Wykład 1

Literatura:

1. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa, 1988.

2. Kondracki, Mezoregiony fizycznogeograficzne., PWN, Warszawa,1994.

3. Kondracki, Geografia regionalna Polski., PWN, Warszawa,1998.

4. Stankowski W., Rozwój środowiska fizycznogeograficznego Polski., PWN, Warszawa, 1976.

5. Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Red. L. Starkel, PWN, Warszawa,1991. (stosunki wodne, roślinność)

6. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995.

Dodatkowo: Stupnicka, Geologia regionalna Polski.; Woś, Klimat Polski.; Kordaś, Geografia roślin. i in.

Siły zewnętrzne

Klimat

Gleba ⇔ Woda ⇔ Rzeźba ⇔ Roślinność Antropopresja

Budowa geologiczna

Siły wewnętrzne

Dwa podejścia do środowiska:

• Poprzez elementy - badanie ich wzajemnych relacji i oddziaływań; pionowe zróżnicowanie środowiska (podejście wykorzystane na tym kursie).

• Poprzez geokompleksy - podejście strukturalne.

Polska na tle środowiska Ziemi i Europy.

• Suma promieniowania ☼ w kcal/cm²

Polska otrzymuje 80-120 kcal/cm²

Wartości max na Ziemi: >220 kcal/cm²

Wartości min <60 kcal/cm²

⇒energia promienista dociera do powierzchni Polski w niewielkich ilościach

• Opady.

Średnio spada w Polsce 500-1000mm opadu rocznie, co oznacza raczej niedobór opadów.

• Strefy geobotaniczne.

Strefa lasów zrzucających liście na zimę

⇒ wegetacja trwa przez ograniczoną część roku

• Roczna produktywność roślinności.

Wskaźnik mówiący o zasobności środowiska.

W Polsce osiąga 10 - 15 ton suchej masy z ha;

Max wartości na Ziemi przekraczają 50 t_sm/ha

Położenie Polski w Europie.

Położenie matematyczne.

• Linia łącząca punkty skrajnie wysunięte na N i S tj. Nordkin i Przyl. Mataca (Portugalia), przechodzi koło Warszawy.

• Linia łącząca punkty skrajnie wysunięte na W i E tj. Przyl. ? (Portugalia) i środkowy Ural również przechodzi koło Warszawy.

⇒ Polska zajmuje centralne położenie w Europie.

Położenie na tle głównych struktur Europy.

• Polska NE: Platforma Wschodnioeuropejska - płytko zalegający sztywny masyw prekambryjski przykryty utworami paleozoicznymi i mezozoicznymi (głównie kreda).

• Strefa Tornquista - Teyssera - rozłam w skorupie ziemskiej oddzielający skorupę prekambryjską od młodszych utworów polski centralnej; Strefa ta jest jedną z ważniejszych struktur geologicznych w Europie, a największą choć niewidoczną, w Polsce.

• Polska nizinna i wyżynna - trzon Europy zachodniej; młodsza od części NE ukształtowana przez orogenezy kaledońską i hercyńską oraz młodsze procesy

• Polska S - młode struktury alpejskie charakterystyczne dla Europy S - w Polsce zaliczają się do nich Karpaty

პ Wielka rozmaitość krajobrazów w Polsce wynika ze zróżnicowanej budowy geologicznej, a co za tym idzie zróżnicowanej rzeźby

პTerytorium Polski uczestniczyło we wszystkich ważniejszych zdarzeniach geologicznych w Europie

პ Pozostałe elementy środowiska wytworzyły się na silnie zróżnicowanej budowie geologicznej.

Klimat.

• Na klimat Polski oddziaływują wszystkie ważniejsze masy powietrza występujące w Europie ⇒ wybitna różnorodność typów pogody.

• Polska ma położenie przejściowe. Klimat zaliczany jest do klimatów strefy umiarkowanej. Ma tu miejsce ścieranie się mas powietrza o cechach oceanicznych i kontynentalnych.

• Dominują masy powietrza z sektora zachodniego, lecz jest to przewaga niewielka

Rozciągłość geograficzna.

• λ

od 14^o07'E w kolanie Odry koło Cedyni

do 24^o08'E w kolanie Bugu na E od Strzyżowa

• φ

od 49^oN Szczyt Opołonek w Bieszczadach

do 54^o50'N Przyl. Rozewie

პTakie położenie skutkuje różnicą w długości dnia.

Długość dnia.

φ	21/6	23/12
55^o	17^h17^min	7^h5^min
49^o	16^h9^min	8^h9^min
Różnica	1^h8^min	1^h4^min
Różnica roczna	2^h12^min

პWięcej energii ☼ otrzymuje N część Polski, gdzie dzień jest dłuższy, gdy większy jest kąt padania promieni ☼.

Układ pionowy powierzchni Polski.

>1000 m n.p.m.	0,2%
500-1000 m n.p.m.	2,9%
300-500 m n.p.m.	5,6%
200-300 m n.p.m.	16,2%
0-200 m n.p.m.	74,9%
<0 m n.p.m.	0,2%

Stosunki wodne.

Zlewisko Bałtyku	99,7%
Wisła	53,9%
Odra	34%
Przymorze	11%
Niemen	0,8%
Zlewisko Morza Czarnego	0,2%
Dniestr	0,1%
Dunaj	0,1%
Zlewisko Morza Północnego	0,1%
Łaba	0,1%

Do M. Północnego przez Łabę płyną wody z górnej Izery i górnej Orlicy. A do M. Czarnego poprzez Orawę i Strwiąż spływają wody z całej Orawy na wschód od Czarnego Dunajca.

Położenie optymalne. Niewiele jest w Polsce rzek zanieczyszczanych przez sąsiadów. Większość rzek od źródeł po ujście znajduje się w granicach Polski.

Roślinność.

Strefa: Umiarkowana lasów zrzucających liście na zimę.

Podział Szafera i Zarzyckiego.

Państwo:	Holarktyki
Podpaństwo:	Eurosyberoboreoamerykańskie
Obszar:	Eurosyberyjski
Prowincje:	środkowo europejska niżowo-wyżynna środkowo europejska górska pontyjsko-pannońska

Wykład 2.

Położenie Polski na tle Europy CD.

Strefy roślinności w Europie.

• Lasy mieszane środkowoeuropejskie

• Lasy mieszane wschodnioeuropejskie ze świerkiem borealnym

• Lasy liściaste wschodnioeuropejskie

• Roślinność górska

Na obszarze Polski ma miejsce przenikanie cech środowiska z całej Europy.

Rola Polski w zanieczyszczaniu Europy.

Zasięg izolinii opadu zasiarczonego z polskich źródeł emisji obejmuje prawie całą Europę (szczególnie jej E część). Na terenie Polski, NRD i Czech skupiały się największe wartości związków siarki.

პ Bezpośrednim rezultatem występowania związków S w atmosferze jest uszkodzenie drzewostanu, głównie iglastego პ 50-65% ubytku areału asymilacyjnego tzn. największe zniszczenia w Europie.

Obecnie sytuacja ulega poprawie → większe przyrosty roczne, igły utrzymują się dłużej na drzewach.

W 1996 r. Polska była na III miejscu w Europie pod względem uszkodzeń drzewostanu, co oznaczało ponad 25% utraty aparatu asymilacyjnego (ubytek igieł na drzewach).

Zasoby środowiska Polski nie są imponujące. Środowisko nie jest nadzwyczajnie produktywne.

Rozwój środowiska przyrodniczego Polski.

Literatura:

1. Stankowski, „Rozwój środowiska przyrodniczego Polski”

2. Stupnicka „Geologia regionalna Polski”

3. „Geomorfologia Polski”, opracowanie zbiorowe.

4. Starkel „Paleogeografia holocenu”

Metody rekonstrukcji środowiska przyrodniczego:

• Geologiczne

• Geomorfologiczne

• Geofizyczne

• Paleopedofizyczne

• Paleobotaniczne

• Paleozoologiczne

• Archeologiczne

• Historyczne

Czynniki kierujące zmianami środowiska:

• Kosmiczne

• Zmiany termiki Ziemi

• Zmiany biegunów magnetycznych i geograficznych

• Zmiany stref klimatycznych i roślinnych

• Poziome ruchy litosfery

• Tektonika

• Wulkanizm

• Zmiany orografii związane z denudacją

Rozwój środowiska rzutuje na wiele innych elementów, takich jak:

• Współczesna budowa geologiczna

• Rzeźba

• Krążenie wód

• Rozwój życia organicznego

• Rozwój gleb

• Położenie, występowanie surowców

Strefa Teyssera-Tornquista.

Przez Polskę przebiega fragment tej struktury.

Przekrój NE-SW.

Platforma wsch.europejska Strefa T-T Paleozoiczne pasma fałdowe

Sokółka (228 m)

X₁ X₂

Strefa Gutercha Skały osadowe

Skały krystaliczne

Głębokość prekambru:200-3000m poniżej 10 000m

Grubość skorupy ziemskiej: 42-46 km 50-55 km 30-35 km

• Strefa T-T jest to strefa będąca krawędzią tektoniczną przecinającą Europę od Morza Północnego po Morze Czarne.

• Składa się z równoległych uskoków, wzdłuż których prekambryjska platforma krystaliczna opada w głąb Ziemi.

• Strefa T-T oddziela zach.europejskie platformy paleozoiczne od prekambryjskiej platformy wsch.europejskiej.

• Krystalinik występujący bardzo płytko (500 m) przy E granicy platformy opada ku W do 7-10 km w głąb

• Najpłycej krystalinik leży w Sokółce - 228 m↓

• Strefa Gutercha - strefa największych miąższości skorupy ziemskiej; bezpośrednio przylega do strefy T-T; ma szerokość 50-100 km.

• X₁ - przebieg górnej granicy krawędzi strefy T-T, gdzie skały krystaliczne zalegają płytko tj. od E: Słupsk → Iława → Ciechanów → Łuków → Krasnystaw; jest to właściwa strefa T-T

• X₂ - przebieg granicy T-T od W: Kołobrzeg → Toruń → Płock → Rawa Mazowiecka → Zawichost → Lubaczów.

• Do niedawna strefa ta była uważana za rów ryftowy. Badania z 1997 r., prowadzone przez Gutercha wykazały istnienie głębokiej asymetrii, której powodem jest kolizja płyt Baltica i Avalonia, które zostały częściowo nasunięte na siebie→ jest to strefa subdukcji; proces ten trwa nadal, co potwierdzają pomiary:

• Polska N-W przesuwa się ku N-E z szybkością 6 mm/rok

• Karpaty przesuwają się na N z szybkością 1-3 cm/rok (dane z 1999 r.)

Mobilność strefy Gutercha potwierdza też fakt, że wzdłuż strefy T-T notuje się ogniska wstrząsów sejsmicznych (najaktywniejsze jest pogranicze polsko-czeskie; w Karpatach są to wstrząsy o magnitudzie do 4,2)

• Skorupa ziemska po obu stronach strefy T-T ma inne właściwości

• Uskoki dolne i górne nie maja związku ze sobą, brak też ich odwzorowania w powierzchni Ziemi Ⴎ problem ten pozostaje nie rozwiązany, tym bardziej, że w strefie subdukcji zwykle występują góry; być może zostały zrównane i przykryte osadami.

• Inne dowody mobilności strefy T-T:

• znaczne zróżnicowanie utworów paleozoicznych na platformach wsch. i zach. Ⴎ na W zalegają bardzo płytko (był to głównie ląd) i są grube

• liczne fałdy i uskoki

Platforma prekambryjska.

Po stronie N-E od strefy T-T występuje platforma prekambryjska zbudowana z bardzo starych skał. Jest ona niejednolita i dzieli się na mniejsze jednostki:

• Wyniesienie mazursko-suwalskie (prekambr zalega tu najpłycej)

• Obniżenie perybałtyckie

• Obniżenie podlaskie

• Wyniesienie Łeby (ostatnio zaliczane do obniżenia nadbałtyckiego)

• Wyniesienie podlasko-lubelskie Ⴎ struktura zrębowa; fragment platformy prekambryjskiej pocięty uskokami prostopadłymi do strefy T-T; dużo skał wulkanicznych.

Występujące tu skały prekambryjskie:

• Granitoidy

• Granitognejsy (najpłycej na wyniesieniu mazursko-suwalskim).

• Obszar ten był przede wszystkim wynoszony, z okresową tylko sedymentacją.

• Polska N-W była zalana morzem od prekambru do środkowego syluru i od dewonu do końca kredy. Lądem była pod koniec karbonu i na początku permu Ⴎ oznacza to, że były tu warunki sprzyjające sedymentacji.

• W Polsce N-E było odwrotnie Ⴎ nie było wielu okresów sedymentacji

Sudety.

• Są młodsze od Polski N-E Ⴎ są fragmenty zbudowane ze skał prekambryjskich, ale są to skały paleozoiczne: gnejsy, łupki Ⴎ na fundamencie prekambryjskim tworzyły się coraz to młodsze utwory.

