Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz

Wykład 7

System leksykalny - relacje znaczeniowe między wyrazami. Synonimia, opozycyjność, relacje hierarchiczne.

Z poprzedniego wykładu:

Poziomy uporządkowania systemu leksykalnego:

1. relacje znaczeniowe pomiędzy leksemami

2. relacje między znaczeniami w obrębie wyrazu wieloznacznego

3. relacje pomiędzy cechami w obrębie pojedynczego jednoznacznego wyrazu

Relacja opozycji

trzy sposoby przejawiania opozycyjności:

1. antonimia (sensu stricte)

2. komplementarność

3. konwersja

antonimia sensu stricte - dwuczłonowe przeciwstawienie, gdzie oba człony są stopniowalne

np. wysoki - niski (wyższy - niższy)

W antonimii ukryte jest porównanie, stopniowania zakłada porównywanie ze względu na coś.

Człony przeciwstawienia nie są równorzędne, jeden jest nacechowany, a drugi nie.

np. wysoki - niski

długi - krótki

wąski - szeroki

Pyta się o wysokość / długość / szerokość obiektu (np. góry).

Nacechowany jest człon nazywający cechę o natężeniu większym, niż przeciętna - dotyczy to wszystkich przymiotników parametrycznych (nazywających rozmiar, temperaturę, ilość).

Prawdziwymi antonimami są pary stopniowalnych przymiotników (i przysłówków odprzymiotnikowych).

Antonimiczność nie musi się odnosić do cech definicyjnych, mogą to też być cechy konotacyjne.

np. męski - żeński

Płeć jest cechą definicyjną, jednak ze względu na stereotyp przymiotniki przyjmują cechy koronacyjne (np. bardziej / mniej męski mężczyzna) i stają się stopniowalne.

podobnie przymiotniki relacyjne: konotacyjność umożliwia stopniowanie

np. matczyny, ojcowski

Leksemy z prefiksem nie- nie zawsze są antonimami.

np. wysoki - niewysoki to nie jest czyste przeciwstawienie antonimiczne.

Leksemy z prefiksem nie- mają funkcję eufemizowania, pozwalają uniknąć nazwania skrajnego bieguna w danej skali:

np. niegłupi, niezły, niedobry;

Używamy półeufemizmów i niedopowiedzeń, gdy nie chcemy kogoś pochwalić:

np. niegłupi; niemądry - to czysty eufemizm;

komplementarność - jednoczesne przeciwstawienie i uzupełniane

dotyczy cech definicyjnych

np. kobieta + mężczyzna = człowiek (pojęcie nadrzędne)

dzień + noc = dobra

konwersja

konwersja w słowotwórstwie oznacza przejście wyrazu z jednej części mowy do drugiej bez zmiany formy, np. chory człowiek i biedny chory

nauczyciel i uczeń - znaczenie powiązane

sytuacja, w której obaj uczestniczą, może być opisywana z dwóch stron:

X jest nauczycielem Ygreka

Y jest uczniem Iksa

Układ ten przypomina relację strona czynna - strona bierna. Jest to ta sama zasada, zrealizowana leksykalnie, zamiast składniowo (składniowo: uczy, jest uczony)

w relację konwersji wchodzą:

• rzeczowniki

W wypadku rzeczowników relacja konwersji dotyczy układu ról społecznych i rodzinnych.

np. mąż - żona, ojciec - syn;

• przyimki przestrzenne i czasowe

np. Lampa wisi nad stołem. - Stół jest pod lampą. (przestrzenne)

Stoję przed tablicą. - Tablica wisi za mną. (przestrzenne)

przed - po (czasowe)

• czasowniki

np. X kupuje coś. - Y sprzedaje coś.

dawać - otrzymywać

Antonimia jest najbardziej podstawowa z psychologicznego punktu widzenia, to charakterystyczny dla ludzi sposób widzenia świata.

Hiponimia

Opozycyjność to uporządkowanie w poziomie.

Hiponimia (nadrzędność - podrzędność) to relacja w poziomie.

Relacja zawierania się nazw:

Terminy naukowe uporządkowane są w wielopoziomowe relacje hierarchiczne:

np.: spółgłoska

twarda

dźwięczna …

W języku ogólnym do uporządkowania świata wystarcza układ trzypoziomowy,

np.

1. rośliny

2. kwiat

3. tulipan, róża

1. zwierzę

2. ssak

3. czworonóg

1. zwierzę

2. pies

3.jamnik

Niższe poziomy znane są tylko specjalistom.

Wybór hieronimu jest subiektywny i warunkuje dalszy opis.

np. układ terminologii zoologicznej byłby bardziej rozbudowany:

zwierzę - strunowiec - kręgowiec - ssak - pies domowy

Kynolog rozbudowałby ten układ w dół, podając rodzaje jamników.

Uzmysławiając sobie znaczenie wyrazu podajemy tylko hiperonim i często ta wiedza jest wystarczająca,

np. Miłorząb to drzewo.

