Księga o narodzeniu Zbawiciela, i o Maryi, i o położnej

(przekład ks. Kazimierz Obrycki, ks. Marek Starowieyski, opracowanie ks. Marek Starowieyski)

W 1927 zasłużony dla badań nad apokryfami uczony angielski M. R. James wydał nieznaną dotąd, odkrytą przez siebie Ewangelię dzieciństwa w dwóch wersjach od siebie niezależnych, to jest nie wywodzących się od siebie, w rękopisach Arundel 404 i Hereford (Biblioteka kapitulna O. 3. IX), podkreślając pierwszeństwo pierwszej. Obydwie wersje są jednak na tyle sobie bliskie, że można przy ich pomocy uzupełniać braki w tekstach. Utwór powstał prawdopodobnie w czasach karolińskich.

Składa się on z czterech części:

1. Łacińskiej parafrazy ProtEwJk;

2. Utworu bliskiego PsMt;

3. Rozdziałów stanowiących kompilację tekstów ewangelicznych;

4. Utworu niezależnego od innych apokryficznych Ewangelii dzieciństwa (rozdziały 59-76, 81-85, 89-93). Jej treścią jest: podróż do Betlejem (rozdziały 59-66, 1-8), epizod z akuszerką (rozdziały 67-76, 9-18), epizod z pasterzami (rozdziały 81-85,19-23) i epizod z Magami (rozdziały 87-93, 24-29). Autor tekstu nie zna ProtEwJk.

Wydawca tekstu, James, uznał nasz tekst za niektóre z brakujących rozdziałów EwPt (por. s. 616n w cz. 2), ze względu także na wyraźnie dokecki - jak sądził - charakter utworu. M. J. Lagrange (por. Bibliografia) i L. Vaganay⁴⁴³ poddali tę tezę krytyce podkreślając, że doketyzm nie jest tak wyraźny, jak uważał James i wykluczyli możliwość przynależności tych fragmentów do EwPt; przeczą temu nie tylko różnice językowe, ale inny charakter: EwPt ma charakter medytacyjny, ten utwór - raczej bajeczny.

J. Gijsel zwrócił uwagę na związek naszego utworu z tekstem Seduliusza Szkota uznanego za fragment 51 EwHbr (s. 110); co więcej, odkrył inny rękopis zawierający ten sam fragment, również przypisany EwHbr. Charakteryzując nasz utwór Gijsel podkreśla barwność opisów szczegółów, liczne parafrazy tekstów biblijnych, mowę in recto, oraz obecność elementów gnostycko-dokeckich. Podobne elementy spotykamy we fragmentach, które Ph. Vielhauer uznał za pochodzące z Ewangelii Nazarejczyków⁴⁴⁴; teoria ta pozostaje jednak hipotezą i jak dotąd nie jesteśmy w stanie ustalić, skąd pochodzą podane tu fragmenty.

Nasz anonimowy utwór został włączony do równie anonimowej Ewangelii dzieciństwa w czasach karolińskich, sam utwór jest jednak starszy. Prawdopodobnie jego dotyczy wzmianka w Dekrecie Ps. Gelazjańskim (V/VI w): "Księga o narodzeniu Zbawiciela, i o Maryi, i o położnej"⁴⁴⁵ i nie jest bynajmniej wykluczone, że pochodzi on z pierwszych wieków, być może z kręgów judeochrześcijańskich. Jest w nim bardzo silnie podkreślona rola św. Józefa, rys rzadki w apokryfach, natomiast autor niewiele miejsca poświęcił Maryi. Tekst, jak już zauważył James, zawiera elementy dokeckie (scena narodzenia Pana Jezusa). Niemniej jednak teologia, pochodzenie, miejsce pośród apokryfów, czas powstania - wszystko to pozostaje do gruntownego przebadania, by móc sformułować jakieś pewniejsze opinie. Utwór ten można zrekonstruować na podstawie obydwu wspomnianych rękopisów łacińskich Arundel i Hereford oraz apokryfów irladzkich: Liber Flavus Fergusiorum i Leabhor Breac.

Dawny przekład poprawiono na podstawie wydania przygotowanego przez J. D. Kaestli, który użyczył mi tekstu jeszcze przed ukazaniem się go w CCAp, za co mu składam podziękowanie. W nawiasach numery tego wydania; dla uproszczenia cytowania i dla jasności dodaliśmy osobną numerację dla utworu.

DEKRET CESARZA. 1[59]⁴⁴⁶. W tym czasie wyszedł dekret od cesarza Augusta⁴⁴⁷, aby każdy udał się natychmiast do swojej ojczyzny dla dokonania spisu wszystkiego, co posiada zarówno on sam, jak i jego żona, jego dzieci, słudzy i służebnice, a także ziemi, bydła, należnych pieniędzy i swoich sprzętów domowych, a to w tym celu, aby każdy powrócił do miejsca, w którym się narodził, i w nim zapłacił podatki⁴⁴⁸. 2[60]. Skoro więc został wygłoszony ten nakaz w całej Judei za czasów namiestnika Syrii, Kwirynusa, Józef rzemieślnik, który dawniej nazywał się Moab, musiał udać się do Betlejem ze swoimi synami i z poślubioną sobie Maryją, którą przyjął ze świątyni Pańskiej⁴⁴⁹, ponieważ i Józef, Maryja pochodzili z plemienia Judy i z ojczyzny Dawida.