Prekambr

• Fundament prekambryjski Sudetów:

• Archaiczne gnejsy Gór Sowich (dzisiejsze Góry Sowie to ½ fundamentu pierwotnego Ⴎ gdy powstawał Główny Uskok Sudecki doszło do zrzucenia połowy Gór Sowich; druga połowa buduje dziś Przedgórze Sudeckie)

• Skały prekambryjskie występują też częściowo w Sudetach wsch.: Masyw Śnieżnika, Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie, Góry Złote, w niewielkiej części Karkonosze

• Założenia prekambryjskie mają też gnejsy na pogórzu między Strzegomiem, a Sobótką (Ślężą) oraz blok Izerski.

Paleozoik.

• Na fundamencie prekambryjskim w kambrze i sylurze tworzyły się wapienie i łupki Gór Kaczawskich (wapienie kambryjskie), miał miejsce podwodny wulkanizm.

• Przez prawie cały paleozoik Sudety były morzem, miał też miejsce bardzo częsty i intensywny wulkanizm.

• Ordowik, sylur - w W Sudety wkroczyło morze

• Utwory, które tworzyły się do końca syluru zostały sfałdowane w orogenezie sandomierskiej, a potem w kaledońskiej oraz wypiętrzone (utwory granitowo-gnejsowe). Tworzyły się też złoża magnezytu, chromu, niklu, złota (związane z wulkanizmem)

• Wydźwignięcie w orogenezie kaledońskiej odegrało dużą rolę w rozwoju:

• Gór Izerskich (W)

• Masywu Śnieżnika (E)

• Gór Orlickich

• Gór Bystrzyckich

• W orogenezie hercyńskiej, której też towarzyszył wulkanizm wypiętrzone zostały:

• Karkonosze (granit)

• Góry Kaczawskie (wapień)

• Doszło też wtedy do intruzji w rejonie Strzelina i Strzegomia

• Utworzył się Masyw Ślęży - najwyższe wzniesienia na przedgórzu

• Sudety po orogenezie hercyńskiej były wielkim łańcuchem górskim; w pozostałych epokach były już tylko niszczone i nigdy więcej nie zalało ich morze.

• Inne ważne późniejsze wydarzenia:

• Triasowy zalew na Pogórze Kaczawskie

• Zalew lokalny w kredzie Ⴎ powstanie piaskowców kredowych w Górach Stołowych ← jedyne góry płytowe; jedyne w Sudetach góry zbudowane z piaskowców - najmłodszych skał w Sudetach

• Rozbicie Sudetów tektoniką zrębową na bloki i zatopiska w orogenezie alpejskiej Ⴎ faza alpejska, wołoska były najważniejsze, wtedy też miał miejsce najmłodszy wulkanizm.

• Wulkanizm miał największe znaczenie w rozwoju Sudetów.

Góry Świętokrzyskie.

• Są one okolone młodszymi strukturami mezozoicznymi:

• Synklinorium brzeżne

• Antyklinorium środkowopolskie (wał kujawsko-pomorski)

• Synklinorium szczecińsko-łódzko-miechowskie

Przylegają one do Sudetów w układzie monoklinalnym Ⴎ monoklina przedsudecka przechodzi w monoklinę śląsko-krakowską. U południowego przedłużenia wału kujawsko-pomorskiego znajdują się Góry Świętokrzyskie, a dokładnie paleozoiczna strefa kielecka; dalej na N Ⴎ mezozoiczne obrzeże.

• Rozwój Gór Świętokrzyskich był podobny do rozwoju Sudetów Ⴎ były dźwigane w tym samym czasie, ale w Górach Świętokrzyskich nie było wulkanizmu i między orogenezami były one zalewane przez morza.

• Na przełomie kambru i sylury Góry Świętokrzyskie uczestniczyły w orogenezie sandomierskiej Ⴎ sfałdowane zostały wówczas miąższe osady kambru osiągające do 2 tys. m Ⴎ na powierzchni występują one w postaci gołoborzy Ⴎ są to kwarcyty kambryjskie zwane piaskowcami kwarcytycznymi, są to skały bardzo odporne, z których zbudowane jest pasmo główne Gór Świętokrzyskich Ⴎ Łysica- Święty Krzyż (59X): Pasmo Wysowej, Jeleniowskie, Masłowskie.

Wykład 3.

Rozwój w paleozoiku cd.

Góry Świętokrzyskie.

• Główne pasmo Gór Świętokrzyskich - Łysogóry zbudowane są z kwarcytów piaszczystych/ piaskowców kwarcytycznych Ⴎ bardzo drobnoziarniste skały wieku paleozoicznego; przez spoiwo kwarcowe są bardzo odporne; występują w strefie kieleckiej.

• Góry Świętokrzyskie dzieli się na:

• Strefę kielecką - jest to najstarsza część, w dalszych okresach była nienaruszonym trzonem osadów kambryjskich o miąższości do 2000 m;

• Osłonę mezozoiczną.

• W paleozoiku Góry Świętokrzyskie były 3 razy poddawane orogenezom, pomiędzy którymi wkraczało morze.

• Kambr. W kambrze Góry Świętokrzyskie były zalane morzem i trwała sedymentacja.

• Orogeneza sandomierska Ⴎ koniec kambru/ ordowik Ⴎ wydźwignięcie i sfałdowanie osadów kambryjskich Ⴎ dziś fundament kambryjski buduje podstawę gór, miejscami wychodzi na powierzchnię.

• Góry Świętokrzyskie to część antyklinorium środkowopolskiego Ⴎ wielkiego utworu paleozoicznego.

• Główne pasmo - wydłużony 15 km grzbiet zwieńczony na E Łysą Górą, a na W Łysicą (są to twardzielce). Grzbiet jest wyrównany, niski; gołoborza powstały, gdy grzęda kwarcytowa rozpadła się w plejstocenie na skutek wietrzenia fizycznego; okruchy są ostrokrawędziste - nie poddały się erozji od plejstocenu, co świadczy o ich odporności; bloki na Świętym Krzyżu są mniejsze niż na Łysicy, bo Święty Krzyż znajduje się w pobliżu wielkiej dyslokacji tektonicznej, gdzie masyw został bardziej potrzaskany przy ruchach tektonicznych.

• Piaskowce kambryjskie budujące pasmo główne są przewarstwione łupkami kambryjskimi. Utwory kambryjskie prawie nie były modelowane. Łupki kambryjskie występują np. w dolinie Chęcińskiej pomiędzy Chęcinami a Zelejową.

• Ordowik. Osady ordowiku. Po orogenezie sandomierskiej - w ordowiku na teren Gór Świętokrzyskich wkracza ciepłe morze Ⴎ osady na skutek wietrzenia w klimacie ciepłym zawierały bardzo dużo FeO_x Ⴎ powstawały ciemno czerwone piaskowce odsłaniające się np. w kamieniołomie Wiśniówka.

• Sylur. Osady syluru. Po ordowiku morze się pogłębia powstają osady ilaste, mułowce, wapienie; klimat jest nadal ciepły Ⴎ ślady laterytyzacji w osadach.

• Pod koniec syluru następuje wzmożenie ruchów górotwórczych Ⴎ orogeneza kaledońska Ⴎ wykształcenie w Górach Świętokrzyskich struktur oporowych, niewiele zdeformowanych w późniejszych okresach, zachowały się one w postaci strefy kieleckiej i na S od pasma głównego w okolicach Chęcin.

• Dewon. Po ordowiku znów wkracza morze. Najpierw jest to morze płytkie Ⴎ osadzają się utwory dające początek wapieniom dewońskim Ⴎ zawierają one inne skamieniałości niż wapienie jurajskie tzn. korale świadczące o ciepłym klimacie (rafy Ⴎ morze ciepłe i płytkie), znajdujące się w czerwonawym cieście skalnym (związki Fe też świadczą o ciepłym klimacie). W dewonie wytrącają się też rudy miedzi (Góra Miedzianka - kiedyś eksploatowana), cynku i ołowiu. Pod koniec dewonu - pogłębienie morza i dalsze osadzanie.

• Karbon. Już w dewonie pojawiają się drzewiaste paprocie, skrzypy i widłaki, a w karbonie są najbujniejsze Ⴎ tworzą się pokłady węgla. W górach Świętokrzyskich nie ma węgla, bo wtedy morze się stąd cofało i zaczynało się niszczenie. W Zagłębiu Górnośląskim pokłady węgla przełożone są pokładami skał płonnych jest to spowodowane naprzemiennym transportem roślinności, depozycją i przykrywaniem innymi osadami. W Zagłębiu Wałbrzyskim węgiel powstawał prawdopodobnie w zbiorniku jeziornym, w Zagłębiu Lubelskim w płytkiej zatoce morskiej. Wśród pokładów węglonośnych powstawały też rudy glinu, bentonity, łupki ogniotrwałe, gaz ziemny

W karbonie miały miejsce zjawiska wulkaniczne Ⴎ Tenczynek - tufy, tufity, porfiry; Polska N-E; Sudety; Prakarpaty (wiedza o Karpatach z paleozoiku jest bardzo skąpa Ⴎ prawdopodobnie był to ląd w czasie orogenezy hercyńskiej zaczął się tworzyć batolit tatrzański (karbon/perm), nie zaznaczał się on na powierzchni, gdzie objawia się to jedynie wulkanizmem.

Orogeneza hercyńska Ⴎ wypiętrzenie masywu Karkonoszy, dźwignięcie Sudetów. W czasie dźwigania w orogenezie hercyńskiej w spękaniach krążyły gorące wody, roztwory Ⴎ wytrącanie kalcytu Ⴎ żyły kalcytowe w wapieniach dewońskich koło Chęcin Ⴎ różanki zelejowskie, różanki chęcińskie tzw. „marmury chęcińskie” Ⴎ to nie jest marmur!!!, a tylko kalcyt; dawniej żyły te eksploatowano w Zelejowej jako kamień ozdobny.

• Perm. W permie cały obszar Gór Świętokrzyskich był lądem. Panował suchy, gorący klimat podzwrotnikowy. Zanikły drzewiaste paprocie. Nadal zachodził wulkanizm. Skały świeżo wydźwignięte mają tendencję do poszerzania szczelin - rozluźnienie górotworu wspomagane przez wulkanizm Ⴎ panowały dogodne warunki dla krasu, wtedy też Góry Świętokrzyskie przeszły skrasowienie. W kamieniołomie w Kadzielni w Kielcach ujawniło się wiele otworów krasowych (skałę pozostawiono jako rezerwat geologiczny) Ⴎ kras permsko-triasowy. Z otworów krasowych wydobywa się czerwonawy osad klimatu tropikalnego - osad klimatu subtropikalnego, jaki panował w permie Ⴎ dziś odpreparowanie otworów krasowych powoduje wypływanie czerwonej zwietrzeliny. Jaskinia Raj - była wypełniona grubym namuliskiem, podczas eksploracji zniszczono dużą część szaty naciekowej,; jest ona wycięta w wapieniach dewońskich góry Malik koło Chęcin i Zelejowej.

W permie w miarę osuszania się klimatu powstawały warunki do sedymentacji chemicznej Ⴎ na terenie Polski N-W (w paleozoiku były tam 4 cykle zalewów morskich). W tym czasie wytrącały się:

• Sole kamienne

• Sole potasowe

• Anhydryty

• Ropa naftowa (jest ona bardzo mobilna; przemieszcza się ku górze i występuje w skałach młodszych niż te w których powstała)

• Gaz ziemny

Dwie teorie powstania ropy:

• Teoria pochodzenia chemicznego

• Teoria pochodzenia organicznego - w warunkach beztlenowych z przeobrażenia szczątków roślinnych i zwierzęcych w osadach morskich. Ropa genetycznie związana jest ze skałami ilastymi, które zapewniają warunki beztlenowe.

Gaz i ropa występują pod bardzo dużym ciśnieniem. Gaz ziemny jest produktem procesów gnilnych, powstaje podczas rozkładu substancji organicznej. Ropa znajduje się w pokładach wieku kredowego i trzeciorzędowego, czyli musi być od nich starsza.

Struktura soli permskiej na antyklinorium środkowopolskim Ⴎ słupy soli Ⴎ produkt późniejszych nacisków, pierwotnie był to płaski pokład, wyciśnięty następnie w słup soli. Słupy soli są przykryte czapami gipsowymi.

Profil geologiczny okolic Chęcin.

• Klasyczny przekrój rozwoju Ⴎ w terenie można śledzić jak doszło do powstania dzisiejszej rzeźby.

• Dolina Chęcińska - łupki kambryjskie, na nich osadzone zostały młodsze skały. Łupki kambryjskie były wcześniej sfałdowane na nich deponowane były kolejno: skąpe osady ordowiku i syluru oraz miąższe pokłady osadów dewońskich (wapienie). W orogenezie hercyńskiej nastąpiło wypiętrzenie wszystkich tych utworów Ⴎ bardzo wysoka antyklina chęcińska - osady zostały postawione do pionu. Kolejnym etapem było intensywne niszczenie antykliny, czego produktem są płasko zdeponowane w sąsiedztwie Góry Zelejowej zlepieńce permskie (okruchy wapieni dewońskich o czerwonym lepiszczu, skała ozdobna). W miarę niszczenia procesy erozji docięły się do łupków kambryjskich Ⴎ doszło do wycięcia w osi antykliny doliny w łupkach kambryjskich; otaczające wapienie dewońskie są resztkami antykliny Ⴎ wzgórza Chęcińskie, Góra Zelejowa to skrzydła antykliny. Jest to klasyczny przykład inwersji rzeźby; skały nadal mają ułożeni antyklinalne; w osi antykliny skały były mniej odporne od skał skrzydeł - nastąpiło odwrócenie rzeźby w stosunku do budowy geologicznej.

