Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz

Wykład 11

Ligi językowe. Języki mieszane. Bilingwizm. Interferencja językowa.

Z poprzedniego wykładu języki dzieli się wg trzech kryteriów:

1. kryterium genetyczne / genealogiczne - pochodzenie od wspólnego przodka

podstawową jednostką - rodzina językowa

2. kryterium typologiczne - podobieństwo w budowie

podstawową jednostką - typ językowy

3. kryterium geograficzne - podobieństwo wynikające z sąsiedztwa, wspólna historia

podstawową jednostką - liga językowa

Podział języków ze względu na kryterium geograficzne

liga językowa - podobieństwo strukturalne wynika z sąsiadowania i wspólnej historii

liga bałkańska (Bałkany były pod władzą turecką) - łączy języki z różnych grup:

• j. bułgarski - południowosłowiański

• j. macedoński - południowosłowiański

• j. albański - indoeuropejski izolowany

• j. grecki - indoeuropejski izolowany

• j. rumuński - romański

• dialekty, języki etniczne

Wielowiekowe wpływy j. tureckiego widoczne są we wszystkich językach ligi:

• rodzajniki

Występują we wszystkich językach ligi bałkańskiej, choć są typowe tylko dla języków romańskich, dla słowiańskich - nie.

j. bułgarski: knigi (książki) - knigite (określone książki); -te stanowi rodzajnik określony

j. macedoński: Grad (gród) - Gradot (określony gród)

j. rumuński: oras (miasto) - orasul (określone miasto)

Rodzajnik nie jest zapożyczony z indoeuropejskich języków, w których występuje jako osobny wyraz przez rzeczownikiem, ale jest morfemem doczepionym po rzeczowniku na zasadach aglutynacyjnych (turecki jest aglutynacyjny!). Cząstki te są różne (-te, -ot, -ul), ale łączy je wspólna zasada (morfem na końcu wyrazu) - obca językom indoeuropejskim.

• analityczność w deklinacji

Mimo że języki słowiańskie są fleksyjne i informację o kategorii gramatycznej podają w końcówce.

j. bułgarski: Knigite na brat moj. (książki mojego brata) - dopełniacz wyrażony za pomocą przyimka, jak w j. angielskim czy francuskim!

• brak bezokolicznika

choć powinien być w językach słowiańskich

Pojęcie ligi jest czasem rozszerzane tak, by obejmowało podobieństwo leksykalno-frazeologiczne, a nie tylko strukturę gramatyczną. Można wówczas mówić o europejskiej lidze językowej. Uwzględnia ona także nieindoeuropejskie języki z obszaru Europy, np. języki ugrofińskie.

• wspólny zasób słownictwa, zapożyczony z łaciny lub z greki przez łacinę (wspólna historia)

europeizmy: polityka, demokracja, administracja

• międzynarodowe mogą też być morfemy, zwłaszcza słowotwórcze

np. pl. sufiks -izm (z łac. -ismus), prefiks anty-

• frazeologia

wspólny zasób frazeologii wywodzącej się z mitologii i Biblii (ekwiwalentne związki frazeologiczne w językach):

syzyfowa praca

męki Tantala

rzeź niewiniątek

zakazany owoc

ziemia obiecana

• pojedyncze wyrazy

w znaczeniu strukturalnym, słowotwórczym ukryte są ekwiwalentne znaczenia

pl. słonecznik - związek ze słońcem

ros. podsolnečnik

hiszp. tornasol

wł. girasole

szw. solros

czes. slunečnice

bułg. sluogled

nm. Sonnenblume

ang. sunflower

Te podobieństwa wyraźnie wskazują na istnienie ligi.

Rzadko się zdarza, by jakiś język istniał w izolacji, społeczności kontaktują się z innymi społecznościami. Efektem jest często bilingwizm.

Bilingwizm - dwujęzyczność.

Może dotyczyć całych społeczności lub pojedynczych ludzi, którzy posługują się dwoma językami równolegle.