WIZJA DWÓCH NARODÓW. 3[61]⁴⁵⁰. Gdy więc tak wędrowali drogą, rzekła Maryja do Józefa: "Widzę przed sobą dwa ludy: jeden z nich płacze, drugi się raduje"⁴⁵¹. Rzekł do niej Józef: "Siedź na zwierzęciu jucznym i nie mów słów zbytecznych". Wtedy ukazał się przed nimi piękny chłopiec odziany w jaśniejącą szatę i rzekł do Józefa: "Dlaczego powiedziałeś, że te słowa o dwóch narodach, które usłyszałeś, są zbyteczne?" [Maryja] bowiem ujrzała naród żydowski płaczący, ponieważ odszedł on od Boga; zobaczyła również lud rozradowanych pogan, którzy przyszli do Boga swego, a to Bóg obiecał ojcom naszym Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Nadszedł bowiem czas, aby z nasienia Abrahama zostało udzielone błogosławieństwo dla wszystkich narodów". I to powiedziawszy został zabrany sprzed ich oczu.

JÓZEF W BETLEJEM. 4[62]. Józef podążył do miasta, Maryję zaś pozostawił z synem swoim Symeonem⁴⁵², ponieważ była brzemienna i poruszała się z trudem. Gdy przybył do Betlejem, swojej ojczyzny, stanął pośrodku miasta i rzekł: "Nie ma nic słuszniejszego jak miłość rodzinnego miasta. Ono bowiem jest wytchnieniem dla każdego człowieka, wśród swego szczepu niech każdy szuka odpoczynku. Ja zaś, o Betlejem, dobry domu króla Dawida i proroka Bożego, oglądam cię po długim czasie [nieobecności]". 5[63]. A obchodząc miasto zobaczył stajnię, stojącą na osobności i rzekł: "Muszę tam zajść, ponieważ wydaje mi się, iż jest to schronisko dla podróżnych. Nie ma tu bowiem dla mnie ani gospody, ani zajazdu, gdzie byśmy mogli odpocząć"⁴⁵³. I oglądając ją dokładnie, powiedział: "Mierne to wprawdzie schronienie, lecz odpowiednie dla ubogich, a położone z daleka od gwaru ludzi tak, że nie będą oni szkodzili rodzącej niewieście. Przeto w tym miejscu powinienem spocząć wraz z wszystkimi moimi".

PRZYBYCIE MARYI. 6[64]. Powiedziawszy to wyszedł na zewnątrz i spojrzał na drogę. A oto zbliżali się już Maryja i Symeon. Skoro doszli do niego, Józef zapytał: "Symeonie, synu, dlaczego tak późno przybyłeś?" A on odpowiedział: "Gdyby mnie nie było, panie ojcze, Maryja [tym bardziej] opóźniałaby się, bo jest brzemienna i często w drodze zatrzymywała się i odpoczywała. Stale bowiem podczas podróży obawiałem się, by nie nastąpił poród. I dziękuję Najwyższemu, że dał jej cierpliwość, albowiem, jak mi się wydaje i jak wynika z jej słów, bliskie już jest jej rozwiązanie". Powiedziawszy to zatrzymał zwierzę juczne, a Maryja zsiadła zeń. 7[65]. Wtedy Józef rzekł do Maryi: "Córeczko, wiele przeze mnie wycierpiałaś. Wejdź przeto i odpocznij. Ty zaś, Symeonie, przynieś wodę i obmyj jej stopy. Daj jej pożywienie i wszystko, czego jej potrzeba. Czyń wszystko podług jej woli". Symeon więc spełniając polecenie ojca, wprowadził ją do jaskini, która w momencie wejścia Maryi napełniła się światłem, jakby to była szósta godzina dnia⁴⁵⁴. 8[66]. Maryja jednak wcale nie odpoczywała, lecz nieustannie w duchu składała Bogu dzięki. Wtedy Symeon zapytał swego ojca: "Ojcze, jak sądzisz, co może trapić tę dzieweczkę, że stale ze sobą rozmawia?" Odpowiedział mu Józef: "Nie może z tobą rozmawiać, bo jest zmęczona podróżą. Dlatego ze sobą rozmawia dzięki składając [Bogu]". A podchodząc rzekł do niej: "Podnieś się, o pani, córko, połóż się na posłaniu i odpocznij". 9[67]. A to powiedziawszy wyszedł⁴⁵⁵ na zewnątrz. Po chwili przybiegł doń Symeon i rzekł: "Pospiesz się, panie ojcze, szybko biegnij, gdyż Maryja pyta o ciebie i bardzo pragnie, byś przyszedł. Wydaje mi się, że bliskie jest jej rozwiązanie. Powiedział mu Józef: "Ja nie odstąpię jej, ty zaś szybko - jak na młodzieńca przystało - biegnij do miasta i poszukaj położnej, która zechciałaby przyjść do dzieweczki, bardzo bowiem potrzebna jest dla rodzącej [pomoc] położnej". Symeon odpowiedział: "Ja w tym mieście jestem nieznany, jakże mogę znaleźć położną? Lecz posłuchaj mnie, panie ojcze, jestem pewny, że Pan troszczy się o nią i On sam da jej położną i piastunkę, a także wszystko to, czego ona będzie potrzebowała".