Kras powierzchniowy w Górach Świętokrzyskich Ⴎ jedyny przykład: żłobki krasowe na Górze Zelejowej. Lej krasowy na górze Zelejowej jest kluczem do datowania krasu w Górach Świętokrzyskich Ⴎ w czerwonej zwietrzelinie znajdują się piaskowce triasowe, czyli lej powstał wcześniej, ale jest młodszy od wapieni dewońskich, w których jest wycięty Ⴎ kras permsko-triasowy. W kadzielni są dwie generacje krasu w jednej skale - kras permski i czwartorzędowy.

W osłonie Gór Świętokrzyskich w wapieniach jurajskich też występuje kras. Na S - Tokarnia; osłona mezozoiczna najlepiej wykształcona jest po stronie N.

N obrzeże Gór Świętokrzyskich Ⴎ osady jurajskie i triasowe Ⴎ odkrycia dr Gierlińskiego: na prawie płasko zalegających osadach triasu i jury odnaleziono liczne tropy dinozaurów - głównie małych (do 7m), roślinożernych Zauropodów i wielkich drapieżnych Teropadów (Diphlozaury), a także Plezjozaury i in. Znaleziska pochodzą z Gromadzic k. Ostrowca Świętokrzyskiego i Stomporkowa. Prawdopodobnie była tam płytka zatoka lub bagno - w tropy wsypany został inny materiał i zachowały się na powierzchni ławic.

Wykład 4. (25/10)

Mezozoik

• Utwory jurajskie: zach. część Pienińskiego Pasa Skałkowego koło Rogoźnika - rezerwat Skałka Rogoźnicka → muszlowiec górnojurajski - bardzo duże nagromadzenie małych organizmów - fauna górska

Duże obszary występowania skał jurajskich w Polsce:

• Wyżyna Krakowsko-Wieluńska - utwory jurajskie towarzyszą triasowym piaskowcom Wyżyny Śląskiej.

• N obrzeże Strefy Kieleckiej Gór Świętokrzyskich - zalegają prawie płasko

Mniejsze (ale ważne) obszary występowania skał jurajskich:

• Pieniński Pas Skałkowy. W Pieninach ławice ustawione są prawie pionowo → zgniecione i sprasowane kilka płaszczowin; po obu stronach Pieniny są ucięte uskokami, a wewnątrz stoją pionowe ławice. Pieniński Pas Skałkowy zaczyna się koło Bratysławy, a kończy się w SE części Karpat na przemian ujawniając się i zapadając się pod powierzchnię Ziemi. Na E - Małe Pieniny (wysokie ok. 1052), Wał Braniska, Szaflary (małe wzgórza), na W od Starego Braniska wapieni nie ma na powierzchni, odsłaniają się dopiero w Dolinie Orawskiej, kilka zdenudowanych odsłonięć jest też w Dolinie Białki (przełom Białki)

• Płaszczowiny reglowe Tatr - skłon N zapadający stromo pod powierzchnie Ziemi; cała N osłona trzonu krystalicznego jest w dużej mierze zbudowana z utworów jurajskich, którym towarzyszą utwory triasowe (głównie dolomity); bramy w dolinach Kościeliskiej, Chchołowskiej. Wapienie tatrzańskie są skrasowiałe → dużo jaskiń, malowniczy kras powierzchniowy np. żłobki krasowe w kotłach krasowych w Wielkiej Świstówce.

• Pogórze Śląskie - zbudowane z utworów serii cieszyńskiej płaszczowiny podśląskiej → wapienie cieszyńskie zwane piaskowcami wapnistymi; tworzą się na nich rędziny; tworzą najwyższe partie Pogórza Śląskiego - ostańce

• Niecka Nidziańska - Garb Wodzisławski - długa (40 km) i wąska forma antyklinalna i Garb Pińczowski -także długa i wąska antyklina; znajdują się tu zasobne wywierzyska w wapieniach jurajskich; na monoklinalnie zalegających utworach triasowych Wyżyny Śląskiej zalegają utwory jurajskie → próg strukturalny założony na czołach utworów jurajskich stanowi bardzo wyraźna granicę w terenie o deniwelacjach do 100 m.

• Wyżyna Krakowska - jej S część rozcięta jest dolinkami podkrakowskimi o charakterze jarów krasowych → wychodnie wapieni jurajskich o miąższości około 200 m.

Dolina Prądnika - jej asymetria związana jest z monoklinalnym zaleganiem wapieni → zbocza strome założone są na czołach warstw, zbocza łagodne są zgodnoławicowe

Kreda.

• Maxymalny rozwój geosynkliny z karpackiej (Ocean Tetydy), z której być może sterczą jako wyspy Tatry i Pieniny. Przez cały mezozoik tworzy się flisz karpacki budujący dziś Karpaty Zewnętrzne - osiągnął 5 tys. m. miąższości. Morze Tetydy cechowało się dużą ruchliwością brzegów i wód → bardzo uboga fauna. O ruchliwości brzegów świadczy też przemienność osadów: piaskowiec, łupek, margiel, zlepieniec.

• Morze pojawia się też w Niecce Podsudeckiej → piaskowce, zlepieńce, margle w małych ilościach

• Schyłek kredy zapoczątkował serie fałdowań alpejskich: faza laramijska - kreda/paleocen. Na skutek tego nastąpiło:

• Sfałdowanie Tatr i Pienin

• Rozpoczęcie tworzenia się Niecki Podhala

• W kilku fazach zostaje sfałdowany Wał Kujawsko-Pomorski

• W Sudetach wszystkie góry poza Stołowymi były lądem, utworzyły się tam piaskowce kredowe, Góry Stołowe nie zostały wytrącone z pierwotnego położenia, są to jedyne w Polsce góry płytowe

• Góry Świętokrzyskie były w kredzie wyspą - nie ma więc w nich samych utworów kredowych

• W obrębie wyżyn idąc od W ku E pojawiają się coraz młodsze skały:

• Wyż. Śląska - trias

• Wyż. Krakowsko-Częstochowska - jura

• Wyż Miechowska i Lubelska - kreda

• W kredzie morze wkroczyło też w NE Polsce zostawiając płytkie osady

• Osady kredowe to całe Karpaty Zewnętrzne

• Koniec kredy - katastrofa w skali globalnej - giną amonity i wielkie gady; najmłodsze osady kredowe kończyły się warstwa spalonej skały → katastrofa kosmiczna - zderzenie 65 mln lat temu

Kenozoik.

Paleogen	Paleocen
		Eocen
		Oligocen
	Neogen	Miocen
		Pliocen

Paleocen

• Początek paleogenu → ciąg dalszy ruchów laramijskich→

• Podnoszą się Sudety

• -``- monoklina śląsko-krakowska

• -``- Góry Świętokrzyskie

• -``-Wał Kujawsko-Pomorski

• na S wciąż jest Ocean Tetydy

• naginają się Niecka Śródsudecka, Niecka Nidy, obszar lubelsko-mazowiecki

• W paleocenie panuje gorący subtropikalny klimat → silne niszczenie pokryw kredowych, co zaznaczyło się w rzeźbie tworzeniem zrównań. Od początku paloecenu do połowy oligocenu panował spokój tektoniczny → dobre warunki dla zrównywania.

Paleogeńska powierzchnia zrównania → najstarsza forma terenu w dzisiejszej rzeźbie; jej fragmenty występują w:

• Sudetach - równia pod Śnieżką

• Wyżyny - wierzchowiny → paleogeńska powierzchnia zrównania krasowego przykryta lessami, nad nią mogoty(ostańce zrównania krasowego) wapienne (wapienie skaliste)

• Grzbiet Gór Świętokrzyskich

• W Tatrach np. Czerwone Wierchy

• Na terenie Krakowa: zrąb Sowińca, zręby Bramy Krakowskiej (w paleogenie tworzyły całość z Wyżyna Krakowską)

• Garb Tenczyński - znajduje się niżej, bo w miocenie został zrzucony

• Zrąb Tyniecki

Paleogeńska powierzchnia zrównania powstawała na jednej wysokości, a potem została przemieszczona w górę lub w dół z powodu wypiętrzania Karpat lub zrzucania.

Sudety	Karkonosze	1320-1420 m n.p.m.
		Masyw Śnieżnika	1100-1200 m n.p.m.
		Bystrzyckie, Izerskie	1100-1000 m n.p.m.
		Sowie, Stołowe	890-920 m n.p.m.
		Kaczawskie, Kamienne	700 m n.p.m.
		Wałbrzyskie, Bardzkie	700-800 m n.p.m.
		Złote	800-1000 m n.p.m.
		Pogórze Sudeckie	350-400 m n.p.m.
	Wyżyny	Krakowska	450-500 m n.p.m.
		Śląska	350-400 m n.p.m.
		Garb Tenczyński	350-400 m n.p.m.
		Miechowska	250-300 m n.p.m.
		Zręby Tynieckie	250-280 m n.p.m.
Góry Świętokrzyskie		300-400 m n.p.m.

• Równolegle do zrównywania tworzą się zapadliska:

• Kotlina Kłodzka o założeniach tektonicznych

• Kotlina Jeleniogórska o założeniach tektonicznych lub erozyjno-denudacyjnych

Eocen.

• klimat tropikalny;

• wypłyca się zbiornik Tetydy; w Polsce NW jest morze;

• przez cały eocen trwa dalsze wyrównywanie rzeźby

• bardzo aktywne były wulkany na Węgrzech → w Tatrach, Polsce S utworzyły się miąższe pokrywy pyłów wulkanicznych

• początek sedymentacji fliszu Podhala → jest to inny flisz budujący tylko Obniżenie Zakopiańskie, Pogórze Spisko-Gubałowskie, część Podhala po P.P.S.

Oligocen.

• zapoczątkowana zostaje dzisiejsza rzeźba

• Sudety po 200 mln lat niszczenia zaczynają podlegać pękaniu i w pewnych partiach wynoszeniu, a w pewnych zrzucaniu → tektonika uskokowa, budowa zrębowa; dzisiejsze pasma górskie to dźwignięte jako całość zręby; Przedgórze Sudeckie zapadło się wzdłuż uskoku brzeżnego biegnącego od Złotego Stoku (E) do okolic Złotoryi i Bolesławca, wzdłuż niego biegnie granica Sudetów; ten rozłam najlepiej widać w Górach Sowich, których połowa została zrzucona, a połowa wyniesiona.

• Ruchom tektonicznym towarzyszy wulkanizm np. Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim, dziś - twardzielec denudacyjny, podobnie Grodziec; tworzy się Góra Św. Anny (dziś ok. 400 m. n.p.m.); twardzielcowy charakter maja też Wzgórza Strzelińskie i Strzegomskie (żyły bazaltowe) i Ślęża (wzgórze granitowe + żyły)

• W oligocenie silnie podniesione zostały Karkonosze i Masyw Śnieżnika

• Dalej trwało zrzucanie w Kotlinie Kłodzkiej i być może Jeleniogórskiej

• Dalej podnosi się wał metakarpacki (dzisiejsze wyżyny) i Pieniny

• Koniec oligocenu → faza sawska:

• sfałdowanie Pienin, sfałdowanie i wyniesienie Tatr;

• wycofanie się Morza Tetydy

• Zapoczątkowanie struktur Karpat Zewnętrznych: fałdowanie, pchanie ku N w postaci płaszczowin; towarzyszyły temu zjawiska wulkaniczne: wylewy magmy → na obrzeżu Pienin - Wżar, Góra Jarmuka w Szczawnicy → andezyty

Miocen.

• Bardzo dużo zdarzeń w krajobrazie i powstanie wielu surowców

• Gipsy → morze wycofujące się z Karpat wkroczyło do Niecki Nidziańskiej; dol. Skorocińska - tu najpełniej rozwinął się kras gipsowy, który powstaje szybko i jest nietrwały; kuesta gipsowa nad Nidą; Swoszowice

• Sól → w zapadliskach podkarpackich, okolice Krakowa - Wieliczka - sól pokładowa

• Węgiel brunatny → Turoszów, Konin, Bełhatów

• W miarę piętrzenia się gór w miocenie uginało się Podhale i gromadziły się osady neogeńskie (prawdopodobnie był tam zbiornik)

• S brzeg Karpat Zewnętrznych na paśmie Gorców otoczenie żył andezytowych w Górze Wżar - w strefie kontaktu - przetopienie (???)

Wykład 5. z 8/11

Miocen cd.

Morze Tetydy panuje w zapadlisku podkarpackim.

Fałdowanie Karpat wg Tokarskiego.

Środkowy eocen.

S N

Skorupa kontynentalna górny płaszcz

Najwyższy eocen.

Pęknięcie osadów kontynentalnych; fałdowanie osadów morskich od najwyższego eocenu po miocen.

Burdygał.

Sarmat.

Osady migrują ku N.

Holocen.

Wygięcie skorupy miało miejsce tam, gdzie dziś jest szew strukturalny Pienińskiego Pasa Skałkowego.

Współcześnie.