To uporządkowanie ma strukturę hierarchiczną, choć niekonsekwentną i niekompletną w języku potocznym.

np. przypływ i odpływ długo nie miały nadrzędnika, potem zapożyczono z terminologii hiperonim pływy;

mąż i żona - hiperonim współmałżonek pojawił się niedawno

ojciec i matka - hiperonim rodzic długo nie był przyjmowany;

! czarny i biały to kolory, ale kolorowy nie jest dla nich hiperonimem.

Partonimia

relacja cząstkowości (pars - część)

Partonimia także porządkuje w pionie,

np. palec - ręka; ręka - ciało; (bycie częścią czegoś w przestrzeni)

miesiąc - rok (w czasie)

Hiponimia i partonimia są do siebie podobne, obu ich dotyczy przechodniość:

jeśli A to B i B to C > A to C

X jest rodzajem Y i Y jest rodzajem Z > X jest rodzajem Z - hiponimia

X jest częścią Y i Y jest częścią Z > X jest częścią Z - partonimia

Synonimia

Relacja najmniej przydatna, pozwala na precyzję, ale nie jest niezbędna.

Synonimia to równoznaczność i bliskoznaczność.

identyczność znaczeniowa - cechy definicyjne pokrywają się

np. językoznawstwo - lingwistyka - różnica stylistyczna, brak sfery konotacyjnej, wyraz rodzimy i zapożyczony.

dziecko - bachor cechy definicyjne się pokrywają,

nauczyciel - belfer różnica w sferze konotacyjnej

Całkowita identyczność jest nieopłacalna, w języku istnieje tendencja do jej unikania, jeśli brak różnic stylistycznych.

Wyrazy równoznaczne powstają na dwa sposoby:

1. wyraz rodzimy i zapożyczenie (lub odwrotnie chronologicznie)

2. sposób słowotwórczy - synonimy wspólnordzeniowe (tą metodą można też tworzyć wyrazy bliskoznaczne)

np. strona - stronica, zamilknąć - umilknąć, przestraszyć - nastraszyć (różnica tylko formalna)

owoc > owocowy dawniej owocny i owocowy były równoznacznikami

owoc > owocny w Panu Tadeuszu: „sad owocny”

Potem znaczenia się rozeszły, osobno sens dosłowny i sens przenośny.

Czasem różnice tak rozwiniętych wyrazów dotyczą konotacji lub łączliwości,

np. dziecinny i dziecięcy

Równoznaczność jest z języka usuwana jako niepożądana nadmiarowość, jeśli nie da się jej zagospodarować.

Bliskoznaczność

Bliskoznaczność jest stopniowalna.

Wyrazy mogą być synonimami tylko ze względu na jedno ze znaczeń.

• Nałożenie polisemii na synonimię:

synonimia całkowita - dotyczy wszystkich znaczeń

synonimia częściowa - dotyczy kilki znaczeń

• Stopniowanie samego podobieństwa znaczeniowego

różnica dotyczy np. natężenia cechy: duży - wielki - ogromny - kolosalny

wciąż chodzi jednak o tę samą cechę

podobieństwo dotyczy jednego zjawiska, różnicę stanowi tylko to, które jego aspekty są wysunięte na pierwszy plan

np. śnieżyca (śnieg) - zawieja (wiatr)

• pole wyrazowe - uporządkowany zbiór wyrazów, które wchodzą w rozmaite relacje znaczeniowe

np. pole kolorów

relacja hiponimii: czerwony - karmazynowy (rodzaj czerwieni)

relacja synonimii: niebieski - błękitny

• granice pola

Twórcy teorii pola wyrazowego sądzili, że granice pól s wyraźne, ale późniejsze badania wykazały:

• przecinanie się pól (wyrazy wieloznaczne)

np. noga (część ciała) dwa pola wyrazowe,

noga (część mebla) które się przecinają

• nieostrość granic

dotyczy najczęściej przymiotników

Przecinanie i nieostrość to dwa zjawiska na granicach pól.

• konstrukcja pól

Twórcy teorii pól uważali, że pole ma naturę mozaikową, zawiera przylegające do siebie elementy, a wyjęcie jednego spowoduje dziurę w strukturze. Ponadto pole miało mieć charakter dwuwymiarowy, płaszczyznowy.

Późniejsze badania wykazały jednak trójwymiarowość pól, a także brak wyrazistych granic wyrazów, zachodzenie na siebie zakresów wyrazów;

np. nie wiadomo, gdzie jest dokładna granica między pagórkiem, górą i wzgórzem.

• typy pól

wg twórców teorii istniały dwa typy pól wyrazowych, związane z dwom typami relacji:

1. relacje paradygmatyczne - zachodzące między wyrazami w systemie (wszystkie relacje wymienione podczas wykładu)

np. koń - klacz = komplementarność

2. relacje syntagmatyczne - łączliwość; relacje między wyrazami w tekście

np. koń - kary = łączliwość

W latach 20-tych i 30-tych XX wieku pojawiły się koncepcje pól oparte na obu tych relacjach. Dziś pole wyrazowe obejmuje tylko relacje paradygmatyczne.

Więcej o polach przy historii językoznawstwa i strukturalizmie (wykład 14).

---