POŁOŻNA ZAHEL. 10[68]⁴⁵⁶. A gdy to jeszcze mówił, oto podeszła do nich dziewczynka z krzesłem używanym zazwyczaj przez położne, aby dopomóc rodzącym, i zatrzymała się. Na ten widok ogarnęło ich zdumienie. A Józef rzekł do niej: "Córeczko, dokąd idziesz z tym krzesłem?" Dzieweczka tak odpowiedziała: "Przysyła mnie tu moja mistrzyni, ponieważ jakiś młodzieniec z wielkim pośpiechem przybył do niej i powiedział «Idź szybko, by przyjąć nowy poród, dzieweczka bowiem po raz pierwszy rodzi». Słysząc to moja mistrzyni wysłała mnie przed sobą, a ona sama również podąża za mną". Józef spojrzawszy zobaczył idącą ku nim kobietę, wyszedł więc jej naprzeciw i pozdrowili się wzajemnie. Położna powiedziała doń: "Człowiecze, dokąd idziesz?" On zaś odpowiedział: "Szukam hebrajskiej położnej" Zapytała go niewiasta: "Czy ty jesteś Izraelitą?" A Józef odpowiedział: "Jestem Izraelitą". I mówi do niego niewiasta: "Kim jest ta dziewczynka, która rodzi w tej jaskini?" Odpowiedział Józef: "To jest Maryja, którą poślubiłem, a która wychowywała się w świątyni Pańskiej⁴⁵⁷. Rzekła mu położna: "Czy nie jest to twoja żona?" A Józef: "Poślubiłem ją, lecz poczęła z Ducha Świętego". Położna rzekła do niego: "Czy prawdą jest to, co mówisz?" Rzekł jej Józef: "Pójdź i zobacz". 11[69]. I weszli do jaskini. Józef rzekł do niej: "Pójdź i nawiedź Maryję". Lecz kiedy ona chciała wejść do wnętrza jaskini, przelękła się, gdyż jaśniała tam światłość wielka⁴⁵⁸, która świeciła tak w dzień, jak i w nocy, jak długo pozostawała tam Maryja. Józef odpowiedział do Maryi: "Oto przyprowadziłem ci położną Zahel, która stoi tu przed jaskinią, ponieważ nie śmie, ani nie może wejść tu ze względu na przedziwną jasność". Słysząc to Maryja uśmiechnęła się. Wtedy Józef rzekł do niej: "Nie śmiej się, lecz bądź rozsądna. Ona bowiem tu przyszła dowiedzieć się, czy przypadkiem nie potrzebujesz pomocy lekarskiej". I kazał położnej podejść i stanąć przed Maryją. A kiedy po [kilku] godzinach Maryja pozwoliła położnej zbadać się, ta głośno zawołała: "Panie Boże wielki, zmiłuj się, bo tego jeszcze nikt nigdy nie słyszał, ani nie widział, ani też nawet nie przypuszczał, by piersi dziewicy były pełne mleka, a narodzony syn świadczył o tym, że ta dziewica jest jego matką. Krew w najmniejszym nawet stopniu nie skalała noworodka, a rodząca nie cierpiała bólu⁴⁵⁹. Jako dziewica poczęła, jako dziewica porodziła i po zrodzeniu dziewicą pozostała"⁴⁶⁰.

OPOWIADANIE POŁOŻNEJ O NARODZINACH JEZUSA. 12[70]. Kiedy położna długo nie wychodziła z jaskini, wszedł [do niej] Józef. Wybiegła mu na spotkanie położna i oboje wyszli na zewnątrz, gdzie spotkali stojącego Symeona. Ten zapytał położną: "Pani, jak się miewa dzieweczka? Czy jest jakaś nadzieja, że ona wyżyje?" Odpowiedziała mu położna: "Co ty mówisz człowiecze? Siądź, a opowiem ci coś przedziwnego". I wzniósłszy oczy ku niebu głośno zawołała: "Ojcze wszechmogący, dlaczego mogłam oglądać tak wielki cud, który wprawił mnie w zdumienie? Co uczyniłam, że stałam się godną, by ujrzeć Twoje święte tajemnice? Czemuś raczył tak pokierować, że w tej godzinie służebnica twoja tu przybyła, Panie, i zobaczyła dziwy twojej dobroci? Co mam uczynić? W jaki sposób mogę wypowiedzieć to, co widziałam?" Powiedział jej Symeon: "Proszę cię, abyś opowiedziała mi to, co widziałaś". Na to położna odrzekła mu: "Nie będę ukrywać przed tobą niczego z tych licznych wspaniałości. Przeto uważnie słuchaj słów moich i zachowaj je w swoim sercu⁴⁶¹. 13[71]. Kiedy weszłam, by zbadać dzieweczkę, znalazłam ją stojącą z obliczem skierowanym ku górze, wpatrzoną w niebo i rozmawiającą ze sobą: zapewne modliła się i wielbiła Najwyższego. Podszedłszy do niej, powiedziałam: «Córko, powiedz mi, czy nie odczuwasz jakiegoś bólu? Czy nic cię nie boli?». Ona zaś, jakby nic nie słyszała, patrzyła w niebo nieporuszona niczym skała.

