Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz

Wykład 13

Krótka historia językoznawstwa

od starożytności do XIX wieku

1. Indie

W Indiach najwcześniej, bo już w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. zainteresowano się językiem. Ma to związek ze świętymi tekstami wedyjskimi, które powstawały w sanskrycie od ok. 1500 do 300 roku p.n.e.

Sanskryt był językiem, którego trzeba było się nauczyć, to spowodowało rozpoczęcie badań. Badano poprawność językową, głównie fonetykę, bowiem tylko poprawna wymowa gwarantowała świętość tekstu. Starożytni Hindusi zajmowali się też analizą morfologiczną.

W związku z badaniami fonetycznymi powstała szczegółowa klasyfikacją głosek i wykształciło się pojęcie fonemu.

W Indiach powstała też pierwsza znana gramatyka autorstwa Paninego (IV w. p.n.e.), która zawierała 4 tysiące krótkich, łatwych do rozpoznania reguł.

Tekstów uczono się na pamięć, w związku z tym swój rozkwit przeżywała mnemotechnika.

2. Starożytna Grecja

Naukę o języku w Grecji dzieli się na dwa nurty:

- nurt praktyczny, który zajmował się analizą tekstu, rozważaniem jego gramatycznej konstrukcji (głównie dzieł Homera - Iliady i Odysei)

- nurt teoretyczny, bazujący na filozofii języka, badający relacje między językiem a światem; spory między zwolennikami relacji naturalnej (Heraklit z Efezu) i relacji konwencjonalnej (Demokryt z Abdery)

Języki barbaros (bełkoczące) - wszystkie poza greckim.

Zasługą Greków jest wypracowanie teorii części mowy na podstawie kryterium semantycznego - system opracował Arystoteles.

Grekom zawdzięczamy opis deklinacji i koniugacji.

Ok. 100 r. p.n.e. - Dionizjusz Trak Sztuka gramatyczna - pierwsza europejska gramatyka

3. Średniowiecze

We wczesnym średniowieczu posługiwano się gramatykami greckimi i rzymskimi (które powielały greckie, nie było w nich nic nowego). Zaczęto te wzorce dopasowywać do innych języków.

Gramatyki języków nowożytnych zaczęły powstawać od XIII w, wcześniej królowała greka i łacina. Największy rozwój gramatyk przypada na schyłek XV wieku.

4. Pierwsze gramatyki w Polsce

Rozwój gramatyki w Polsce rozpoczął się od ortografii.

XV w - Jakub Parkoszowic Traktat ortograficzny

1568 - Piotr Statorius Stoleński Gramatyka

W renesansie powstało językoznawstwo porównawcze. Miało to związek z podróżami i odkryciami geograficznymi. Zarysowała się koncepcja indoeuropejskiej rodziny językowej (w Dworzaninie polskim Górnickiego - słowiańska rodzina językowa).

W XVIII wieku zainteresowanie językoznawstwem obejmuje cały świat. Katarzyna II finansuje m.in. badania nad wersjami językowymi modlitwy Ojcze nasz.

Przełom XVIII / XIX wieku dał podwaliny językoznawstwa współczesnego. To wówczas zostały odkryte staroindyjskie teksty wedyjskie. Odkrycie sanskrytu spowodowało, że języki zaczęto porównywać w bardziej usystematyzowany sposób (porównania diachroniczne, poszukiwanie wspólnego przodka, wcześniej - tylko analizy synchroniczne).

5. Prekursorzy badań historycznojęzykowych:

William Jones - 2 poł. XVIII wieku, z zawodu prawnik, z zainteresowania - orientalista, wysłany do Indii jako sędzia, zetknął się z sanskrytem i zauważył jego uderzające podobieństwo do greki i łaciny

Franz Bopp - 1 poł. XIX wieku, romantyczne sięganie do przeszłości, okres naukowego językoznawstwa o charakterze historycznoporównawczym; autor monografii porównującej sanskryt z językiem niemieckim

Rasmus Rask

Jakub Grimm - porównanie gramatyk języków germańskich

Fraz Miklosich - Słoweniec, badacz języków słowiańskich; auotr Słownika etymologicznego i Gramatyki historycznej języków słowiańskich

