CiO ^e*V

*■ Wielka Encyklopedia Powszechna - Hasło Gospodarka Wodiva

Sylwester Tyszewski Dorota Pustowska. Janusz Kindlcr

Zakład Gospodarki Wodnej i Hydrologii, pok 90i. tel. [phone].

e-mail: Sylw€Sier.Tysze«[e-mail]

Gospodarka VVodna, dział gospodarki narodowej, jak również dyscyplina naukowa zajmujące się metodami i środkami kształtowania zasobów wodnych w celu spełnienia uzasadnionych potrzeb użytkowników wody, ochrony przed powodzią. ochrony zasobów wodnych przed wyczerpaniem i zanieczyszczeniem oraz ochrony ekosystemów wodnych i związanych z wodą.

Gospodarowanie zasobami wodnymi jest tak dawne jak kultura ludzka. Mitycznym ojcem gospodarki wodnej jest Herakles. syn Zeusa, który pokonał Hydrę Lernejską i oczyści! przy pomocy wody stajnię Augiasza. Oprócz przekazów mitologicznych, o znaczeniu gospodarowania wodą w dziejach ludzkości świadczą zachowane do dziś pozostałości dawnych budowli wodnych (akwedukty, zbiorniki wody. systemy wodociągowe).

W czasach nowożytnych w Europie pierwsze działania skierowane były na ochronę przed powodzią (regulacja rzek i budowa obwałowań), jak również wykorzystywanie wody do żeglugi oraz napędzania młynów i tartaków. Na początku XX wieku zaczęto wykorzystywać wodę do produkcji energii elektrycznej. Przed II wojną światową na całym świecie powstało wiele dużych zbiorników retencyjnych, głównie dla potrzeb produkcji energii elektrycpej i ochrony przed powodzią. Po wojnie rozwój przemysłu doprowadził do gwałtownego wzrostu potrzeb wodnych i zmiany ich struktur)', co spowodowało pojawianie się deficytów wody na niektórych obszarach. Równocześnie rosło zanieczyszczenie wód. traktowanych jako odbiorniki ścieków, co ograniczało lub uniemożliwiało ich gospodarcze wykorzystanie. Obok pojęcia "deficytów ilościowych"' pojawiło się pojęcie "deficytów jakościowych", oznaczających niedobór wody o odpowiedniej jakości.

Współczesna gospodarka wodna oparta jest na zasadach zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju), zakładających osiąganie kompromisu pomiędzy zaspokajaniem bieżących potrzeb społeczeństwa, a zachowaniem w sposób trwały walorów i zasobów środowiska naturalnego. Zasady te przejawiają się w łącznym zarządzaniu wszystkimi rodzajami zasobów wodnych w ramach jednostek hydrograficznych (zlewni rzecznych) z jednoczesnym uwzględnieniem jakości i ilości tych zasobów oraz powiązań z

Wielka Encyklopedia Powszechna - Hasło Gospodarka Wodna

Sylwester Tyszewski. Dorota Puslowska. Janusz Kindler Zakład Gospodarki Wodnej i Hydrologii, pok 901. lei. 660-53-01

e-mail: [e-mail] '

elementami środowiska naturalnego (zintegrowana gospodarka wodna). Gospodarowanie zlewniowe powoduje często konieczność współpracy międzynarodowej na wodach granicznych i transgranicznych (dla Polski np. Bug i Odra).

Zasoby wodne

Woda na Ziemi znajduje się w ciągłym obiegu (cyklu hydrologicznym) obejmującym parowanie wody z lądów, mórz i oceanów, transport w atmosferze oraz powrót na powierzchnię Ziemi w postaci opadów atmosferycznych. Część zasobów wodnych Ziemi, która co roku uczestniczy w cyklu hydrologicznym (średnio 577 tys. km³ tj. 0.04% ilości wody na Ziemi) nazywana jest zasobami odnawialnymi.

Zasoby wód powierzchniowych, podziemnych i opadowych charakteryzują się nierównomiernym rozkładem na większych obszarach (np. terytorium kraju). Przyczyną tego zróżnicowania są: różne warunki topograficzne i geologiczne oraz formy zagospodarowania terenu (obszar)' urbanizowane, zalesione, zabagnione, itp.). Wody powierzchniowe i opadowe oprócz zmienności przestrzennej charakteryzują się dużą losową zmiennością czasową. uwarunkowaną przebiegiem procesów meteorologicznych. Przykładowo dia rzeki San w Lesku stosunek minimalnego do maksymalnego przepływu wynosi 1:2500 (IMGW, 1997).

W związku z nierównomiernością przepływów i koniecznością zachowania przepływu nienaruszalnego (minimalna ilość wody umożliwiająca zachowanie życia flory i fauny wodnej) wprowadzono pojęcie zasobów dyspozycyjnych wód powierzchniowych i podziemnych określających część zasobów odnawialnych, która po zapewnieniu odpowiednich ilości wody dla środowiska przyrodniczego pozostaje do zagospodarowania przez człowieka z odpowiednią gwarancją. Do zmiany czasowo-przestrzennego rozkładu wielkości zasobów dyspozycyjnych i ich jakości służą obiekty hydrotechniczne (-> inżynieria wodna).