14[72]⁴⁶². W tejże godzinie wszystko z bojaźnią pogrążyło się w wielkiej ciszy. Ustały wiatry zatraciwszy swoje powiewy, znieruchomiały liście na drzewach, ucichło szemranie rzek, które zatrzymały się w swoim biegu, uspokoiło się burzliwe morze, zamilkło wszystko, co jest zrodzone z wody, nie ozwał się żaden głos ludzki - nastało wielkie milczenie. I samo niebo⁴⁶³ od tej chwili wstrzymało swój szybki bieg. Czas ledwie mijał, a wszystko w wielkiej bojaźni milczało, trwając w zachwycie. My czekaliśmy nadejścia wysokości [Bożej], kresu wieków⁴⁶⁴.

15[73]. Kiedy zbliżył się czas, objawiła się moc Boża. Dzieweczka stojąc była wpatrzona w niebo i stała się jakby śnieżno biała. Już bowiem zbliżał się czas [nadejścia] dóbr. Gdy zaś pojawiła się Światłość, złożyła pokłon temu, którego ujrzała, że Go wydała. Samo zaś Dzieciątko wielce zajaśniało wokół niczym słońce, gdyż oto właśnie pojawił się pokój łagodzący wszystko⁴⁶⁵. W chwili Jego narodzin słychać było głosy niewidzialnych istot razem wołających: «Amen»⁴⁶⁶. Światłość, która się narodziła, pomnażała się i blaskiem swoim przyćmiła blask słońca. Ta zaś jaskinia napełniła się oślepiającym światłem i najsłodszym zapachem. Światłość⁴⁶⁷ owa pojawiła się tak, jak spada z nieba na ziemię rosa⁴⁶⁸, woń zaś przewyższała wszystkie zapachy olejków. 16[74]. Ja zaś stałam tym wielce olśniona i zdumiona i ogarnęła mnie wielka bojaźń. Spoglądałam bowiem na tak wielką jasność zrodzonego światła. Owa zaś światłość powoli koncentrując się stopniowo upodabniała się do dzieciątka, aż w końcu stała się dzieciątkiem takim, jakim zwykle rodzą się dzieci. Zdobyłam się na odwagę, nachyliłam się i dotknęłam Je, z bojaźnią wielką wzięłam na ręce i przelękłam się, gdyż nie czułam ciężaru jego ciała, jaki ma narodzony człowiek. I obejrzałam Dzieciątko: nie było na nim jakiegokolwiek brudu, było natomiast czyste na całym ciele, jakby skąpane w rosie Boga Najwyższego, lekkie do niesienia, cudowne do oglądania. Gdy dziwiłam się, że nie płacze, jak to zwykle czynią niemowlęta, trzymając Je na rękach wpatrywałam się w Jego twarz, uśmiechnęło się do mnie słodko i otworzywszy oczy spojrzało na mnie uważnie. I wtedy z oczu Jego błysnęło światło niby błyskawica".

ROZMOWA POŁOŻNEJ Z SYMEONEM. 17[75]. Symeon słysząc to, rzekł do niej: "O szczęśliwa niewiasto, któraś dostąpiła zaszczytu oglądania i głoszenia tego nowego i świętego [zjawiska]. Szczęśliwy jestem, że to usłyszałem, a chociaż nie widziałem, we wszystko jednak uwierzyłem"⁴⁶⁹. Położna powiedziała doń: "Opowiem ci jeszcze o innym cudownym zjawisku, które cię zadziwi". Symeon prosił: "Racz mi opowiedzieć, pani, bo słysząc to wielce się raduję". Rzekła tedy położna: "Kiedy w owej godzinie wzięłam Dzieciątko na moje ręce, ujrzałam, że ma ono zupełnie czyste ciało, bez zanieczyszczeń, bo ludzie zwykli rodzą się w nieczystości. W duchu obawiałam się, aby nie pozostały we wnętrznościach matki części płodu⁴⁷⁰. Czasem przydarza się to kobietom podczas porodu i jest przyczyną chorób i słabości. Natychmiast zawołałam Józefa i oddałam mu na ręce Dzieciątko, sama zaś podeszłam do dzieweczki i zbadałam ją i nie zauważyłam na niej żadnych śladów krwi. Jak to wyjaśnić? Cóż mam powiedzieć? Sama nie potrafię tego zrozumieć, nie wiem też, jak mogłabym opowiedzieć o tak wielkiej chwale Boga żywego. Ty zaś, o Panie, jesteś mi świadkiem, że dotykałam jej moimi rękami i przekonałam się, że dzieweczka, która urodziła, jest dziewicą nie tylko w czasie porodu ale także od spotkania z mężczyzną. Wtedy głośno wołając wysławiałam Boga, a upadłszy na twarz wielbiłam Go. Potem wyszłam z groty na zewnątrz. Józef zaś owinął dziecię w pieluszki i złożył je w żłobie"⁴⁷¹.