SW

Masyw Podhale PPS Karpaty zapadlisko

Krystaliczny fliszowe

Na N granicy PPS urywają się skały osadowe - odcięcie w strefie subdukcji.

W rezultacie fałdowania powstają płaszczowiny.

Od S ku N → na podłożu paleozoicznym, zapadające na S uskokami utwory mezozoiczne - na tym zalegają utwory fliszowe.

Od S :

• Płaszczowina magurska - najwyższa, powstała najpóźniej; buduje prawie całe Beskidy poza Śląskim i Małym; na jej obrzeżu znajduje się bardzo wąska płaszczowina przedmagurska; w jej przedłużeniu na E znajduje się płaszczowina dukielska

• Na dużej powierzchni z płaszczowina magurską sąsiaduje płaszczowina śląska, która buduje Beskid Mały i Śląski; miejscami pojawia się w oknach tektonicznych na obszarze płaszczowiny magurskiej (Mszana Dolna); na jej obrzeżu znajduje się bardzo wąska płaszczowina podśląska - mniej odporna od śląskiej, na jej obszarze znajdują się obniżenia

• Od rejonu Brzeska na E brzeg Karpat buduje płaszczowina skolska

Płaszczowiny nasuwały się w kierunku N, a wciąganie (subdukcja) postępowało w kierunku S.

Semborek k. Tyńca - wapienie zalegają na głębokości 19 m.

Skawina - na 154 m. (świadczy to o uskokach)

Rzeszotary - na 750 m.

Tektonika uskokowa widoczna na powierzchni jako zręby jest kontynuowana pod Karpatami.

W Karpatach występuje tektonika dwudzielna:

• W głębi - zrębowa, uskokowa - potrzaskane utwory mezozoiczne

• Na powierzchni - fałdowa

Na przedpolu płaszczowiny sąsiadują z utworami mioceńskimi.

Sól permska - występuje w Wale Kujawsko-Pomorskim

Sól mioceńska - w zapadliskach podkarpackich

Na S zapadliskom towarzyszą:

• Wyżyna Śląsko-Wieluńska

• S część Wyżyny Śląskiej, której przedpole uskokami zapada pod Karpaty

Interpretacja rzeźby mioceńskiej wg Klimaszewskiego.

• Polska N-W → raczej równinna; wyniesienie mazowiecko-suwalskie - faliste

• Pagórkowate → Wyżyny, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Karpaty (początek dźwigania)

• Dla miocenu charakterystyczne są uskoki, które ukształtowały dzisiejszą rzeźbę na S → uskok sudecki, uskoki towarzyszące Wyżynom Śląskiej i Krakowskiej, uskok podlaski (?)

• Sudety były zrównywane, ale pod koniec miocenu zostały wyniesione zgodnie z uskokami, które oddzielają dziś pasma

• W miocenie wginana jest Kotlina Kłodzka

• (co tu pisze?) Wyżyn; początek rzeźby krasowej; progi strukturalne związane z różną odpornością ( w miocenie intensywne niszczenie) → charakterystyczny próg oddziela Wyżyną Krakowsko-Wieluńską od Śląskiej.

• Niecka Nidy była wginana; miała ona niespokojny brzeg morza mioceńskiego → w płytkich zatokach wytworzyły się gipsy, powstały też złoża siarki

• Góry Świętokrzyskie zostały słabo podniesione

• Wyżyna Lubelska została słabo podniesiona oraz wkroczyło tam morze

• Dofałdowanie Wału Kujawsko-Pomorskiego

• Polska N-W → sedymentacja, początek tworzenia się węgla brunatnego

Pliocen.

• Ożywienie ruchów tektonicznych → faza rodańska orogenezy alpejskiej

Do obecnego poziomu wyniesione zostały Sudety.

Podobnie Karpaty oraz wcinały się główne rzeki karpackie jak Soła, Skawa, Raba, Dunajec, które w pliocenie wcięły się o około 150 m.

Tworzyły się przełomy - Bobru, Nysy Kłodzkiej, Dunajca

Kończy się tektonika orogenezy alpejskiej → w plejstocenie Karpaty zostały wyniesione tylko o 40 m., a Sudety o 20 m.; procesy neotektoniczne trwają nadal - teraz dźwigają się Tatry i Beskidy

Rozwój w pliocenie to też okresy spokoju tektonicznego, kiedy to tworzyły się powierzchnie zrównania (poziom dolinny, poziom pogórski, poziom śródgórski); istnieje konflikt w datowaniu poziomów zrównania między Starklem i Kondrackim.

• Poziom dolinny - 70-100 m. Wzdłuż dolin w Karpatach,

• Poziom pogórski - ścina wierzchowiny 150-120 - 200m. nad dna dolin

• Poziom śródgórski - ścina najwyższe wzniesienia np. pasmo Brzanka-Liwocz - 250-400 m., w Beskidzie tworzy listwy (?) lub wierzchowiny

• Zmiana klimatu od gorącego do umiarkowanego na przełomie pliocenu i plejstocenu a następnie do zimnego → największe wahania klimatyczne w całej historii.

Ukształtowanie powierzchni po pliocenie przez czwartorzęd (przed zasypaniem utworami polodowcowymi).

• Najmniejsze zmiany w zakresie wysokości n.p.m. dotyczą gór i wyżyn - podłoże czwartorzędowe występuje dziś na powierzchni - są to obszary nie przykryte osadami czwartorzędowymi → większe pasma Sudetów, Karpat (poza Kotliną Orawsko-Nowotarską), znaczne partie wyżyn (te wyżej położone)

• Ku N → było o wiele niżej niż obecnie - różnice do 200 m; w rzeźbie przedczwartorzędowej rysują się trzy obniżenia w rejonie dolnej Odry, Bugu i Żuław → dowodzi to dużej miąższości osadów czwartorzędowych

• W obszarze wyżyn pewne partie zostały przykryte cienką warstwą osadów, a na niektórych osady wcale nie występują

• Niziny są pokryte pewną warstwą osadów

Pogórze Karpackie - rzeźba wyżynna, skały zróżnicowane, do czego nawiązuje rzeźba, wyrównane wierzchowiny - poziom pogórski plioceńskiej powierzchni zrównania

Rozwój środowiska w plejstocenie.

• Zlodowacenie Podlaskie (Günz, Narwi) → 800 aa

• Interglacjał Przasnyski → 686 - 615 aa

• Zlodowacenie Krakowskie (Mindel, Sanu, Południowopolskie) → ~500 aa

• Interglacjał Wielki (Mazowiecki) → ~365 - 310 aa

• Zlodowacenie środkowopolskie (Riss, Odry) → 310 -150 aa

• Interglacjał Eemski → (starszy - środkowy paleolit) 130 - 110 aa

• Zlodowacenie Bałtyckie (Würm, Północnopolskie, Wisły, Wistulian) → (młodszy paleolit) 20 aa

• Duża zmienność klimatu była podstawowym czynnikiem powodującym nasuwanie się z N lądolodu

• Na przeważającej powierzchni Polski ukształtowały się:

• pokrywy (poza Sudetami, Karpatami, wyżynami)

• rzeźba polodowcowa

• wysokości

• sieć hydrograficzna (poza Karpatami)

• Tworzyły się współczesne gleby

• Miały miejsce wielkie migracje roślinności (wycofywanie się z każdym glacjałem), a wraz z tym duże zmiany w faunie

⇓

Wszystkie elementy środowiska ulegają zmianie

Zasięgi zlodowaceń.

• Zlodowacenie Podlaskie → objęło Polskę N-E; linia: Brześć-Siedlce-Zakroczyń-Grudziądz.

• Zaczął panować klimat zimny → zanika bogata trzeciorzędowa flora i fauna; lodowce górskie utrudniają potem jej powrót; z N przesuwa się fauna i flora borealna;

• osady nie zachowały się ; stanowisko dokumentacyjne zlodowacenia podlaskiego znajduje się nad zbiornikiem czorsztyńskim: we E części Kotliny Nowotarskiej koło Mizernej w jednej z dolin zrobiono analizy pyłków (Szafer) → inny skład roślinności w tym okresie był dowodem wystąpienia fazy zimnej, w dojrzałej rzeźbie tego regionu zachowała się ciągłość roślinności od pliocenu;

• w klimacie peryglacjalnym w okresie zlodowacenia podlaskiego tworzy się mezorzeźba karkonoska; w Karpatach - tundra; w Tatrach - śnieżniki, brak lodowców

• Interglacjał przasnyski - ocieplenie do klimatu umiarkowanego; wkroczenie lasu bukowo-jodłowo-dębowego; wcięcie i pogłębienie dolin o kilkadziesiąt metrów

• Zlodowacenie krakowskie → oparło się o Karpaty i Sudety (tu wniknęło w Kotliny Kłodzką i Jeleniogórską)

• W Karpatach czoło lądolodu sięgnęło do wysokości 350 -420 m (do tej wysokości można znaleźć eratyki czerwone granity skandynawskie) i pokrył brzeżną część Pogórza Karpackiego; dolinami lody wniknęły trochę głębiej

• Sudety - trudno powiedzieć dokąd sięgnął lądolód, bo jego zasięg pokrył się ze zlodowaceniem środkowopolskim - szacuje się 600 - 700 m; sponad lądolodu prawdopodobnie sterczała jako nunatak Ślęża

• Góry Świętokrzyskie → istnieją dwa poglądy: 1) najwyższe grzbiety sterczały ponad lądolód - początek tworzenia się gołoborzy, 2) w całości zostały przykryte lodem

• Najwyższe partie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej wystawały ponad lądolód i krasowiały

• Tatry → powstały lokalne zlodowacenia - początek kształtowania się dolin U-kształtnych

• Obszary przykryte zlodowaceniem krakowskim i później już nie zlodowacone pozbawione są form glacjalnych → zniszczone denudacyjnie mają cienką pokrywę utworów lodowcowych (eratyki nawet w okolicach Krakowa)

• W klimacie peryglacjalnym (Beskidy, Pieniny, Podhale, Sudety) tworzyły się gołoborza, które dziś pokryte są pokrywą zwietrzelinową, pod którą znajduje się rumosz plejstoceński

• Procesy na terenie niezlodowaconym:

• Denudacja

• Soliflukcja

• Zasypywanie dolin - utworzyły się poziomy w dnach dolin - system teras → najwyższe terasy datują się na okres zlodowacenia krakowskiego

• Pieniny nigdy nie zostały zlodowacone; występują tu relikty florystyczne klimatu peryglacjalnego

Wykład 6 (15/11/01)

• Podczas zlodowacenia krakowskiego wody spod lodu odpływały na E do Dniestru → tworzyła się pradolina

• W Sudetach lądolód wniknął lobami w Kotliny

• W Górach Świętokrzyskich istniały dwa główne kierunki przemieszczania się lodu: od W i od E, które omijały Góry Świętokrzyskie, a lód wnikał lobami

• Zlodowacenie krakowskie objęło największy obszar Polski ze wszystkich zlodowaceń

• Zlodowacenie Środkowopolskie → dzieli się na dwa stadiały zasadnicze i dwa o mniejszym znaczeniu

• Stadiał Odry → w Sudetach nałożył się na zasięg lądolodu krakowskiego, oparło się od N o wyżyny, w dolinie Wisły wniknęło trochę głębiej na S, sięgnęło N obrzeżenia Wyżyny Lubelskiej, zaczął przybierać kierunek N, w Kotlinie Sandomierskiej tworzy się zastoisko - przepływy nadmiaru lodu ku E. Ten stadiał był ważny dla rzeźby Polski. Osady nałożyły się na osady zlodowacenia krakowskiego, im dalej na N tym ich miąższość wzrasta. Zniszczona została rzeźba ukształtowana przez zlodowacenia krakowskie, wyraźniejsze formy pozostały po stadium Warty.