Zasoby wodne Polski są stosunkowo niewielkie. Średni roczny odpływ rzeczny (z lat 1950-1998) z terytorium Polski wynosi ok. 60.5 km³, tj. ok. 1.6 tys. nr' na I mieszkańca w ciągu roku. Jesi to jeden z najniższych wskaźników w Europie, wskaźniki takie dla

Wielka Encyklopedia Powszechna - Hasło Gospodarka Wodna

Sylwester Tyszewski. Dorota Puslowska, Janusz Kindler

Zakład Gospodarki Wodnej i Hydrologii, pok. 901. tel. [phone].

c-mail: [e-mail]

Norwegii. Austrii, Francji i Niemiec wynoszą odpowiednio: 86.9, 10.4. 2.9. 2.2 (GUS, 1999). W latach suchych wielkość odpływu rzecznego jest znacznie niższa od średniej -minimalny odpływ z obszaru Polski w 1954 r. wynosił 37.6 km³. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych szacowane są na ok. 15.4 km³ (Agenda 21 w Polsce, NFOŚ. 1997).

Zadania gospodarki wodnej

Człowiek do realizacji celów społeczno-gospodarczych wykorzystuje przede wszystkim wody powierzchniowe i podziemne, znacznie rzadziej opadowe i kopalniane. Wg rocznika GUS (1999) 85.0% poborów w Polsce realizowane było z wód powierzchniowych. 13.7% z wód podziemnych, a 1.3% z wód kopalnianych.

Zadania gospodarki wodnej są bardzo zróżnicowane i wiążą się praktycznie z wszystkimi formami działalności człowieka. Wyróżnia się trzy podstawowe grupy zadań: zaspokojenie potrzeb użytkowników wód (zaopatrzenie w wodę ludności, przemysłu i rolnictwa, energetyka wodna, żegluga śródlądowa, turystyka i rekreacja wodna), ochronę zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem i nadmiernym wykorzystaniem oraz utratą walorów przyrodniczych - samych wód jak i ekosystemów z nimi związanych, ochronę przed powodzią.

Cechą charakterystyczną użytkowania wód jest możliwość wszechstronnego i wielokrotnego ich wykorzystywania. Rozróżnia się dwa podstawowe typy użytkowników wody: użytkownicy konsumpcyjni, którzy częściowo lub całkowicie zużywają pobraną wodę (gospodarka komunalna, przemysł i rolnictwo) oraz niekonsumpcyjni. którzy korzystając z zasobów wodnych nawet chwilowo ich nie uszczuplają (hydroenergetyka, żegluga śródlądowa, turystyka i sporty wodne). Z zaspokajaniem potrzeb użytkowników wody związane są wymagania dotyczące ilości dostarczanej wody. jej jakości oraz stopnia niezawodności dostaw.

Łączne pobory' wody dla gospodarki narodowej Polski w 1998 roku (GUS. 1999) wyniosły ok. 11.3 km³, z czego: 71.8% stanowiły pobory dla przemysłu. 19.4% - dla gospodarki komunalnej i 8.8% - dla rolnictwa. Zużycie wody na jednostkę Produktu Krajowego Brutto (PKB) świadczy o wysokiej wodochłonności polskiego przemysłu;

Wielka Encyklopedia Powszechna - Hasło Gospodarka Wodna

Sylwester Tyszewsfci. Dorota Pustowska. Janusz Kindler

Zakład Gospodarki Wodnej i Hydroiogii. pok. 901. tel. [phone].

e-mail: [e-mail]

wskaźnik ten wynosił 60 m³ na 1000 USD PKB, podczas gdy wskaźniki te dla Francji. Niemiec i Szwecji wynosiły odpowiednio: 26,24 i 18 m³.

Wielka Encyklopedia Powszechna - Hasło Gospodarka Wodna

Sylwester Tyszcwski. Dorota Puslowska. Janusz Kindler

Zakład Gospodarki Wodnej i Hydrologii, pok. 901. lei 660-53-01.

e-mail: [e-mail]

Jakość zasobów wodnych

Woda w przyrodzie zawiera wiele substancji będących efektem wzajemnych oddziaływań z otoczeniem oraz przede wszystkim gospodarczej działalności człowieka. Stan jakości wód determinuje możliwości ich gospodarczego wykorzystywania, jak również ogranicza możliwości życia i rozwoju flor)' i fauny. Zadanie ochrony jakości zasobów wodnych polega na ograniczaniu ilości zanieczyszczeń wprowadzanych do wód lub też ich usuwaniu, w przypadku gdy już zostały tam wprowadzone w ilościach przekraczających poziom możliwy do zaakceptowania (-> ochrona wód).

Jakość zasobów wodnych charakteryzowana jest poprzez fizyczne i chemiczne właściwości wód oraz wskaźniki biologiczne. Pomiary wskaźników jakości wód prowadzone są w ramach monitoringu jakościowego.