18[76]. Wtedy zapytał Symeon: "Czy dała ci jakąś zapłatę?" Położna odpowiedziała: "To ja raczej winna jestem jej zapłatę, wdzięczność i modlitwę. Obiecałam złożyć ofiarę nieskalaną Bogu, który zechciał mi ukazać i dać zrozumieć tak wielką tajemnicę. Złożę zatem w ofierze dar za siebie samą zamiast darów, które składa się w ofierze w świątyni Pańskiej"⁴⁷². Powiedziawszy to zwróciła się do swojej pomocnicy: "Weź córeczko, krzesło, pójdźmy! Dziś ja, staruszka, widziałam rodzącą bez bólu, dziewicę, która porodziła, o ile można to nazwać porodem. W duchu bowiem przeczuwam, że wypełniła ona wolę Boga, który trwa na wieki". To powiedziawszy, odeszła wraz ze swoją pomocnicą [...]⁴⁷³

SPOTKANIE JÓZEFA I PASTERZY. 19[81]. Józef wyszedłszy z jaskini poszedł do miasta i stanął na rynku⁴⁷⁴; rzekł: "O miasto nowe, o nadzwyczajny porodzie! Nie wiem, w jaki sposób stałem się ojcem, dziś bowiem narodził mi się Syn, który jest Panem wszystkiego". Gdy to powiedział, wyszedł na drogę [prowadzącą za miasto] i mówił: "Jest rzeczą słuszną, abym poszukał czegoś dla nas do jedzenia, bo jest to dzień narodzenia tego chłopca. Myślę, że dziś w niebiosach jest wielka chwała i radość dla wszystkich Archaniołów i dla wszystkich Mocy niebios. I dlatego jest rzeczą słuszną, by podkreślić znaczenie tego dnia, w którym chwała Boża objawiła się na całej ziemi". 20[82]. Gdy on to powiedział, ujrzał nadchodzących pasterzy, którzy mówili jeden do drugiego: "Obeszliśmy całą okolicę Betlejem i nie znaleźliśmy nic z tego, o czym nam powiedziano poza miastem. Wejdźmy więc i poszukajmy w pobliżu". Rzekł do nich Józef: "Macie może na sprzedaż barana lub kozła, albo też kury czy owce?" Oni na to rzekli: "Nie mamy z sobą nic z tego". Rzekł do nich Józef: "A może zioła wiejskie lub chleb?" Rzekli mu: "Człowieku, czemu się z nas naśmiewasz? Przyszliśmy z innego, i to ważnego powodu, a ty nas pytasz o towar do sprzedania". Rzekł do nich Józef: "Po co więc tu przyszliście?" Oni mu rzekli: "Jeśli posłuchasz, zadziwisz się". Rzekł do nich Józef: "Jeśli wy mi powiecie, to i ja wam opowiem rzecz nadzwyczajną, która miała miejsce w moim skromnym mieszkaniu".

OPOWIADANIE PASTERZY. 21[83]. Mówią doń pasterze: "Zeszłej nocy siedzieliśmy na górze czuwając, a księżyc świecił jakby w dzień pogodny. My zaś, wedle zwyczaju strzegliśmy owiec naszych od złodziei i wilków. Jedni opowiadali sobie historyjki, inni śpiewali, inni siedzieli razem odprężeni i byliśmy bardzo weseli. Gdy tak więc rozmawialiśmy między sobą, raptem pojawił się przed nami wielki i potężny mąż przychodzący ze wschodu. Przybył do nas otoczony blaskiem i jasnością Bożą, a wokół niego ujrzeliśmy wiele kwadryg. My zaś, gdy go zobaczyliśmy, zdjęci wielkim lękiem padliśmy na twarz. On zaś rzekł do nas głosem wielkim: «Nie lękajcie się, pasterze. Oto bowiem przybyłem do was, aby wam zwiastować jasność Bożą i radość wielką, a nie tylko wam, ale i wszystkim narodom, bo dziś narodził się Chrystus Pan, który jest Zbawicielem wszystkich Mocy niebios i ludzi. Oto On objawił się dziś w Betlejem, w mieście Dawidowym. Idźcie więc, a znajdziecie Go owiniętego w pieluszki i złożonego w żłobie. On bowiem jest Synem Bożym, który przyszedł, aby dać życie wieczne poganom i wszystkim, którzy w Niego uwierzą». I gdy on nam to powiedział, usłyszeliśmy głosy z niebios mnóstwa aniołów, którzy śpiewali i mówili: «Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli»⁴⁷⁵. To śpiewali i wiele innych rzeczy. My więc tu przyszliśmy, aby na to spojrzeć i zobaczyć dar Boży wedle tego, co nam zostało powiedziane".