• Stadiał Warty → miał zasięg mniejszy niż stadiał Odry → sięgnął na W po Wał Trzebnicki -Wzniesienia Żarskie-Wzgórza Dalkowskie-Wzgórza Trzebnickie-Wzgórza Ostrzeszowskie (są to moreny czołowe zlodowacenia środkowopolskiego); na E po okolice Wielunia-Łodzi-na S od Siedlec

• W Polsce W dzięki odpływowi wód peryglacjalnych ku W tworzy się Pradolina Wrocławsko-Magdeburska; od Wzniesień Łódzkich na E odpływ następował na E→ tworzy się Pradolina Pilicy-Weiprza-Krzny. Masa wód była ogromna, dlatego pradoliny były bardzo rozległe; na pewnych odcinkach wykorzystują je współczesne rzeki np. Odra płynie zgodnie z pochyleniem Polski ku N-W, a w pewnych odcinkach zmienia bieg na równoleżnikowy (pradolina), podobnie Warta, Bug

• W Górach Świętokrzyskich doszło do zasypania dolin - nadal są nieodpreparowane, 30-50 m osadów zalega tam do dziś

• Rzeki karpackie też uległy zasypaniu - rezultatem tego są pozostałe do dziś w rzeźbie resztki terasy środkowopolskiej na terasą nadzalewową

• Zmieniał się klimat - czołu lodowca towarzyszył klimat peryglacjalny; fauna klimatu zimnego (niedźwiedzie jaskiniowe, renifery, rosomaki, ślimaki)

• Stadiał Wkry → zaznaczył się tylko w E Polsce na wysokości Warszawy; początek rozwoju Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej

• Stadiał Mławy → sięgał na N od stadiału Wkry; lód postępował w kierunku W

• Tylko w zlodowaceniu krakowskim i w stadiale Odry odpływ wód glacjalnych odbywał się na E

• Materiał polodowcowy odróżnia się od rodzimych pokryw → eratyki np. gnejsy (koło Colegium Novum), największy eratyk w Krakowie znajduje się w Kozłówku (czerwony granit); największy eratyk w Polsce → gnejs na cmentarzu w Tychowie Wielkopolskim koło Białogardu (pochodzi ze zlodowacenia Bałtyckiego)

• Zlodowacenie Bałtyckie → zasięg: Polska N i NW, w części W sięgnęło dalej; dzieli się na kilka faz, które znaczą się w krajobrazie wałami moren czołowych i odpływem powodującym tworzenie się pradolin

• Faza leszczyńska → sięgnęła najdalej na S - rejon Leszna; wody z całej Polski odpływały na W

• powstała Pradolina Głogowsko-Barucka przechodząca w Pradolinę Baryczy

• na E rozwinęła się pradolina Warszawsko-Berlińska

• początek rozwoju Pradoliny Biebrzy-Narwi

• Faza poznańska → lądolód stagnował na wysokości Poznania; podczas interglacjału przepiłowane zostały świeżo utworzone moreny; faza ta zaznacza się tylko w W części Polski

• Faza pomorska → pozostawiła najwyższe wały morenowe → wzgórza obu pojezierzy: Wzgórze Wieżycy (329 m n.p.m.), Góra Dylewska (312 m n.p.m.), Wzgórza Szeskie (309 m n.p.m.); ten wał morenowy do dziś zachował się w krajobrazie w postaci najwyższych wzgórz pojezierzy; powstała Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (Warty-Noteci)

• Faza wolińsko-gardzieńska → objęła część Wyspy Wolin, a na Pobrzeżu obszar na W od Gdańska; powstała mała Pradolina Redy-Łeby

• Podczas tego zlodowacenia lądolód wycofywał się z Polski.

• Między fazami tworzyły się odcinki przełomowe rzek przez wały morenowe; wały miały kierunek równoleżnikowy, a przełomy południkowy.

• okresie zlodowacenia Bałtyckiego na terenie nie zajętym przez lądolód tworzyły się pokrywy lessowe → dziś są to obszary o najżyźniejszych glebach w Polsce:

• Wyżyna Lubelska (część E)

• Brzeg Pogórza

• Wyżyna Miechowska

• Wyżyna Sandomierska

• Część Wyżyny Kieleckiej

• Część Wyżyny Krakowskiej

• Płaskowyż Głubczycki

• Przedpole Sudetów

Zlodowacenia w górach.

• Każde zlodowacenie znaczy się powstawaniem lodowców górskich.

• Najbardziej rozprzestrzeniły się one podczas zlodowacenia Bałtyckiego. W Tatrach E lodowce były wtedy dłuższe, a w W -krótkie; najdłuższy był lodowiec Doliny Białej Wody (14 km); miąższość lodowców wynosiła 100 - 230 m. W Tatrach było 12 lodowców. Rezultatem tworzenia się lodowców w plejstocenie są kotły polodowcowe pozostałe w dzisiejszej rzeźbie, obecnie niektóre wypełnione wodą

• W interglacjałach lodowce ulegały wytapianiu i powstawały stożki glacifluwialne sypane w Obniżeniu Zakopiańskim (Bystra)oraz większe w Kotlinie Orawskiej i Nowotarskiej (Czarny i Biały Dunajec, Białka). Istnieją cztery generacje stożków - od W:

• Krakowska

• Środkowopolska

• Bałtycka

• Późnoglacjalna po ustąpieniu lądolodu

• W dolinach po ustąpieniu lądolodu bałtyckiego powstał system teras. Najwyższe terasy:

• Zlodowacenia krakowskiego

• Zlodowacenia środkowopolskiego

• Zlodowacenia bałtyckiego → nadzalewowa

Górna część terasy nadzalewowej tworzyła się po zlodowaceniu bałtyckim i tworzy się nadal. Najniższa - terasa zalewowa - towarzyszy bezpośrednio korytu, jest to terasa holoceńska. W dnach dolin największa jest terasa nadzalewowa, a terasa zalewowa jest wąska zajmowana przez łęgi i olsy. Nadzalewowa użytkowana jest rolniczo, choć istnieje ryzyko zalania. Prawidłowość występowania teras zachowana jest we wszystkich większych dolinach o założeniach plioceńskich → Wisła, Soła, Skawa, Raba, Dunajec, San.

• Plejstocen to okres tworzenia się granitowych form skalnych w Karkonoszach. Początek ich rozwoju miał miejsce w trzeciorzędzie w klimacie gorącym, kiedy to wietrzenie chemiczne szybko postępowało w głąb skał, wzdłuż płaszczyzn ciosowych, a wolniej w litym granicie.. Proces ten zwany jest wietrzeniem kulistym, gdyż wskutek rozpadu tworzą się zaokrąglone bloki skalne. Następnie w peryglacjalnym klimacie plejstocenu miało miejsce soliflukcyjne odpreparowanie pokryw → odsłaniane były dolne część form skalnych i postępowało wietrzenie mrozowe, na skutek nastąpiło rozczłonkowanie skał. Wszystkie stoki górskie w plejstocenie podlegały soliflukcji. Karkonoskich granitowych form skalnych nie należy mylić z formami Gór Stołowych, gdzie są skałki piaskowcowe podścielone marglami uformowane przez sufozyjne wymywanie, również powstały w plejstocenie. Podobne do skałek Karkonoszy są skałki Gór Izerskich, Kaczawskich i Sowich. W plejstocenie powstały też Śnieżne Kotły w Karkonoszach

Formy polodowcowe pozostałe po Zlodowaceniu Bałtyckim.

• Materiał morenowy - luźny, różnofrakcyjny, pochodzący z wytapiania się lodowców

• Moreny boczne - np. schronisko na Kalatówkach stoi na morenie bocznej

• Wantule - wielkie rumowisko skalne w Dolinie Miętusiej; w plejstocenie nastąpił wielki obryw, a głazy zostały rozniesione cielsku skalnym po całej dolinie

• Kotły polodowcowe - zamknięte ryglem kotły tworzące się piętrowo, schodowo - największy jest system doliny 5 Stawów Polskich (w Dol. 5 Stawów obszar ze stawami po Siklawę to nieodmłodzony fragment doliny Roztoki, rygiel zamykający jest zwykle rozcięty w holocenie. System: Czarny Staw, Zmarzły Staw, Kozia Dolinka.

• Kotły zawieszone np. Buczynowa Dolinka na d Doliną Roztoki

• Stawy morenowe - np. Smreczyński Staw, Toporowe Stawki

• Wygłady Lodowcowe - dno doliny oszlifowane przez materiał lodowcowy

• Rysy lodowcowe

• Moreny czołowe - znaczą stadiały w Polsce nizinnej i pojeziernej

• Jeziora - znaczą zasięg Zlodowacenia Bałtyckiego; te które powstały podczas zlodowacenia środkowopolskiego zarosły; proces zarastania postępuje też w jeziorach zlodowacenia bałtyckiego

• Jeziora rynnowe - o osi N-S wypełniające zagłębienia związane z wypływem wód spod lodowca, głębokie np. J. Radulskie

• Jeziora morenowe - płytkie, o dużej powierzchni np. Śniardwy, Mamry

Sekwencja form polodowcowych, która znaczy fazy zlodowaceń w obrębie nizin i pojezierzy:

• Morena czołowa

• Na S od niej - przemyte pola sandrowe

• Dalej na S - pradolina

Miąższość czwartorzędu.

• Tam, gdzie przed czwartorzędem było najniżej, tam miąższość czwartorzędu jest największa

• Miąższość jest ~maxymalna w obrębie fazy pomorskiej - prawie 300 m

• Im dalej na N tym grubsze pokrywy

Brak wykładu 7 !!!

Wykład 8 (29/11/01)

• Pola lotnych piasków - Słowiński PN

• Rzeźba polodowcowa nie zależy od budowy geologicznej

Wiek rzeźby.

• Sudety, Góry Świętokrzyskie, wyżyny (modelowane od paleogenu - około 60 Ma)

• Karpaty - modelowane od miocenu - około 15 Ma

• Zapadlisko Przedkarpackie - formowane od pliocenu

• Niziny przylegające od N do Karpat i wyżyn - modelowane od ok. 230 aa - od stadium Odry Zlodowacenia Środkowopolskiego

• Niziny (dalej na N) - formowane od Stadium Warty - około 180 aa

• Niziny (jeszcze dalej na N) - formowane od stadium pomorskiego

• Obszar brzeżny z Żuławami i Niziną Szczecińską - modelowany od okresu atlantyckiego holocenu → najmłodsza rzeźba

Na N od Wyżyn i Sudetów mamy rzeźbę staro- lub młodoglacjalną

Typy rzeźby układają się równoleżnikowo, a budowy geologicznej - skośnie

Typy rzeźby zależne od budowy geologicznej:

• Rzeźba krasowa - skały węglanowe, siarczanowe; wykształcenie rzeźby zależy też od ułożenia, uwarstwienia skał.

• Rzeźba fałdowa, płytowa, monoklinalna -zależy od odporności skał (tempo niszczenia)

• Rzeźba strukturalna - zależy od tektoniki

• Rzeźba zrębowa

Rzeźba w poszczególnych regionach Polski..

Sudety.

• Rzeźba jest wynikiem rozcięcia i rozczłonkowania erozyjnego masywu wyniesionego w orogenezie alpejskiej. Jest ona bardzo zróżnicowana

• Rzeźba intruzywna - Strzelin, Strzegom, Ostrzyce (Pogórze Kaczawskie), Ślęża

• Rzeźba zrębowa - krajobraz pogórski, falisty, Góry Kaczawskie

• Rzeźba płytowa - Góry Stołowe

• Formą zaznaczającą się makroskali jest uskok brzeżny

• W obrębie płaskich wierzchowin występują góry twardzielcowe np. Śnieżka, Śnieżnik

• Rzeźba Sudetów wynika z układu jednostek strukturalnych

• Podziały Sudetów są niespójne, co wynika z różnic w interpretacji środowiska. Wg Kondrackiego Sudety od Pogórza oddziela uskok brzeżny; wydziela on:

• Sudety W z Pogórzem

• Sudety Środkowe po Kotlinę Kłodzką i Rów Nysy

• Sudety E

• Przedgórze Sudeckie leży między uskokiem brzeżnym a uskokiem Odry, jest to obszar zrzucony o łagodnej rzeźbie; Przedgórze przykryte jest miąższymi pokrywami.

• Najwyższe zniesienia Sudetów to:

• Śnieżka - 1601 m n.p.m. (Sudety W)

• Wielka Sowa - 1015 m n.p.m. (Sudety środkowe)

• Śnieżnik (Trzymorski Wierch) -1425 m n.p.m.

• W Sudetach występują różne typy rzeźby w tym rzeźba denudacyjna; najstarszym elementem rzeźby jest paleogeńska powierzchnia zrównania

• Pewien retusz rzeźbie stoków i obniżeń nadała rzeźba glacjalna (nieliczne kotły glacjalne)

Góry Świętokrzyskie.

• Rzeźba jest tu zróżnicowana, widoczny jest podział na paleozoiczną strefę kielecką i mezozoiczną osłonę.

• Część kielecka → wyraźnie ukształtowane pasma, które mają budowę fałdową (najpierw sfałdowany został kambr, a potem dofałdowane osady dewońskie). Inwersja rzeźby w strefie kieleckiej jest objawem starości gór → ścięcie antyklin w rejonie Chęcin na W od Kielc. Na E od Kielc rzeźba dowiązuje do fałdowań: Pasmo Krajeńskie, Pasmo Łysogór, Pasmo Masłowskie. Łysogóry są obciętym fałdem strąconym od S. Synklina → synklinorium Kielecko-Lagowskie

• Rzeźba Gór Świętokrzyskich ma charakter rusztowy → wzniesienia przeplatają się z obniżeniami

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (wyżyna jurajska).

• Rzeźba strukturalna → progi środkowotriasowy i górnotriasowy zbudowane są z odpornych wapieni i dolomitów i zapadają łagodnie ku N-E. Progi środkowojurajski i dolnojurajski budują wapienie skaliste i płytowe. Dalej progi kontynuują się jako garby o drugorzędnym znaczeniu w rzeźbie.

• Wyżyna Krakowska w części S (od Krakowa do Jaworzna) jest rozcięta jarami krasowymi; asymetria dolinek związana jest z lekkim pochyleniem warstw

• Brama Krakowska to oddzielny mezoregion o budowie zrębowej

Wyżyna Śląska (wyżyna triasowa)

• Również ma budowę strukturalną z obniżeniami np. Małej Panwi; Progi triasowe mają przebieg SW-NE

• Początek struktur kredowych na powierzchni to granica z Wyżyną Miechowską zaliczana do Niecka Nidziańskiej

Niecka Nidziańska

• W rzeźbie cechuje się wtórnymi antyklinami o wysokości 50 -80 m nad dno np. Garb Wodzisławski; generalnie jest to obszar płaski, w całości leżący w obniżeniu

• Region wyścielony jest utworami polodowcowymi → są tam formy przypominające pola lotnych piasków

• W krajobrazie występują też kuesty

Wyżyna Lubelska.

