, terapeutyczne

- wspomagają komunikację w wielu sytuacjach pielęgnacji i opieki

- pobudzają do rozmowy, do posiadania inicjatywy w tym zakresie

- napełniają "życiem" kontakty pomiędzy fachowo pomagającym a jego podopiecznym

- ułatwiają otwarte dyskutowanie o różnorakich problemach

- są ważnym elementem w pracy nad biografią pacjenta, bo "przenoszą w czasie" do jego młodości
- stanowią podstawę do medytowania

- pomagają w delikatnym przekazywaniu wskazówek o koniecznych zmianach w zachowaniu, w ramach pedagogiki dzieci i dorosłych

- odprężają, uspokajają, odwracają uwagę od czynników wywołujących stres

- przypominają o zarzuconym nawyku czytania, sensownie wypełniającym czas osoby trwale niepełnosprawnej lub przewlekle chorej.

Biblioterapia jest więc terapeutycznym wykorzystaniem tekstu (czytanego samodzielnie lub przez opiekuna) jako środka pomagającego w rozwiązywaniu problemów podopiecznego.

Jako kryteria o podstawowym znaczeniu możemy uznać następujące zasady, powstałe jako wynik teoretycznej refleksji nad zebranymi w praktyce doświadczeniami:

1. Książka powinna prowadzić do wyciszenia wewnętrznego, refleksji, zastanawiania się nad życiem, skupienia. Czytający ma dzięki lekturze „wędrować po nowych drogach” bez opuszczania łóżka czy wózka inwalidzkiego, przy czym ta wędrówka powinna mu sprawić przyjemność i ostatecznie doprowadzić na nowo - lub z nowej strony - do jego własnej osoby.

2. Z poprzednią uwagą koresponduje zalecenie, że powinno się wybierać przede wszystkim teksty, w których jakąś rolę gra rozważanie wartości, konflikt etyczny, walka dobra ze złem, pokonywanie trudności. Im głębiej dany tekst zajmuje się taką tematyką, tym większe szanse, że podopieczny uświadomi sobie swoje własne ideały - zapomniane, zagłuszone przez życiowe trudności, zamienione na konformizm i pragmatyczność postępowania. W każdych okolicznościach i w każdym rodzaju relacji pomocowej naszemu klientowi, pacjentowi, mieszkańcowi będzie się lepiej żyło, jeżeli choć trochę będzie umiał podbudować się czymś, co wykracza poza jedynie doraźne potrzeby.

3. Ważną rolę pełnią pozytywne przykłady protagonistów (czyli bohaterów książek), z którymi podopieczny może się zidentyfikować. We współczesnej literaturze wielu pisarzy wykorzystało motyw zmagania się człowieka z przeciwnościami życiowymi. Taka osoba, ponosząc nawet po drodze poważne porażki, w ostatecznym rozrachunku staje się zwycięzcą i mistrzem swojego własnego życia. Tego rodzaju książka jest jedynym w swoim rodzaju „zwierciadłem dla duszy”, w którym człowiek może się przejrzeć, na nowo zinterpretować własne życie, zastanowić się nad konstruktywną perspektywą, postarać o pozytywną identyfikację.

4. W terapiach przeznaczonych dla dzieci bardzo często terapeuci posługują się lalkami, które „mówią za dziecko”. Dziecko samo wkłada w usta lalki nękające je lęki, niepewności, pytania, przez co nie musi wprost mówić o własnych problemach. Analogiczną rolę może pełnić w życiu dorosłego człowieka książka. Poruszając problemy podobne do trudności czytelnika, umożliwia ona ich przemyślenie, a równocześnie zapewnia zdystansowanie się, stanięcie obok, poszerzenie perspektywy. Nie jest to jedynie zwykły zabieg prowadzący do uspokojenia emocji, ale bardzo istotna pomoc do spojrzenia na życie pod takim kątem, pod którym nie tylko dokładniej widzi się wszystko, ale też łatwiej jest dostrzec czynniki pozytywne. Zachęca to do działania w tradycyjny lub w zupełnie nowatorski sposób, a niekiedy na zasadzie wymiany - nie jest ważne to, czego nie da się osiągnąć, liczą się natomiast wszelkie pola dostępnych aktywności.

5. W końcu, choć nie jest to najmniej ważna sprawa, dobrze dobrany tekst pomaga przynajmniej po części poradzić sobie z problemami wymykającymi się czysto racjonalnej refleksji, uwrażliwia na szczegóły istotnie wpływające na ogląd całości itp.

Scenariusz biblioterapii

Scenariusz składa się z dwóch części:

1. Wprowadzająca - stosuje się zabawy integracyjne, twórcze, koncentracyjne, aktywizujące, rozluźniające;

2. Biblioterapia - czytanie odpowiedniego tekstu terapeutycznego i omówienie go z uczestnikami zajęć, uczestnicy mogą wymyślić inne zakończenie, mogą wejść w rolę wybranego bohatera, mogą go narysować, mogą wykonać ilustrację do czytanego utworu;

Scenariusz powinien zawierać:

1. Temat

2. Cele szczegółowe

3. Metody i techniki

4. Środki

Wszystkie zajęcia terapeutyczne powinny zawierać kontrakt

Formy pracy stosowane w biblioterapii:

1. Aktywna - prowadzi do określenia (np. co to jest miłość, przyjaźń) przez uczestników

a nie przez prowadzącego

2. Wizualizacja - uczestnicy siadają wygodnie, zamykają oczy, słuchają tego co mówi

prowadzący i wyobrażają sobie tę sytuację

Metody i techniki stosowane w biblioterapii:

1. Drama - metoda polegająca na uczeniu się przez przeżywanie, wchodzenie uczestników w role.

2. Słoneczko - metoda polegająca na pisaniu skojarzeń np. od wyrazu złość, radość, samotność.

3. List - technika dramowa polegająca na pisaniu przez grupę listu do określonego bohatera, następnie wszystkie grupy czytają listy i na ich podstawie układają opowiadanie jak powinien nasz bohater postąpić.