Sytuacje dwujęzyczności / wielojęzyczności:

1. Państwo z kilkoma językami oficjalnymi

Szwajcaria - 4 języki: j. niemiecki, j. francuski, j. włoski, j. retoromański

Belgia - 2 języki: j. francuski (boloński) i j. flamandzki

Kanada - 2 języki: j. francuski, j. angielski

2. Układ nierównorzędny: język oficjalny - język domowy

dotyczy mniejszości narodowych, np. polonii

np. j. niemiecki (oficjalny) - j. łużycki (domowy)

3. Język oficjalny narzucony

sytuacja okupacji, np. Polska pod zaborami, Irlandia pod okupacją angielską

4. Języki ojczyste - język międzynarodowy (nakłada się na ojczyste)

Dawniej funkcję języka międzynarodowego, literackiego, właściwego ludziom wykształconym pełniła łacina. Późnej: j. francuski. Dziś: j. angielski.

5. Sytuacja rodzinna

Rodzice różnych narodowości - wówczas języki spotykają się w głowie dziecka.

Efektem kontaktów między językami są języki mieszane.

W XVII i XVIII wieku kupcy europejscy (Anglicy, Hiszpanie i Holendrzy) wypracowali w Afryce wspólne sposoby porozumiewania się w tubylcami. Powstał wspólny język przeznaczony do kontaktów handlowych. Cechy charakterystyczne takich języków:

• mają tylko postać ustną

• jak najprostsze słownictwo i jeszcze prostsza gramatyka

• dwuskładnikowość: duży język europejski + j. „tubylczy”

Języki spełniające te warunki noszą nazwę pidżynów.

pidżyn - typ języka mieszanego, który służy do kontaktów handlowych między dwiema społecznościami, powstaje ze zmieszania dużego języka europejskiego i języka „tubylczego”.

Samo słowo pidżyn wywodzi się z języka angielskiego i ma związek z kontaktami angielsko - chińskimi. Pierwotnie wyraz ten brzmiał… business. Jednak jako że słyszymy obcy język przez pryzmat własnego systemu fonologicznego - Chińczycy słyszeli to słowo jako pisin. I tak też wymawiali. Z kolei Anglicy owo chińskie pisin słyszeli przez pryzmat swojego systemu jako piǮyn.

Semantyka pidżynów:

Słowo przejmowane jest nie w pełni znaczeń, ale w jakimś kontekście, z zawężonym zakresem, np. ang. start > pl. startować, lub z rozszerzonym zakresem, np. gdy nazwy własne stają się wyrazami pospolitymi, jak cezar albo mecenas.

W jednym z pidżynów angielskie imię Mary oznacza każdą kobietę, a peesoup (zupa grochowa w puszce) - całą żywność w puszkach.

Gramatyka pidżynów:

Ojcze nasz w pidżynie na bazie j. angielskiego i jednego z języków Papui i Nowej Gwinei:

Papa Deo bilong mipela.

Słowa straciły znaczenie leksykalne, stały się morfemami o znaczeniu gramatycznym (aglutynacyjność / polisyntetyczność)

Pidżyny mogą ulegać dalszym przekształceniom. Jeżeli język mieszany stanie się pierwszym językiem danej społeczności - mówi się o języku kreolskim.

np. na Jamajce - język kreolski na bazie j. angielskiego

na Haiti - język kreolski na bazie j. francuskiego

Dwa języki żydów europejskich:

1. jidysz - elementy hebrajskie, aramejskie, niemieckie, słowiańskie (polskie i rosyjskie) - język kreolski

2. ladino - język żydów mieszkających w Hiszpanii, zawierał elementy hebrajskie, hiszpańskie i trochę aramejskich; w XV wieku królowa Izabela wygnała żydów z Hiszpanii i język ten przestał być potrzebny;

Języki mieszane i języki kreolskie to skrajne efekty styczności i wpływów między językami.

Występują też inne efekty, np. interferencja językowa.

Interferencja językowa

Interferencja językowa - zmiana jednego języka pod wpływem drugiego; dotyczy różnych płaszczyzn: fonetycznej, słowotwórczej, składniowej, leksykalnej i rzadziej: fleksyjnej.