• Rzeźba częściowo nawiązuje tu do budowy geologicznej, bo wyścielona jest miąższą warstwą osadów kredowych, które maskują starsze

• Sama Wyżyna jest wyrównana, a Roztocze stanowi część wyniosłą (wybitną formą jest S próg Roztocza)

• Roztocze ukształtowało się już w obrębie Niecki Brzeżnej - w dużej części zbudowana z odpornych opok kredowych

• Wyżyna ma elementy krasu, jest też pokryta lessami

• Wyżyna od S odcięta jest uskokiem i przylega do Kotliny Sandomierskiej; uskok ten powstał w orogenezie alpejskiej

Karpaty

• Istnieje tu silny związek budowy geologicznej (czasem bardzo, bardzo skomplikowanej np. PPS) z rzeźbą

• Tatry → od S odcięte uskokiem w rejonie Popradu, Łomnicy; granica N to granica typu fałdu - fałdy zapadają pod powierzchnię Ziemi. W serii krystalicznej (Tatry E) rzeźba jest najbardziej śmiała (duże nachylenia. W grzbietowej części Tatr W kształty są bardziej zaokrąglone, łagodne. Tatry osadowe na N od krystaliniku → duży udział rzeźby krasowej - ostrość form, rzeźba strukturalna (selektywne wypreparowanie). Seria wierchowa osadowa - złożona in situ i zachowana, na nią nasunęła się wierzchowiny reglowe (N brzeg Tatr). Najbardziej krasową formą jest Wąwóz Kraków. Łagodnej rzeźbie sprzyjało narzucenie czap krystalicznych na Czerwonych Wierchach. Rzeźba glacjalna nadała Tatrom charakter alpejski. Fragmenty zrównań trzeciorzędowych od N są pionowo obcięte kotłami (Czerwone Wierchy). Retusz nadaje rzeźba holoceńska fluwialna nadal modelująca Tatry np. zasypanie dolin rumoszem w '97 r. Kominiarski Wierch → związek budowy geologicznej z rzeźbą - poszarpany = przeplatanie się wapieni z dolomitami. Giewont → stroma ściana N = prawie pionowe ułożenie wapieni jurajskich. N granica Tatr jest to granica płaszczowiny reglowej górnej→ stoki Tatr reprodukują uławicenie wapieni

• Podhale → Obniżenie Zakopiańskie - wypreparowane w mało odpornych piaskowcach serii zakopiańskiej eoceńskiego fliszu Podhala, typowe obniżenie denudacyjne; różna odporność skał zadecydowała tu o rzeźbie, na piaskowce nałożyły się stożki glacifluwialne, stromy próg od S uwarunkowany jest budową geologiczną - próg strukturalny założony na twardszych wapieniach chochołowskich (Próg Gubałówki) od `97r. silnie modelowany spływami błotno-gruzowymi. Pogórze Spisko-Gubałowskie - także zbudowane jest z fliszu podhalańskiego → oba regiony podścielone są utworami reglowymi; przylegają do PPS

• PPS → od N i S obcięty jest uskokami, a wewnątrz ma budowę fałdową

Wykład 9 (13/12/01)

Pieniny wewnątrz mają budowę diapirowatą (ku górze rozszerzają się szczeliny) i płaszczowinową. Granice zewnętrzne wyznaczają uskoki. Wał Barniska-Fombarku to przedłużenie Pienin. Granicę Pienin wykorzystuje Dunajec → zależy ona od przebiegu uskoku i różnej odporności skał po obu jego stronach.

Geneza przełomu Dunajca→ istnieje na ten temat bardzo wiele teorii. Bardzo dojrzały profil pochodzący z innego stadium potwierdza genezę antecedentną → najpierw istniała łagodna, mało rozcięta dolina, potem zaczęło się wypiętrzanie i szybkie wcięcie Dunajca o charakterze jaru krasowego o 450-metrowych ścianach.

Pieniny właściwe są zbudowane z wapieni radiolarytowych.

• Kotlina Sądecka → Dunajec, Poprad, Kamienica Nawojowska wypreparowały obniżenie, choć być może ma też założenia tektoniczne, ale raczej erozyjno-denudacyjne; jest to III co do wielkości obniżenie w obrębie Karpat Zewnętrznych (po Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i Dołach Jasielsko-Sanockich)

• Beskidy

Beskid Sądecki → wyraźna granica; w oknach tektonicznych płaszczowiny magurskiej wyziera płaszczowina śląska - mniej odporna, z łagodną rzeźbą typu pogórskiego - obniżenie Mszany Dolnej założone jest na utworach krośnieńskich

Beskid Średni z doliną Raby → w większości grzbiety antyklinalne - zgodne z budową geologiczną

Beskid Śląski → dwudzielność rzeźby - łagodne szczyty i ostro wcięte doliny. Brzeg Beskidu Śląskiego na E uwarunkowany jest budową geologiczną - jest to granica płaszczowiny śląskiej i występują tam skały o różnej odporności → granica odpornościowa jest też granicą nasunięcia i dlatego jest to granica ostra. W Beskidzie Śląskim dominują warstwy godulskie (najtwardsze w płaszczowinie śląskiej), które kontaktują z płaszczowiną podśląską Pogórza Śląskiego o wysoczyznowym typie rzeźby.

Od Cieszyna po rejon Kalwarii próg oddzielający Beskidy od Pogórza jest rzędu 400 m. Związek rzeźby z budową geologiczną wyraźnie zaznacza się na czołach nasunięć płaszczowin np. Beskid - Pogórze. Stopnie uwarunkowane są tektoniką, ale często związek rzeźba - budowa geologiczna polega na różnej odporności skał.

Nie w całych Beskidach rzeźba dopasowała się do budowy fałdowej → inwersja rzeźby występuje np. w Beskidzie Wyspowym. Warstwy magurskie antyklin są bardziej odporne od warstw śląskich synklin, stąd dwudzielność stoków w Beskidzie Wyspowym podkreślona użytkowaniem: strome wysokie stoki zbudowane z piaskowców magurskich są zalesione, a łagodne dolne stoki zbudowane z mało odpornych skał płaszczowiny śląskiej i podmagurskiej są użytkowane rolniczo. Inwersja rzeźby w Beskidach występuje w: Beskidzie Żywieckim, Gorcach, Beskidzie Sądeckim i Niskim.

Rzeźba krasowa.

• Najsilniej zależy ona od budowy geologicznej.

• Zdolność krasowienia skał jest bardzo duża → w Tatrach wapienie jurajskie i kredowe rozpuszczają się w 99%, środkowotriasowe w 97%; na wyżynach wapienie skaliste w 99%, ławicowe -w 97%; w Górach Świętokrzyskich wapienie dewońskie w 85,5-97%

• Zestawienie regionów zbudowanych ze skał krasowiejących:

• Brama Krakowska

• Niecka Nidziańska

• Niecka Solecka

• Lejek Wiślicki

• Rejon Staszowa

• Wyżyna Lubelska

• Kotlina Kodelska

• Pagóry Chełmowskie

• Kotlina Chrubieszowska

• Góry Świętokrzyskie

• Tatry

• Pieniny

• Góry Kaczawskie

• Masyw Śnieżnika

• Kras występuje w skałach różnowiekowych, ale koniecznie węglanowych lub siarczanowych.

• Rzeźba krasowa jest odkrywana w miarę penetracji → 8 tys. km² terenu skrasowiałego; 2,5 tys. jaskiń węglanowych - największa z nich to Jaskinie Wielka Śnieżna w Tatrach (17840 m), jest ona tez najgłębsza (814 m). Penetracja jaskiń rozpoczęła się w 19 wieku. W '87 r. w Tatrach znano 640 jaskiń, a po II wojnie - ponad 200

• Wyżyna Krakowsko-Wieluńska → 900 jaskiń, z tego w OPN ponad 200; największa jest Wierzchowska Górna (976 m), Jaskinia Smocza zajmuje VIII miejsce (245 m).

Poza jaskiniami kras na Wyżynie występuje w postaci:

• Lejów krasowych, często reprodukowanych w lessie

• Jarów krasowych

• Suchych dolinek typu wąwozów krasowych z progami

Współczesna rzeźba przechodzi z cyklu erozyjno-denudacyjnego w kolejny cykl krasowy → uaktywnienie krasowienia, następnie w plejstocenie zasypanie, potem odpreparowanie, a teraz znów uaktywnienie krasowienia.

Dolina Prądnika uaktywnienie krasowienia jar krasowy powinien mieć skalista dno, a dno Prądnika wypełnia nieodpreparowana akumulacja.

• Kras gipsowy → najpełniej wytworzył się w Skorocicach - występują tam wszystkie formy krasu poza poljami. Są tam:

• Ponory z podziemnymi odcinkami odpływu

• Współcześnie modelowane jaskinie

• Chomy sterczące z dna doliny (pagóry krasowe pozostałe po zapadnięciu terenu)

• Wertepy

• Ślepe doliny

• Wyżyna Lubelska → Kras jest tu ubogi, wykształcony w kredzie piszącej; tworzył się trzeciorzędzie i czwartorzędzie na wychodniach skał. Nie ma tu krasu podziemnego, a kras powierzchniowy ma łagodny zarys → mała odporność skał kredowych, duża porowatość, zdolność do pęcznienia i zwierania szczelin przy nasyceniu, niski współczynnik filtracji i duża miąższość utworów kredowych. Na Wyżynie Lubelskiej występują takie formy jak:

• Wertepy

• Lejki

• Uwały

• Ślepe dolinki

• Kotlinki krasowe

• Tatry → Kras koncentruje się Tatrach W - reglowych. Przepływ podziemny wód odbywa nie skośnie w stosunku do dzisiejszych dolin: SE-NW - podziemny, S-N - powierzchniowy. Lodowe Źródło - największe wywierzysko (600 l/s), odwadnia Czerwone Wierch, wypływa w Dolinie Kościeliskiej. Część wód podziemnych ucieka w głąb, wzdłuż płaszczowiny reglowej zasilając wody termalne. W Tatrach występuje kras podziemny i dobrze rozwinięty kras powierzchniowy. Serie podlegające krasowieniu w Tatrach to Tatry W i reglowe. W Tatrach E nie występują jaskinie krasowe, ale szczelinowe.

• Pieniny → jest tam około 50 słabo wykształconych jaskiń, np. J. Aksamitka po stronie słowackiej.

• Góry Kaczawskie → były tu 23 jaskinie, ale zachowało się 11, a resztę zniszczono; w kształcie korytarzy zaznaczają się etapy rozwoju rzeźby Sudetów → w okresach spokoju tektonicznego powstawały korytarze poziome, a podczas wypiętrzania - korytarze pionowe: 3 horyzonty rzeźby reprodukowane są w kształcie dzisiejszych jaskiń - ten pogląd można też odnieść do jaskiń Wyżyny i innych regionów.

• Masyw Śnieżnika, Góry Złote, Bardzkie, Bystrzyckie → obecnie jest 7 jaskiń, dawniej było 9, największą z nich jest Jaskinia Niedźwiedzia

• Bramy są charakterystyczne dla rzeźby krasowej np. w dolinkach podkrakowskich

• Wzgórza Piekarskie - jaskinie zamieszkiwane przez człowieka paleolitycznego

• Zelejowa - jedyne pasmo w Górach Świętokrzyskich z krasem powierzchniowym

Klimat.

• Zmiany klimatu nie są poznane, nie znane są poznane, nie znane są wcześniejsze typy klimatu. Zmiany globalne tłumaczy się zmianami położenia biegunów.

• Klimat jest elementem bardzo mobilnym, nakłada się na zróżnicowanie orograficzne kraju - dzisiejsza hipsometria układa się równoleżnikowo, a budowa geologiczna poza górami - południkowo. Zmienność klimatu układa się z W na E.

• Położenie matematyczny decyduje o jej usytuowaniu na N od strefy wysokich ciśnień podzwrotnikowych i na S od strefy frontów polarnych ⇒ przewaga kierunków W w napływie mas powietrza

• Ruch obiegowy Ziemi powoduje przesuwanie się stref, a na ich granicach tworzą się fronty rozdzielające różne masy powietrza ⇒ Wędrówka ośrodków barycznych z W na E - jest ot prawidłowość bardzo ogólna, nie zawsze obowiązująca, wędrówkom sprzyja orografia ( na W po Sudety powietrze nie napotyka przeszkód).

⇓⇓⇓

Polska leży w strefie ścierania się mas powietrza, które daje kontrasty pogodowe

Brak wykładu 10!!!

Wykład 11 (3/1/02)

Zróżnicowanie pięter klimatycznych.

Piętra klimatyczne wg Hessa.

Piętro	Średnia roczna temperatura
Umiarkowanie ciepłe	6-8^oC
Umiarkowanie chłodne	6-4^oC
Chłodne	4-2^oC
Bardzo chłodne	2-0^oC
Umiarkowanie zimne	0- (-2)^oC (do 2200 m)
Zimne	(-2)- (-4)^oC

• Izoterma +2 ^oC ((dolna granica piętra zimnego) wyznacza górną granicę lasu.