PASTERZE W JASKINI. 22[84]. Gdy to Józef usłyszał, rzekł: "I ja nie ukryję przed wami tej tajemnicy. Pójdźcie więc i zobaczcie. Oto bowiem to Dziecko, które się narodziło, jest w miejscu, gdzie się zatrzymałem. On jest Chrystusem Panem". Mówią mu pasterze: "Człowieku błogosławiony, pokaż nam tego Chłopca!" Rzecze do nich Józef: "Chodźcie i zobaczcie, gdzie złożono Go w żłobie"⁴⁷⁶. I odeszli razem. Gdy zaś przyszli do żłóbka i ujrzeli Chłopca, upadli na twarze i oddali Mu cześć. I rzekli do Józefa: "Widzieliśmy Dziecko pełne łaski i oddaliśmy cześć Jego tajemnicy. Ten chłopiec bowiem patrząc na nas uśmiechał się słodko i w wielu obrazach ciągle zmieniał swoją postać. Najpierw bowiem ukazał nam, że jest On najsłodszy, [potem] że jest surowy i że należy się Go lękać, [na końcu] że jest najmilszy i bardzo ludzki. I znowu że jest drobny a zarazem potężny⁴⁷⁷. I natychmiast, skoro tylko otworzył oczy, zabłysło w nich światło wielkie, a z ust Jego wyszedł zapach najsłodszy". Rzekli do niego: "O człowieku błogosławiony, jakiż to Chłopiec narodził się tobie, by ci przynieść zbawienie? A ponieważ raczyłeś nas przyjąć w pokoju i pozwoliłeś nam wejść do twego domu i zobaczyć jasność Bożą, prosimy cię, abyś przybył do całej naszej gromady, abyśmy się wspólnie radowali, bo my wszyscy, pasterze, składamy dary Bogu wszechmogącemu. I dlatego prosimy cię, aby nie było ci rzeczą niemiłą przyjść dziś, aby z nami spożyć posiłek". 23[85]. Rzekł do nich Józef: "Dobrze uczyniliście, że to powiedzieliście. Dzięki! Ja jednak nie mogę pójść z wami i pozostawić Dziecko z Jego matką. Bądźcie jednak pewni, że ja jestem z wami". Mówią mu pasterze: "Skoro tak postanowiłeś, my już sobie pójdziemy i poślemy ci tłustego mleka i świeżych serów". Rzekł do nich Józef: "Idźcie w pokoju". A oni odeszli ciesząc się, wychwalając Boga i zapewniając, że widzieli, jak pośrodku nocy aniołowie śpiewali Bogu hymny i że od nich usłyszeli o narodzeniu Zbawiciela ludzi, którym jest Chrystus Pan, w którym zostanie odnowione zbawienie Izraela⁴⁷⁸ [...].

PRZYBYCIE MAGÓW⁴⁷⁹. 24[89]. Józef widząc [Magów] rzekł: "Jak sądzisz, kim są ci, którzy tu do nas idą? Wydaje mi się, że zbliżający się przybywają z daleka. Wstanę zatem i wyjdę im naprzeciw". Idąc zaś mówił do Symeona: "Zdaje mi się, że przybywający są wróżbitami⁴⁸⁰. Oto bowiem ani na moment nie zatrzymują się, rozglądają się i rozprawiają między sobą. Prawdopodobnie są to cudzoziemcy, ponieważ strój ich różni się od naszego. Szaty ich są bardzo obszerne, w ciemnym kolorze. Wreszcie na głowach mają berety⁴⁸¹, ubrani są też w szarawary⁴⁸², jakie zwykli nosić ludzie nie pracujący. A oto zatrzymali się i przypatrują mi się, oto znów tu zmierzają". Gdy oni przybyli do jaskini, rzekł do nich Józef: "Kim jesteście, powiedzcie mi". Oni natomiast śmiało chcieli wejść do jaskini, bo powiedzieli, że wchodzą. I rzekł do nich Józef: "Na zbawienie wasze, powiedzcie mi, kim jesteście i czemu zmierzacie do miejsca, gdzie się zatrzymałem?" A oni odpowiedzieli: "Bo nasz przewodnik wszedł tu przed nami. Dlaczego nas o to pytasz? Przychodzimy ze Wschodu, bo Bóg tu nas przysłał"⁴⁸³. Powiedział im Józef: "Proszę was, byście mi powiedzieli, dlaczego tu przybyliście?" Odpowiedzieli mu: "Wiedz, że zbawienie stało się powszechne. 25[90]. Zobaczyliśmy na niebie gwiazdę króla żydowskiego i przybyliśmy pokłonić się Jemu⁴⁸⁴, ponieważ tak napisano w starych księgach o znaczeniu tej gwiazdy: kiedy ona się pojawi, wtedy narodzi się wieczny król i obdarzy sprawiedliwych życiem wiecznym"⁴⁸⁵. Rzekł do nich Józef: "Rozsądniej uczynilibyście, gdybyście najpierw w Jerozolimie poszukali, ponieważ tam jest świątynia Pańska". Odpowiedzieli mu: "Byliśmy w Jerozolimie i oznajmiliśmy królowi, że Chrystus się narodził i że Go szukamy. On zaś rzekł nam: «Nie wiem zaiste, gdzie się On narodził». Natychmiast jednak wezwał wszystkich badaczy Pism, wszystkich magów, pierwszych spośród kapłanów i doktorów, a oni przybyli do niego. Zapytał ich: «Gdzie się ma narodzić Chrystus?» Odpowiedzieli mu: «W Betlejem Judzkim. Tak bowiem jest napisane: 'I ty Betlejem, ziemio judzka, nie jesteś najmniejsza pośród książąt judzkich. Z ciebie bowiem wyjdzie wódz, który będzie rządził ludem moim, Izraelem'»⁴⁸⁶. Kiedy to usłyszeliśmy, byliśmy już pewni i przybyliśmy, aby pokłonić się Jemu. Albowiem i ta gwiazda, która się ukazała, prowadziła nas, odkąd wyszliśmy. Kiedy zaś Herod usłyszał te słowa, zląkł się i potajemnie wypytywał nas o czas ukazania się gwiazdy. A gdy odchodziliśmy, rzekł do nas: «Szukajcie pilnie, a gdy Go znajdziecie, powiedzcie mnie, abym i ja mógł przyjść i oddać Mu pokłon». 26[91]. I dał nam Herod swój diadem, który nosił na głowie. Diadem ten miał białą mitrę; [dał nam ponadto] królewski pierścień z drogocenną gemmą, niezwykłej piękności, znak nieomylny, że przysłał go Herodowi w darze król Persów. Sam zaś Herod przykazał nam, abyśmy ten dar przekazali temu Dzieciątku. Obiecał ponadto sam złożyć Mu dar, jeśli do niego powrócimy. A my wziąwszy dary opuściliśmy Jerozolimę. I oto gwiazda, która się nam ukazała, prowadziła nas, odkąd wyszliśmy z Jerozolimy aż do tego miejsca. I oto zniknęła nam w tej jaskini, w której ty stoisz i nie pozwalasz nam wejść do niej". Rzecze im Józef: "Już wam nie zabraniam, wejdźcie tam, bo Bóg jest waszym przewodnikiem. Ale nie tylko waszym, ale także i tych wszystkich, którym zechciał objawić swoją chwałę". Po tych słowach Magowie weszli i pozdrowili Maryję mówiąc: "Bądź pozdrowiona, łaskiś pełna"⁴⁸⁷. A wszedłszy spojrzeli na żłóbek i ujrzeli Dzieciątko.