Hipolit Cegielski - uczeń Boppa, nauczyciel w szkole poznańskiej, autor Powstania mowy i szczególnych języków

Inni prekursorzy językoznawstwa, niepowtarzalne osobowości XIX wieku:

August Schleicher -

botanik i językoznawca, jego koncepcje botaniczne wpływały na postrzeganie języka, traktował język jak żywy organizm, który rodzi się i umiera; językoznawstwo nazywał nauką przyrodniczą, jest to oryginalne na tle wcześniejszych ujęć;

Schleicher interesował się gramatyką porównawczą, dążył do rekonstrukcji języka praindoeuropejskiego, napisał nawet bajkę w tym języku: Avis akvasas ka (Owca i konie) - rekonstrukcja oparta na łacinie [ke - łac. que].

Wilhelm Humboldt -

XVIII / XIX wiek

Stworzył podwaliny typologii językowej na płaszczyźnie synchronicznej (zauważył inną możliwość klasyfikacji językowej). Prekursor koncepcji językowego obrazowania świata i językoznawstwa kulturowego.

6. Okres młodojęzykoznawczy - koniec XIX wieku

Koniec lat 70-tych, Lipsk, np. Herman Paul

Językoznawstwo i porównywanie języków jako nauka ścisła, rządząca się prawami na wzór innych nauk ścisłych; np. fonetyka - regularna, prawa głosowe - bezwyjątkowe; ściśle naukowa metoda opisywania języka; ta szkoła dość długo wpływała na j. polski

Jan Łoś należeli do szkoły młodogramatyków

Jan Rozwadowski

Etap 0: naiwne zainteresowanie językiem

Etap 1: okres przednaukowy - językoznawstwo materiałowo-synchroniczne

1. 
   własny język kolejność zainteresowań

2. różne języki

Etap 2: XVIII / XIX wiek - językoznawstwo historyczne

1. okres wstępny (jeszcze nienaukowy)

2. okres młodogramatyków (językoznawstwo - nauka ścisła)

Etap 3: wiek XX

W pierwszej połowie XX wieku króluje językoznawstwo synchroniczne, głównym nurtem jest strukturalizm.

Założenia strukturalizmu:

Twórca - szwajcarski uczony Ferdynand de Saussure

Jego Kurs językoznawstwa ogólnego, wydany w 1916 roku, powstał na podstawie notatek uczniów i słuchaczy.

De Saussure posłużył się analogią: zestawił język z grą w szachy. Do gry niezbędne są figury.

Znaczenie słowa nie jest uwarunkowane jego brzmieniem. Ważny jest nie materiał, ale położenie danego znaku względem innych wyrazów.

Dla gry w szachy ważne są reguły, których trzeba się nauczyć. Podobnie dla języka istnieją wewnętrzne reguły, których uczymy się od dziecka.

Przedmiotem językoznawstwa jest język sam w sobie i tylko język, rozpatrywany ze względu na siebie samego, w izolacji. (z tą tezą polemizowano)

De Saussure chciał zerwać z psychologizacją języka.

NAJWAŻNIEJSZE KONCEPCJE DE SAUSSURE'A:

1. Opozycja między systemem językowym a użyciem języka:

lange - język, system językowy langage parole - mowa, użycie systemu

relacje między znakami - żaden nie pozostaje w izolacji, wartość znaku zależy od innych znaków; relacje te nie istnieją poza systemem

2. Dwa typy relacji:

paradygmatyczne - relacje systemowe (w obrębie systemu) syntagmatyczne - relacje kontekstowe (w obrębie tekstu)

3. Relacje między formą a substancją

Forma - to, co każdy język robi z substancją, jakie dźwięki i myśli wybiera do swojego systemu znaczeń

Każdy język na swój sposób modeluje substancję dźwiękową.

Każdy język modeluje ilość znaczeń.

Jesteśmy w stanie wyprodukować pewne dźwięki, których w komunikacji się nie wykorzystuje. Substancja to bogactwo dźwięków, a forma - to, co zostało wybrane przez system.

4. Synchronia - diachronia (de Saussure wprowadził tę opozycję)

Strukturaliści zajmowali się systemem, relacjami paradygmatycznymi, formą i synchronią.

---