• Piętro zimne sięga wyżej na stokach S - im stok jest bardziej stromy, tym jest bardziej ciepły po stronie S i chłodny po stronie N; różnica wysokości granicy piętra chłodnego na stokach S i N dochodzi do 200 m.

• Wierzchołki Tatr W i najwyższe partie Tatr E sięgają piętra zimnego.

• W Beskidzie Żywieckim i Średnim piętra są obniżone w stosunku do Tatr, podobnie w Sudetach → przyczyny: wysunięcie na N; przy napływie W as powietrza Sudety przyjmują więcej opadów i większe jest zachmurzenie; wpływ arktycznych mas powietrza (nie ma przeszkód przed Sudetami) → oddziaływanie zimnych mas powietrza w zimie nie jest w Tatrach bezpośrednie

• Piętro umiarkowanie ciepłe panuje na pogórzu i częściowo w Beskidach (poza Babią)

• Dla Beskidów charakterystyczna jest dwudzielność klimatu: obniżenia dolinne i dolne partie stoków użytkowane rolniczo - piętro umiarkowanie ciepłe, powyżej - piętro umiarkowanie chłodne

• Klimat odmiany kotlin - w Kotlinach Żywieckiej, Sądeckiej, Orawsko-Nowotarskiej → inwersje, zaleganie zimnego powietrza, mały wpływ wiatrów halnych

• Pogórze Spisko-Gubałowskie - piętro umiarkowanie chłodne

Wymiar przestrzenny klimatu - regionalizacje klimatyczne.

• Pierwszą regionalizacją klimatyczną Polski była regionalizacja E. Romera z 1949 r. Przeprowadzona została metodą izogradientów - linii o równym natężeniu różnych wskaźników zmienności. Romer wydzielił 7 typów klimatu:

• Klimat bałtycki - Pobrzeże

• Klimat pojezierny - wysokie części pojezierzy

• Klimat Krainy Wielkich Dolin - niziny

• Klimat wyżyn środkowych

• Klimat pogórskich nizin i kotlin - Nizina Śląska, Kotlina Oświęcimska, Sandomierska

• Klimat górski

• Klimat zaciszy śródgórskich np. Doły Jasielsko-Sanockie, Pieniny (występują tu grądy, a nie lasy dolno reglowe)

Regionów klimatycznych należy się nauczyć z Kondrackiego (1978), bo Krysi się nie chciało o tym mówić...

Wody.

• Jest to element bardzo szybko zmieniający się.

• Zależy on od:

• Mobilnych cech klimatu

• Stabilnych cech budowy geologicznej

• Klimat ma zróżnicowanie z W na E, budowa geologiczna z N na S → duże zróżnicowanie wód

• Układ wód powierzchniowych zależy od:

• Etapów rozwoju

• Generalnego pochylenia Polski na NW

• Ilość wód powierzchniowych zależy od:

• Opadów

• Innych elementów klimatycznych

• Zasilania podziemnego

• Najstarsza sieć rzeczna występuje w górach i na wyżynach - kształtowała się od pliocenu i miocenu, jest dopasowana do budowy geologicznej - brak zgodności w przypadku kaptaż i przełomów oraz antecedencji (przetrwanie dawnych kierunków np. przed piętrzeniem).

• Plejstoceńska sieć rzeczna ma dwa charakterystyczne kierunki:

• N - interglacjalny - wówczas rozmywane były moreny (Warta ma wiele takich odcinków)

• WE - glacjalny - rzeki wykorzystują dawne pradoliny

• Im dalej na N tym sieć rzeczna jest młodsza, najmłodsze są rzeki Pobrzeża - wieku holoceńskiego

• Wisła (1047 km) -źródła Barania Góra

Odra (854 km, w Polsce - 742)

Warta (808 km)

Bug (772 km, w Polsce - 587)

Narew (484 km) - typowa rzeka nizinna wypływająca z bagien Puszczy Białowieskiej na wysokości 119 m, ma minimalny spadek

• Wskaźnik odpływu → ilość wód i roczny przebieg odpływu zależy od sumy i przebiegu opadów, temperatury i parowania, w zakresie budowy geologicznej od retencji, ukształtowania powierzchni, przepuszczalności, szaty roślinnej, rodzaju zasilania. Największe odpływy występują w górach, a najmniejsze na nizinach. W Karpatach i Sudetach max odpływ jest w lecie; mała zmienność odpływu w ciągu roku występuje na pojezierzach, a duża w górach, natomiast największa - na nizinach

• Zasilanie rzek :

• góry - deszcz

• niższe partie gór w tym Sudety i kotliny - zasilania powierzchniowe

• Wyżyny (zwłaszcza Krakowsko-Wieluńska i Miechowska) - zasilanie podziemne]

• Pojezierza - zasilanie podziemne i z jezior

• Niziny, Niecka Nidy- równowaga zasilania powierzchniowego i podziemnego

• Wydajność dorzeczy mierzona jest spływem jednostkowym→ ilość litrów odpływająca w czasie 1sz 1 km² dorzecza . Spływ jednostkowy jest funkcją opadów, nachylenia, przepuszczalności, szaty roślinnej i gospodarki wodnej. Średni dla Polski wynosi 5,5l/s z km², ale wahania są bardzo duże:

• 0-2l - na nizinach

• 2-5l - pozostałe niziny

• 5-10l - pojezierza, wyżyny i Góry Świętokrzyskie, niższe partie gór

• >10l - Beskidy, Tatry, Karkonosze, Masyw Śnieżnika, Pojezierze Kaszubskie

Max spływy - na Dunajcu - dochodzą do 20-30l, a min w górnej Noteci - <2l, a w latach suchych <1l

• Zlodzenie rzek → czas trwania zjawisk lodowych wzrasta na E; najkrócej występują na Odrze i rzekach Pobrzeża (<31 dni), a najdłużej na E (>72 dni). Czas trwania pokrywy lodowej - ta sama prawidłowość: od <21 dni na W do >60 dni na E, gdzie przeważają kontynentalne cechy klimatu

• Bilans wodny obszaru Polski.

Przychód		Rozchód
Opady	97,3%	Odpływ powierzchniowy	14,5%
Dopływ rzekami z zagranicy	2,7%	Odpływ gruntowy	16%
				Parowanie, transpiracja, zużycie (~10%), retencja	69,5%

• Stan czystości wód w Polsce - jak wygląda każdy widzi

• Wody głębinowe

• Źródła

• Wody artezyjskie starsze → Niecka Warszawska, okolice Poznania, Łodzi, Szczecina, Góry Świętokrzyskie

• Niżówki → występują w różnych okresach w różnych częściach Polski:

• Góry, dolna Odra, Pojezierze Wielkopolskie, wyżyny E Polski - IX

• Pobrzeże, dolna Wisła, Noteć, - I i II

• W część wyżyn, niziny, część pojezierzy i pobrzeży - VII i VIII

• Okolice Kujaw - XI i XII

Wykład 12 (10/1/02)

Różnica między powodziami a wezbraniami.

Typy wezbrań w Polsce.

Typ	Okres występowania	Cechy
Powodzie półrocza letniego
Opadowe nawalne	VII-VIII	Krótkotrwałe; lokalne
Opadowe rozlewne	VI-IX	Długotrwałe; duży zasięg
Powodzie półrocza zimowego
Roztopowe	III	Przeważnie na nizinach
Zatorowe lodowe	III	Gdy rzeki na N pozostają skute lodem, a od S przychodzi ocieplenie
Zatorowe śryżowe	XII-I	Gdy podczas gwałtownego ochłodzenie na rzekach tworzy się śryż (kasza śnieżno-lodowa)
Sztormowe	XII-II	N bardzo silny wiatr powoduje spiętrzenie wód Bałtyku i podpiętrzenie wód rzek pobrzeża

Powodzie letnie wg Mikulskiego są charakterystyczne dla:

• Sudetów

• Karpat poza Bieszczadami → mniej opadów; gwałtowność opadów kończy się w okolicach Dunajca; najwięcej jest ich na W

• Gór Świętokrzyskich

• Najwyższych partii Pojezierzy o dużych deniwelacjach

Występowanie powodzi półrocza zimowego

• Roztopowe i zatorowo lodowe: niziny, wyżyny, pojezierza

• Sztormowe: Pobrzeże - rejon ujść rzek

• Śryżowe: wzdłuż dolin rzecznych

Okresy występowania wezbrań wg Biernata:

• Roztopowe → na W w dorzeczu Odry: II-III, w części środkowej i E w dorzeczu Wisły: III-IV

• Powodzie letnie → Karpaty oraz poprzez wyżyny Góry Świętokrzyskie

Obszary podmokłe. Torfowiska.

• Torfowiska zajmują 4 % powierzchni Polski, jest ich 49 145.

• Łącznie torfowiska magazynują 8-9% sumy rocznych opadów tj. 15-16 mld m³ wody.

Typy torfowisk:

• Ondrofilne - zasilane przez wodę opadową = torfowiska wysokie (sfagnowe); stanowią 6,5% wszystkich torfowisk w Polsce

• Reofilne - zasilane przez wodę gruntową = torfowiska niskie (tużycowe); 89%

• Przejściowe - 4,5%

Skupiska torfowisk:

• W górach występują głównie torfowiska wysokie: równia pod Śnieżką, Zieleniec, Podhale, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Bieszczady

• Pobrzeża - Jezioro Łebsko → występuje tu torfowisko z zarastania jeziora

• Pojezierza - przewaga torfowisk niskich

• Polesie - torfowiska niskie

• Dolina Biebrzy (BPN) - jest tu najwięcej naturalnych ekosystemów torfowiskowych torfowisk niskich unikat w skali europejskiej

Torf jest skałą kwaśną, na której rosną gatunki kwaśne występujące tylko w obrębie torfowisk. Są to m.in.:

• Bagno (powszechny na N relikt plejstocenu)

• Wrzos

• Żurawina

• Borówki brusznica i bagienna

• Torfowiska wysokie Podhala tworzyły się od zlodowacenia bałtyckiego na terasie Dunajca, obecnie mają miąższość 8 m.

• Górna część to gleba torfowa o słabo wykształconym profilu złożona głównie z masy organicznej.

• Torf jest surowcem wykorzystywanym w ogrodnictwie i lecznictwie.

Jeziora.

Typy jezior w Polsce:

• Polodowcowe

• Kotły polodowcowe

• Morenowe

• Rynnowe

• Oczka wytopiskowe (Polesie, obrzeże Wyżyny Lubelskiej)

• Przybrzeżne

• Deltowe

• Krasowe

• Zagłębienia krasowe (Polesie)

• Wydmowe (międzyrzecze Warty i Noteci)

• Starorzecza (np. Tyniec)

• Zbiorniki sztuczne

Największe jeziora:

• Śniardwy - 106 km² - 25 m głębokości - jezioro śródmoreny dennej

• Mamry -104 km² - 40 m głębokości - jezioro śródmoreny dennej

• Łebsko

• Dąbie

Najgłębsze jeziora:

• Hańcza - 108,5 m głębokości - 3,1 km²

• Drawsko - 83 m

• Wielki Staw w Dolinie 5 Stawów - 79 m

• Czarny Staw nad Morskim Okiem - 76,4 m

• Wigry - 73 m

• Wdzydze - 68 m

Jeziora małe (1-10 ha) są w Polsce bardzo licznie, ale mają małą łączną powierzchnię: stanowią 65% wszystkich jezior i zajmują ~6% powierzchni. Natomiast wielkie jeziora są nieliczne (6,5%), ale mają dużą łączną powierzchnię (67%). Wszystkie jeziora Polski zajmują w sumie 1% powierzchni kraju.

Obszary zagęszczenia jezior:

• Pojezierze Południowobałtyckie - 4 129 (dużo małych)

• Pojezierze Mazurskie - 2 561 (jeziora o dużej powierzchni)

• Środkowa Polska (z Pojezierzem Wielkopolskim) - 1711

• Pozostałe części kraju - 895

Krążenie wód wg Dynowskiej.

1. Szybkie krążenie wód.

1. Góry;

2. Częste opady o dużym natężeniu;

3. Słaba przepuszczalność i wodonośność;

4. Duże deniwelacje;

5. Gęsta sieć dolin.

2. Powolne krążenie wód

1. Wyżyny, Niecka Nidziańska;

2. Równomierne zasilanie związane z wodami krasowymi i opadowymi;

3. Dobra przepuszczalność i wodonośność;

4. Małe deniwelacje;

5. Gęsta sieć dolin.

3. Zróżnicowane krążenie wód.

1. Niziny;

2. Duża ilość wód roztopowych;

3. Mała przepuszczalność;

4. Małe deniwelacje;

5. Duże parowanie;

6. Płytkie zwierciadło wód gruntowych.

4. Bardzo powolne krążenie wód.

1. Pojezierze Południowobałtyckie;

2. Duże zasilanie;

3. Duża retencja powierzchniowa;

4. Duża ilość jezior;

5. Duże sumy opadów;

6. Dobra przepuszczalność;

7. Duża liczba zagłębień bezodpływowych.

Wody mineralne.

• Wody mineralne stanowią zasób surowcowy i lecznicze.

• Wody mineralne to takie, które w 1 dm³ zawierają co najmniej 1g składników mineralnych.