HOŁD MAGÓW. 27[92]. Józef zaś rzekł Symeonowi: "Synu, bacz i przyglądaj się, co czynią owi podróżni wewnątrz. Mnie bowiem nie wypada ich podpatrywać"⁴⁸⁸. Symeon wykonał polecenie i oznajmił swojemu ojcu: "Gdy weszli, pozdrowili Dzieciątko i padli twarzą ku ziemi, i na sposób barbarzyński oddają Mu pokłon, i każdy z nich całuje stopy Dzieciątka. Nie wiem, co oznacza ich postępowanie". Rzekł mu Józef: "Przyglądaj się, przyglądaj się bacznie". Symeon odpowiedział: "Otwierają skarbczyki i ofiarują Mu dary". Józef zaś zapytał: "Co Mu składają w darze?" Odpowiedział Symeon: "Wydaje mi się, że składają Mu te dary, które przysłał król Herod. Oto bowiem ofiarują Mu dary [wydobyte] ze swych toreb: złoto, kadzidło i mirrę; wiele też darów wręczyli Maryi". Mówi mu

Józef: "Bardzo dobrze uczynili ci mężowie, że nie za darmo ucałowali Dzieciątko, nie tak, jak ci nasi pasterze, którzy przybyli tu bez podarków". I ponownie rzekł do niego: "Przyglądaj się uważnie, i bacz, co czynią". Symeon zaś przypatrując się, powiedział: "Oto jeszcze raz oddali pokłon Dzieciątku, a teraz tu wychodzą". 28[93]. Oni zaś wyszli i powiedzieli do Józefa: "O, najszczęśliwszy człowieku, teraz będziesz wiedział, kim jest Chłopiec, którego pielęgnujesz". Odrzekł im Józef: "Przypuszczam, że jest to mój syn". Mówią mu: "Imię Jego jest większe od twego. Ale być może, godny jesteś nazywać się jego ojcem, ponieważ służysz Mu nie jak swemu synowi, lecz jak Bogu i Panu swemu, a dotykając Go swoimi rękoma czcisz Go z wielką bojaźnią i troską. Nie uważaj więc nas za nieuczonych. I dowiesz się od nas, że ten, który został ci wyznaczony na opiekę, jest Bogiem bogów i Panem panujących, Bogiem i Królem wszystkich władców i możnych, Bogiem aniołów i sprawiedliwych. On jest tym, który uwolni wszystkie narody w swoim imieniu, ponieważ jego jest potęga i władza: On zniszczy oścień śmierci⁴⁸⁹ i rozproszy władzę piekła. Będą Mu służyć królowie i wszystkie pokolenia ziemskie oddadzą Mu pokłon i wyzna Go wszelki język: «Ty jesteś Chrystusem Jezusem, Wybawicielem naszym i Zbawcą. Ty bowiem jesteś Bogiem, mocą i jasnością wiecznego Ojca»". 29[94]⁴⁹⁰. Józef zapytał ich: "Skąd wiecie to, co mi mówicie?" Odpowiedzieli mu Magowie: "Znajdują się u nas stare księgi proroków Bożych, w których zostało opisane, jak Chrystus przyjdzie na ten świat. Mamy także bardzo stare pisma nad pismami⁴⁹¹, które mówią o Nim. Skoro bowiem zapytałeś, skąd wiemy, posłuchaj nas: Nauczyliśmy się od znaku gwiazdy. Ona bowiem ukazała się nam jaśniejszą od słońca. O jej wyglądzie nikt nigdy nie potrafi nic powiedzieć. Albowiem pojawienie się tej gwiazdy oznacza, że potomek Boga będzie rządził w światłości dnia. Nie krążyła ona pośrodku nieba, jak gwiazdy nieruchome lub też planety, które chociaż biegną określonym przez czas torem, są zmienne lub wędrujące [planety]; one jednak, ponieważ są nieruchome i niepewne w takim przewidywaniu, zwą się zawsze błędnymi. Ta zaś jedna jest bez błędu. Wydaje się, że cały biegun, to jest niebo, w swej wielkości nie może jej objąć, ani słońce nie może jej przyćmić jasnością swego światła jak inne gwiazdy. Nawet słońce okazało się słabsze na widok jasności Jego przybycia. Gwiazda ta bowiem jest Słowem Bożym. Ile zaś jest gwiazd, tyle jest słów Bożych. Słowo zaś Boże jest Bogiem niewypowiedzianym, podobnie też niewysłowiona jest owa gwiazda. I ona towarzyszyła nam podczas podróży, jaką odbywaliśmy wędrując do Chrystusa". 30[95]. Rzekł przeto do nich Józef: "Słowa wasze bardzo mnie ucieszyły. Proszę was, abyście zechcieli pozostać dziś ze mną". Powiedzieli mu: "Pozwól nam udać się w drogę powrotną. Król bowiem nam przykazał, abyśmy jak najszybciej do niego powrócili". Lecz Józef ich zatrzymał.