4. Poza - technika dramowa polegająca na przedstawianiu sobą, swoim ciałem osoby, sytuacji, emocji np. radości.

5. Płaszcz eksperta - technika dramowa polegająca na spojrzeniu na jeden problem z różnych punktów widzenia np. z punktu widzenia księdza, dziennikarza, matki, ojca, kolegi, nauczyciela, policjanta.

6. Bezludna Wyspa - technika dramowa polegająca na wizualizacji, następnie na pracy

w grupach i przedstawieniu w formie plastycznej na arkuszach papieru

zagospodarowania bezludnej wyspy (technika ta diagnozuje grupę, jest twórcza

i integracyjna).

7. Parada gwiazd - technika dramowa polegająca na integrowaniu grupy. Uczestnicy

zajęć dobierają się w pary. Każda z osób opowiada o sobie (po 2 minuty). Następnie

uczestnicy stają w kole i osoby opowiadają o swoim partnerze. Później pary biorą się

za ręce i przechodzą przez środek koła, natomiast pozostali biją brawo.

Tę samą technikę można zastosować do opowiedzenia o sobie z wykorzystaniem

motywów ulubionej bajki, baśni - uczestnik wciela się w bajkową (baśniową) postać,

wprowadza do opowiadania zarówno elementy bajkowe (baśniowe) jak i prawdziwe

zaczerpnięte ze swojego życia.

8. Płatki kwiatów - zabawa uwrażliwiająca - uczestnicy zajęć rysują kwiatek; środek

i 6 płatków (duże). W środku wpisują swoje imię, w płatkach zaś:

- co lubię x3

- czego nie lubię x3

- za co kogoś podziwiam

- co chciałabym jeszcze zrobić

- z czego jestem dumna

- dwa miejsca wspomnień i sentymentów

9. Cztery okna - zabawa uwrażliwiająca - uczestnicy składają kartkę tak, aby powstały

cztery pola, a następnie wpisują odpowiedzi na cztery pytania:

- co jest dla mnie największym szczęściem

- jaka jest moja ulubiona książka i dlaczego

- cel życiowy jaki wyznaczyłam sobie do zrealizowania

- trzy rzeczy które dobrze potrafię

lub:

- ja jako kolor

- ja jako kwiat

- ja jako góra

- ja jako droga

10. Kolory - zabawa twórcza polegająca na wybraniu przez uczestników kolorowej kartki

(można wykorzystać papier kolorowy-wycinankowy) i wypisaniu czterech słów

skojarzonych z wybranym kolorem, następnie z użyciem tych słów należy ułożyć

opowiadanie.

11. Zabawy z imieniem - na kartce papieru wpisujemy swoje imię pionowo drukowanymi

literami. Przy każdej literze piszemy pozytywne cechy charakteru lub nazwy kwiatów, zwierząt, drzew, miast lub ułożyć jak najwięcej wyrazów ze swojego imienia.

12. Plampacz - stworek z innej planety - ćwiczenia twórcze polegające na narysowaniu

przez uczestników jednego elementu „plampacza” np. głowy, następnie podają oni

swoją kartkę sąsiadom, ci dorysowują tułów i podają kartkę dalej, następni uczestnicy

rysują ręce itd. Ćwiczenia kończą się w momencie gdy kartki papieru wrócą do właścicieli z narysowanymi „plampaczami”.

W trakcie zajęć należy przestrzegać ogólnych zasad:

1. całkowitej dobrowolności uczestnictwa w zajęciach,

2. dostosowania poziomu i tempa zajęć do psychicznych i fizycznych możliwości dziecka (wykorzystywać elementy muzykoterapii i arteterapii),

3. zajęcia rozpoczynać zajęciami integracyjnymi,

4. nie wolno oceniać uczestników, każdy ma prawo zachować swoją postawę; wcześniej zawieramy kontrakt, gdy go złamie, łagodnie zwracamy uwagę,

5. zajęcia wzbudzające zainteresowanie można przedłużyć w czasie, aby uczestnicy mogli się do końca wypowiedzieć na swój temat.

Biblioterapia stanowi znaczne rozszerzenie możliwości rewalidacji. Mimo że jest stosunkowo młodą metodą rehabilitacji, jednak bardzo atrakcyjną i ze względu na swoje walory zyskała już znaczną popularność. Wszystkie te sukcesy zdobyte przez podopiecznego w trakcie terapii mają swoje dalsze odbicie podczas innych zajęć, a także w życiu codziennym.

Bibliografia

1. Ewelina J. Konieczna, Biblioterapia w praktyce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006

2. Irena Borecka, Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych 2002 

3. Wanda Kozakiewicz, Biblioterapia w teorii i praktyce, Przegląd Biblioteczny, nr 1, 1977.

7

---