Podstawę klasyfikacji wód powierzchniowych w Polsce stanowią graniczne wartości wskaźników jakości wody. określone w Rozporządzeniu Ministra OŚZNiL z dnia 5 listopada 1991 roku (Dz. U. Nr 116, poz. 503). Dla wód podziemnych zasady klasyfikacji określają wytyczne PIOŚ (1995). Ochrona przed powodzią (-^ ochrona przeciwpowodziowa)

Ochrona przeciwpowodziowa jest zespołem różnorodnych działań i przedsięwzięć mających na celu ograniczenie skutków powodzi. Powodzią nazywamy takie wezbranie wody w rzekach, potokach górskich lub w morzu, które w skutek zalewu nadbrzeżnych obszarów powoduje zniszczenia i związane z nimi straty o charakterze wymiernym (zniszczona infrastruktura i uprawy rolne, utopione zwierzęta, koszty akcji przeciwpowodziowej i usuwania skutków powodzi, odszkodowania itp.) i niewymiernym (utrata zdrowia i życia ludzkiego, zakłócenia w codziennym życiu społeczeństwa, utrata poczucia bezpieczeństwa itp.). Największa i najbardziej dotkliwa powódź w Polsce wydarzyła się w lipcu 1997r.

Wielka Encyklopedia Powszechna - Hasło Gospodarka Wodna

Sylwester Tyszewski. Dorota Puslowska. Janusz Kindler

Zakład Gospodarki Wodnej t Hydrologii, pok. 901. (cl 660-53-01.

e-mail: [e-mail]

Narzędzia gospodarowania wodą

Instytucjonalne i prawne środki działania

W Polsce naczelnym organem administracji rządowej ds. gospodarki wodnej jest Minister Ochrony Środowiska, którego zadania obejmują: programowanie kierunków rozwoju gospodarki wodnej, wydawanie przepisów wykonawczych prowadzących do racjonalizacji wykorzystania oraz ilościowej i jakościowej ochrony zasobów wodnych, sprawowanie nadzoru nad podległymi jednostkami. Najważniejszymi instytucjami odpowiedzialnymi za zarządzanie zasobami wodnymi w obszarach hydrograficznych są Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej (RZGW).

Podstawowym dokumentem regulującym zasady korzystania z wód jest Ustawa Prawo Wodne (1974) (-> wodne prawo), a instrumentami umożliwiającymi racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi w zlewniach są warunki korzystania z wód dorzecza, kataster wodny (system informacyjny o gospodarowaniu wodami) oraz system opłat za korzystanie z wód. Środki o charakterze prawno-administracyjnym określają również: standardy dotyczące ochrony wód (np. wielkości przepływów nienaruszalnych), ustalenia związane z ochroną przed skutkami powodzi (strefy zagrożenia powodziowego, zakazy i ograniczenia w zagospodarowaniu terenów zalewowych), instrukcje gospodarowania wodą na obiektach hydrotechnicznych.

Instrumenty ekonomiczne umożliwiają stymulowanie działań użytkowników w kierunkach zgodnych z polityką państwa w zakresie wykorzystywania i kształtowania zasobów wodnych; do najczęściej stosowanych należą m. in.: opłaty za pobór wody i odprowadzanie ścieków, opłaty za korzystanie z urządzeń wodnych, kary za naruszanie warunków korzystania z wód, dotacje, zróżnicowania podatkowe i celne, zróżnicowanie

i

stawek ubezpieczeniowych w zależności od stopnia zagrożenia powodziowego.

Wielka Encyklopedia Powszechna - Hasło Gospodarka Wodna

Sylwester Tyszewski. Dorota Puslowska, Janusz Kindler

Zakład Gospodarki Wodnej i Hydrologii, pok 901. tel. [phone].

e-maii: [e-mail]

Techniczne średki działania (obiekty hydrotechniczne) umożliwiają kształtowanie czasowo-przestrzennego rozkładu zasobów dyspozycyjnych i ich jakości. Najważniejszymi obiektami są: zbiorniki retencyjne (-> wodny zbiornik) umożliwiające gromadzenie wody w okresach wezbraniowych i udostępnianie jej użytkownikom w okresach niskich przepływów, kanały przerzutowe (-^ kanał) służące do przemieszczania wód z regionów zasobnych w wodę do regionów deficytowych i oczyszczalnie ścieków (-> ścieków oczyszczanie) umożliwiające redukcję zanieczyszczeń zawartych w ściekach odprowadzanych do wód powierzchniowych.

Najnowsze osiągnięcia naukowe i techniczne związane z gospodarowaniem zasobami wodnymi prezentuje miesięcznik "Gospodarka wodn2" (wydawany od 1935 roku). Dane dotyczące zasobów wodnych oraz ich wykorzystania publikowane są w rocznikach "Ochrona środowiska" GUS.

Sylwester Tyszewski, Dorota Pusłowska, Janusz Kindler.

---