⁴⁴³ Evangile de Pierre, Paris 19302, 192-196.

⁴⁴⁴ W: Schneemelcher 1, 128-138; w naszym zbiorze s. 99n.

⁴⁴⁵ ANT 57.

⁴⁴⁶ Por. PsMt 13, 1.

⁴⁴⁷ Por. Łk 2, 1.

⁴⁴⁸ Wymienione tu obiekty odpowiadają dokładnie sposobowi pobierania podatków w Egipcie (Lagrange 547).

⁴⁴⁹ Por. ProtEwJk 9, 2n. i inne miejsca.

⁴⁵⁰ Por. ProtEwJk 17, 2.

⁴⁵¹ Por. ProtEwJk 17, 2; PsMt 13, 1.

⁴⁵² Postać występująca w niektórych rkps ProtEwJk i EwPsMt. O synach Józefa por. ProtEwJk 8, 4, objaśn.

⁴⁵³ Przeciwnie do Łk 2, 7. Podkreślono tu ubóstwo Józefa, w przeciwieństwie do
ProtEwJk, gdzie nieustannie podkreślane jest bogactwo i zamożność Joachima (np. 1, 1).

⁴⁵⁴ Por. PsMt 13, 2, nota.

⁴⁵⁵ Niektóre rękopisy „wyszła”.

⁴⁵⁶ Rozdziały 68-75 por. ProtEwJk 19, 1-2; w naszym utworze mamy bardzo rozwinięty motyw pierwszej położnej, wspomnianej tylko w ProtEwJk.

⁴⁵⁷ Por. ProtEwJk 7-8, 1, par.

⁴⁵⁸ Por. PsMt 13I, 2.

⁴⁵⁹ Por. 12[71].

⁴⁶⁰ Formuła dogmatyczna: Virgo concepit, virgo peperit et postea quam peperit virgo perdurat. Por. PsMt 13, 4 objaśn.

⁴⁶¹ Por. Łk 2, 51.

⁴⁶² Por. ProtEwJk 18, 2-3 ale jako opowiadanie Józefa i to w pierwszej osobie. Ponadto opis jest nieco inny.

⁴⁶³ Populus, wyraźny błąd, zmieniono na polus.

⁴⁶⁴ Por. Hereford s. 238.

⁴⁶⁵ Hereford: „przeto z Nim przyszedł na ziemię prawdziwy pokój”.

⁴⁶⁶ Por. Ap 5, 14.

⁴⁶⁷ Lagrange tłumaczy „dziecko” opierając się na dwuznaczności gr. słowa fos.

⁴⁶⁸ Por. Ps 71, 6.

⁴⁶⁹ Por. J 20, 29.

⁴⁷⁰ Lub „drugiego płodu”.

⁴⁷¹ Por. Łk 2, 7.

⁴⁷² Por. Łk 2, 22-24.

⁴⁷³ Tu następuje epizod z Salome, por. ProtEwJk 19, 3-20, 3.

⁴⁷⁴ Uzupełniono niezrozumiały tekst na podstawie Hereford.

⁴⁷⁵ Por. Łk 2, 9-14.

⁴⁷⁶ Por. Łk 2, 7.

⁴⁷⁷ Opis polimorfii Jezusa, literatura: por. Bibliografia ogólna.

⁴⁷⁸ Por. PsMt 13, 6. Opis zbliżony do EwHbr 51.

⁴⁷⁹ Tekst zbliżony do EwHbr 51. O Magach por. s. 342n.

⁴⁸⁰ Rkp daje tu bezsensowne agnos.

⁴⁸¹ Pileus, pileum (gr. piloj) — czapka frygijska ze spiczastym końcem.

⁴⁸² Długie, bufiaste spodnie noszone na Wschodzie.

⁴⁸³ Uzupełnione na podstawie Hereford.

⁴⁸⁴ Rozwinięcie Mt 2, 1-12.

⁴⁸⁵ Por. EwDzOrm XI, 10n.

⁴⁸⁶ Mi 5, 1. 3.

⁴⁸⁷ Por. Łk 1, 23.

⁴⁸⁸ Postać Józefa jest tu przedstawiona raczej groteskowo, podobnie jak w 19, gdy wyrusza na poszukiwanie jedzenia.

⁴⁸⁹ Por. 1 Kor 15, 55.

⁴⁹⁰ Tekst trudny do przetłumaczenia, zawiera bowiem streszczenie i skrót dawnych poglądów astronomicznych. Por. A. Kehl, Der Stern der Magier. Zu 94 § der lateinischen Kindheitsevangelien der Arundel-Handschrift, JAC 18(1975) 69-80.

⁴⁹¹ Albo: „starsze od waszych pism”.

---