• Wykazują duży związek z budową geologiczną.

• Trudno jest określić wiek wód głębinowych, a jeszcze trudniej określić pochodzenie składników gazowych i stałych → mobilność

• Polska jest zasobna w wody głębinowe. Zasobność określa się w m³/h na wypływie.

Regiony występowania wód głębinowych.

• Region niżowy - od N po Wyżyny włącznie

• Region sudecki

• Region przedkarpacki

• Region zewnątrzkarpacki

• Region wewnątrzkarpacki

Rodzaje wód mineralnych występujących w Polsce.

• Wody chlorkowe (solanki) → 1487 m³/h

• Kujawy i Wał Kujawsko-Pomorski (solanki permskie)

• Rejon nadmorski (podsiąk wody morskiej)

• Kotliny podkarpackie (solanki mioceńskie)

• Szczawy (wodorowęglanowe, chlorkowe, sodowe, żelaziste, jodkowe, bromkowe) Ⴎ 371 m³/h; są to wody związane z wulkanizmem i zjawiskami powulkanicznymi. CO₂ w strefie wód podziemnych wytwarza jon hydrowęglanowy działający agresywnie na CaCO₃ i zakwasza wodę wzbogacając ją w jon wapniowy. W miejscy wydobycia następuje karbonatyzacja andezytu.

• Rejon Szczawnicy

• Rejon Wysowej

• Bieszczady

• Sudety

• Wody siarczkowe i siarczanowe Ⴎ 704 m³/h; są to wody związane z gipsami (powszechne na gipsach mioceńskich). Przykładowe uzdrowiska: Swoszowice, Solec Zdrój, Busko Zdrój, Pińczów

• Obrzeże Kotlin Podkarpackich

• Kujawy

• Dolny Śląsk

• Wody żelaziste Ⴎ 96 m³/h - Nałęczów

• Wody radoczynne Ⴎ 35 m³/h

• Wody termalne Ⴎ 1833 m³/h

Uzdrowiska statutowe w Polsce. Regiony występowania:

• Karpaty 12

• Sudety 10

• Niziny

• Pobrzeże

• Wyżyna Śląska

• Niecka Nidy

• Pojezierze Drawskie

∑ = 37

Uzdrowiska potencjalne ∑ = 63

Zasiarczenie uzdrowisk - największe przekroczenia dopuszczalnych norm notuje się w uzdrowiskach sudeckich.

Wody termalne.

• Zaliczane są do surowców;

• Wykorzystują ciepło wnętrza Ziemi

• Z postępującymi głębokimi odwiertami okazało się, że w Polsce jest dużo wód termalnych; pierwsza mapa wód geotermalnych powstała dopiero do Wielkiego Atlasu Polski

Typy wód termalnych:

• Hipotermalne - o temperaturze na wypływie 20-35^oC

• Homotermalne - 35-40 ^oC

• Hipertermalne - >40 ^oC

Występowanie:

• Podhale

• Pogórze Spisko-Gubałowskie

• Biały Dunajec (najcieplejsze eksploatowane - 72 ^oC)

• Bukowina

• Chochołów

• Bieszczady (na głębokości 4300 m nawiercono wody o temperaturze 105 ^oC)

Eksploatacja:

Wody czerpie się z odwiertu, następnie przechodzi do wymienni ciepła na powierzchni, gdzie oddaje ciepło wodzie która będzie ogrzewać mieszkania i w końcu zostaje zrzucona innym otworem na tą samą głębokość, do tej samej serii (na Podhalu - płaszczowina reglowa Tatr) w pewnej odległości.

Wykład 13 (11/1/02)

Wody geotermalne były często zaliczane do wód mineralnych, obecnie zalicza się je do kopalin.

Trzeba koniecznie przeczytać rozdział Dynowskiej o wodach ze Środowiska przyrodniczego Starkla oraz o rozwoju Bałtyku...

Gleby.

Element znajdujący się styku sfer. W glebach spotykają się wszystkie komponenty środowiska, e sposób w jaki się łączą determinuje rodzaj gleby.

Trzeba naczytać Geografię gleb. Bednarek, Prusinkiewicz.

Model tworzenia się gleb (niekompletny, jak widać :().

Skała macierzysta








Wietrzenie Klimat Ukształtowanie

opady wysokość

Minerały: Koloidy (0,001 mm) temperatura ekspozycja

Kwarc nachylenie

Skalenie

Miki

Amfibole bakterie

Minerały bezkrzemowe (?) grzyby

mchy

porosty

Gleby w Polsce.

Gleby

Proces

Typ gleb

Warunki i uwagi

%po-wierz-chni kraju

Występowa-nie

Strefowe

Bieli-cowa-nie

Bielice i gleby bielicoziemne

Klimat umiarkowany, dużo opadów, kwaśne środowisko (las iglasty)

25%

Pojezierza, Polesie, Kotlina Sandomierska

Bruna-tnienie

Brunatne i różne ich odmiany

Klimat umiarkowany, środowisko mniej kwaśne (las liściasty) bogate w CaCO3, słabsze ługowanie

51%

Od Kotlin Podkarpackich po Pobrzeża - mozaika gleb brunatnych i bielicowych

Czarnoziemy (Krysia nie wymieniła ich wśród strefowych...)

Podłoże lessowe, roślinność stepowa

1%

Na S od czarnych ziem; Nizina Śląska, Płaskowyż Głubczycki, Wyżyny Miechowska i Opatowska, Roztocze i E część W. Lubelskiej, skraj Pogórza Karpackiego

Śród-strefowe

Proces bagien-ny (Ⴎ gleby hydro-geni-czne)

Czarne ziemie

Pochodzą z zarastania jezior lub z glin zwałowych moreny dennej z udziałem roślinności darniowo-łąkowej lub las olsowego (2 teorie). Warunek hydromorficzny - występowanie wody stagnującej

1%

Na N od czarnoziemów; Kujawy (największe nagromadze-nie, Pojezierze Wielkopolskie, Wysoczyzna Łódzka, Nizina Mazowiecka

Gleby glejowe

Występowanie wody stojącej na powierzchni

7%

Torfowe

Murszowe

Bagienne

Mady

Dzielą się na szkieletowe, średnie i ciężkie; są to gleby młode - holoceńskie

5%

Doliny rzek; w dolnych odcinkach rzek i na Żuławach - odmiana mad ciężkich

Rędziny

Związane z podłożem bogatym w CaCO3 pod lasami liściastymi - wapienie dolomity, gipsy (rędziny siarczanowe)

1%

Tatry, Karpaty, Pogórze Śląskie

Poza-strefowe

Gleby gór-skie

Szkieleto-we

O niewykształconym lub płytkim profilu glebowym

8%

Na zwartych skałach osadowych: najwyższe partie Beskidów, Podhale, Tatry, wysokie Sudety. Na skałach krystalicznych: Sudety

Rankery

Inicjalne i słabo wykształ-cone

Gleby antropogeniczne

1%

GOP, okolice aglomeracji

Degradacja gleb.

Gleby są bardzo wrażliwe na przemiany środowiska.

Zakwaszenie
Gleby bardzo kwaśne	pH < 5,5	58% powierzchni kraju
Gleby lekko kwaśne	pH 5,6-6,5	35%
Gleby obojętne	pH > 6,6	17%

Denudacja Ⴎ gleby potrzebują długiego czasu na rewitalizację - 300-500 lat na powstanie warstwy o grubości 1 cm. W Polsce gleby narażone na zdzieranie (odsłonięte) zajmują dużą powierzchnię.

Gleby słabo i bardzo słabo odporne na denudację	51,3% powierzchni kraju
Gleby bardzo odporne na denudację	8,5%

Terasy śródpolne zapobiegają erozji gleb, ale wysokie terasy powodują drenaż stoku.

Zawartość próchnicy decyduje o żyzności gleby. Gleby dominujące na terenie Polski są ubogie w próchnicę.

Typ gleb		Zawartość próchnicy
Czarnoziemy		2,5-4%
Mady	Ilaste	>4%
		Piaszczyste	3%
Czarne ziemie		>2,5%
Gleby brunatne		1,5-2%
Gleby bielicowe		1,8%
Rędziny brunatne		1-3%

Najżyźniejsze gleby występują w Polsce:

• Na podłożu lessowym

• Na wyżynach

• Na Nizinie Śląskiej

• Na Pogórzu Karpackim (gleby pylaste)

Gleby zmieniają się w układzie piętrowym Ⴎ piętrowość gleb nie jest wykształcona tak wyraźnie jak klimatyczna i roślinna, nie zawsze dowiązują one do granic pięter klimatyczno-roślinnych.

Piętrowy układ gleb w Tatrach.

Krystalinik Tatry reglowe

Regiel dolny: Gleby brunatne Rędziny

Regiel górny: Gleby bielicowe Rędziny

Piętro kosówki: Tangel rankery Tangel rędziny

Piętro hal: Gleby inicjalne Gleby inicjalne

Największy przyrost masy organicznej jest największy w strefie kosówki - płożenie roślinności umożliwia gromadzenie biomasy.

Roślinność.

• Szata roślinna - ogół roślin występujących na powierzchni Ziemi i współtworzących jej biomasę jako jeden z elementów środowiska geograficznego.

• Flora - ogół gatunków tworzących szatę roślinną danego terytorium.

• Zbiorowisko roślinne (biocenoza) - skupienia roślin występujących wspólnie na pewnym obszarze i powtarzające się także na innych obszarach.

• Ogół zbiorowisk na danym terytorium tworzy jego roślinność.

• Skład współczesnej roślinności polskiej sięga trzeciorzędu

Kierunki migracji roślinności.

• Gatunki oceaniczne (atlantyckie) - NW i SW; dotarły na Pobrzeża

• Gatunki alpejskie - SW, W; dotarły w góry, więcej jest ich w Sudetach niż w Tatrach

• Gatunki borealne - NE; dotarły na Pojezierze Mazurskie i Suwalskie

• Gatunki kontynentalne (pontyjsko-panońskie) - E i SW; wędrowały wzdłuż pradolin najdalej dotarły Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką do Bielinka nad Odrą; wędrując Bramą Morawską, Sudetami dotarły na wyżyny

• Gatunki karpackie - SE; wędrowały wzdłuż łańcucha Karpat z S

Charakterystyka wybranych drzew występujących w Polsce.

• Buk Ⴎ roślina oceaniczna (atlantycka), charakterystyczna dla Europy W poza klimatem śródziemnomorskim; w Polsce osiąga NE granicę występowania; wędrując z W zasiedlił Pobrzeża, Pojezierze Południowobałtyckie, wycofał się z okolic Poznania i Kujaw (bo leżą w cieniu opadowym i dla buka jest tam za sucho), na wysokości Łodzi sięga na E przez Roztocze i dalej na S

• Grab Ⴎ gatunek atlantycki; przywędrował z W, zajmuje też S Europę, jest w Polsce gatunkiem przechodnim - nie osiąga tu granicy występowania

• Dąb bezszypułkowy Ⴎ gatunek atlantycki; ma o wiele mniejszy zasięg niż dąb szypułkowy; przybył z W nie występuje w Polsce NE

• Świerk jest gatunkiem dysjunktywnym - o zasięgu rozerwanym

• północny Ⴎ zajmuje Polskę NE;

• górski - od środkowej Polski po Roztocze i dalej na S - góry

• Olsza szara też jest gatunkiem o zasięgu dysjunktywnym

• Górska - góry

• Borealna - Polska NE

• Lipa szerokolistna Ⴎ gatunek śródziemnomorski; w Polsce osiąga N granicę występowania

• Jodła Ⴎ ma granicę zbliżoną do granicy świerka górskiego, sięga obrzeża Gór Świętokrzyskich. Granice zasięgów jodły, buka i świerka spotykają się na Roztoczu Ⴎ specyficzny skład gatunkowy lasów dzięki zazębianiu się gatunków z W i ze E

• Jarząb szwecki Ⴎ przywędrował z N; rośnie tylko na Pobrzeżu

Dobrze jest przeczytać Matuszkiewicza ze „Środowiska...”

Rozmieszczenie zbiorowisk w Polsce.

Zbiorowiska.	Występowanie
Atlantyckie	Pobrzeże, Nizina Szczecińska
Borealne	Pojezierze Suwalskie, Kaszubskie (rejon Wieżycy)
Kontynentalne	Polska E, po Nieckę Nidziańską
Śródziemnomorskie	Wyżyny, Nizina Śląska, Kotliny Podkarpackie

Gatunki szaty roślinnej Polski wg pochodzenia (+/-).

Gatunki borealne i eurosyberyjskie z granicą S i SW w Polsce	Jarząb szwecki Sosna zwyczajna Brzoza karłowata Wierzba japońska Olsza szara Świerk Bagno
Gatunki środkowoeuropejskie atlantyckie	Buk Dąb Grab Klon jawor Jodła Modrzew europejski
Gatunki kontynentalne	Ostnica (głównie ostnica Jana) Wisienka stepowa Miłek wiosenny 9sił ~pobłogolistny
Gatunki dysjunktywne	świerk olsza szara bagno
Gatunki południowe mające w Polsce granicę występowania	lipa szerokolistna klon polny czereśnia dzika topola czarna modrzew europejski

34

---