1. płaszczyzna fonetyczna

powstają nowe fonemy lub warianty fonemów

w polszczyźnie:

• fonem wargowy /f/ - choć trudno powiedzieć, czy to na pewno wpływ zewnętrzny

• zmiękczone s', z', c', np. sinus (mimo zasady j. pol.: s + i > ś)

• zmiękczone r', np. ring (mimo zasady j. pol.: r + i > ř - r miękkie)

2. płaszczyzna słowotwórcza

Pochodzący ze wschodu sufiks -icz wyparł rodzimy -ic

- nazwa syna od nazwy ojca, typ starościc, wojewodzic, księżyc

- panic > panicz, nazwiska typu Chodkiewicz

3. płaszczyzna składniowa

Interferencja w szyku widoczna jest już w staropolszczyźnie:

• Ojcze nasz - wpływ łac. Pater noster (pl. naturalny szyk: nasz + Ojcze)

• wpływ j. angielskiego z jego stałym szykiem przydawki przed rzeczownikiem, do którego się odnosi - w polszczyźnie przydawka może stać zarówno przed, jak i po rzeczowniku (po - gdy cecha trwale związana, np. nazwy: profesor zwyczajny)

• wpływ ang.: Sopot Festiwal (pl. festiwal sopocki), Kredyt Bank (pl. bank kredytowy)

• angielski szyk przydawki jest widoczny w niestarannych przekładach

4. płaszczyzna fleksyjna - rzadko

Pod wpływem języków niefleksyjnych polszczyzna staje się coraz bardziej analityczna:

• natknąć się na kogoś - dawniej przyimek byłby niepotrzebny

• przyimki stają się coraz bardziej złożone: ku czemuś > w kierunku czegoś

5. płaszczyzna leksykalna:

Klasyfikacja zapożyczeń leksykalnych

1. zapożyczenia właściwe

wyrazy przejęte co do formy i co do znaczenia, najbardziej typowe, widać ich obcość;

kiedy dochodzi do głosu tendencja purystyczna, mówi się o tym właśnie rodzaju zapożyczeń

np. Czesi usunęli ze swojego języka germanizmy i wyrazy międzynarodowe i teatr po

czesku nazywa się divaldo

2. zapożyczenia sztuczne

dotyczą poszczególnych morfemów (niekoniecznie z jednego języka), z których tworzy się nowe słowo, głównie terminologię i nazwy nowowynalezionych desygnatów

np. telewizja (przejęta od Anglików) = gr. tele (daleko, na odległość) + łac. visio

astronauta = łac. astro (gwiezdny) + nauta (żeglarz) - jednorodne

kosmonauta = gr. kosmo + łac. nauta - niejednorodne

3. zapożyczenia semantyczne

z obcego języka wzięte zostało znaczenie

• najczęściej: wyraz rodzimy + nowe znaczenie przez analogię bo innego języka

np. zamek w znaczeniu budowla to zapożyczenie z nm. Schloss

dokładnie w znaczeniu „tak, właśnie tak”, to zapożyczenie z ang. exactly

generacja w znaczeniu „generacja sprzętu” to zapożyczenie z j. ang.,

dawniej generacja odnosiła się tylko do ludzi i oznaczała pokolenie (łac. genero - rodzę ) - przejęcie z obcego języka dodatkowego znaczenia;

• rzadziej: wyrazy międzynarodowe

tendencja, by to, co podobne formalnie, było też podobne znaczeniowo - chodzi o o tzw. false friends - fałszywych przyjaciół tłumacza

4. zapożyczenia strukturalne = kalki językowe

polegają na tłumaczeniu wyrazu złożonego z obcego języka kawałek po kawałku

najczęściej z greki i z łaciny

np. łac. respublica - wyraz złożony

> pl. republika - zapożyczenie właściwe

> Rzeczpospolita - kalka (res - rzecz, publica - pospolita w dawnym znaczeniu pospólny, publiczny)

Najbardziej typowe dla polszczyzny sposoby tworzenia nowych wyrazów to sufiksacja i prefiksacja - duża część złożeń w j. polskim to zapożyczenia strukturalne z łaciny lub - później - z j. niemieckiego.

np. światopogląd, listonosz, duszpasterz, parostatek - niewidoczne zapożyczenia

nm. briefträger > pl. bryftrygier - zapożyczanie właściwe, usunięte z języka po 1918 roku

> pl. listonosz - zapożyczenie strukturalne

ang. teenager > pl. nastolatek (teen - naście + age - wiek, lata + -ek - polski sufiks)

nm. Baumwolle - dosł. wełna drzewna

> pl. bawełna - część zapożyczenia właściwego, część - strukturalnego: Baum > ba, wolle > wełna

Inne klasyfikacje zapożyczeń - ze względu na:

• stopień przyswojenia - dotyczy zapożyczeń właściwych

• źródło

• kategorie pragmatyczne - to, co użytkownicy odczuwają jako obce (np. chleb nie jest tak odczuwany

---