8. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 16.12.2014

1. Językoznawstwo generatywne

• Istota generowania polega na wyznaczaniu modelu, czy ustalaniu modelu opisu języka takiego, który odpowiadałby temu jak faktycznie użytkownicy się danym językiem posługują.

• Przyjmuje się taki aksjomat, który jest punktem wyjścia generatywnego podejścia do języka. Ten aksjomat dotyczy, tzw. twórczego charakteru języka.

• Twórczy charakter języka - każdy rodzimy użytkownik języka jest zdolny do tworzenia ze skończonego zbioru jednostek za pomocą skończonej liczy reguł nieskończonego zbioru zdań.

• Użytkownik języka jako odbiorca tekstów danego języka jest zdolny do rozumienia nieskończonej liczby zdań tego języka na podstawie znajomości skończonego zbioru jednostek i skończonego zbioru reguł.

• Punkt wyjścia: zbiór skończony, punkt dojścia: zbiór nieskończony.

• W jaki sposób zdawać sprawę z tego sposobu postępowania mając na uwadze także to, że te zdania, które są punktem dojścia przy ich tworzeniu, a także punktem wyjścia przy interpretacji są akceptowalne pod każdym względem - tzn. że są gramatycznie poprawne i sensowne.

• Cały problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie: jak tworzyć te modele?

• Liczba tych modeli była ogromna, były one wypróbowywane na przykładzie języka angielskiego.

• Istotą rzeczy jest to, że językoznawstwo generatywne przyczyniło się do rozwoju językoznawstwa teoretycznego i do rozwoju innych doktryn językoznawczych.

2. Co nowego wniósł ten paradygmat

• Sam sposób rozumienia gramatyki i rozumienie czym jest gramatyka generatywna i czemu ma służyć?

Jest to formalna teoria języka.

Gramatyka formalna musi spełniać 2 warunki:

1. musi być sformułowana explicite

• dany model jest sformułowany explicite, jest jawny, wtedy kiedy przedstawia wszystkie kroki wykonywane przez badacza, biorąc także pod uwagę kolejność wykonywania

2. musi być prognostyczna, in. predyktywna

• do każdego modelu dochodzi się na podstawie pewnych przykładów, nigdy niemożliwe jest uwzględnienie wszystkich przykładów, jako że ich liczba jest wielkością nieskończoną, ale to nie znaczy, że model jest adekwatny tylko do tych przykładów; model musi być tak sformułowany, aby za jego pomocą dało się opisywać także takie fakty językowe, które nie były badane pod uwagę wtedy, kiedy model był tworzony

* Porównanie gramatyki generatywnej do książki kucharskiej (książka kucharska jest pewnym modelem postępowania, zbiorem zasad postępowania, pisanym explicite, jest przewidywany efekt), surowce- znaki językowe, potrawy- konkretne zdania, stany rzeczy jednorazowe

Główny cel gramatyki generatywnej: stworzenie jak najlepszej książki kucharskiej, takiej, która ma zastosowanie uniwersalne, która nadaje się nie tylko do tych ściśle określonych w książce proporcji

Podstawowy aparat niezbędny by oddzielić od siebie płaszczyznę analogiczną do książki kucharskiej od płaszczyzny analogicznej do konkretnych potraw, które się chce jeść

3. Kompetencja językowa idealnego nadawcy i zarazem odbiorcy a wykonanie językowe

• Wykonanie językowe dotyczy konkretnego użytkownika, konkretnego mówiącego i słuchającego

• Każdy rodzimy użytkownik języka musi mieć jakąś świadomość językową, elementarną wiedzę o języku

• Świadomość jest intuicyjna, każdy myśli w jakimś języku

• Użytkownicy języka rodzimego mają zakorzenioną świadomość językową - możliwość porozumiewania się między sobą.

• Kompetencja jest pewnego rodzaju tworem idealnym, wielkością abstrakcyjną, tylko to jest sens opisywać.

• Liczba faktycznych wykonań językowych jest liczbą otwartą, nieskończoną, tego się opisać nie da. Istotne jest to w jaki sposób ta wypowiedź odzwierciedla jego świadomość językową, świadomość językowa jest w przybliżeniu taka jak świadomość językowa innych użytkowników tego języka.

• Wykonanie językowe - performancja, określony stan rzeczy, stan mowny zlokalizowany w czasie i przestrzeni, który ma wszelkie znamiona aktu mowy, parametry aktu mowy: czas, miejsce, odbiorca, nadawca

• Istnieje pewna odpowiedniość między kompetencją językową a tym co u de Saussure'a jest określane mianem systemu językowego, czyli lanque, a performancja językowa odpowiada parole (mówieniu)

kompetencja ~langue

performancja językowa ~arole

• Gramatyka generatywna ma zdawać sprawę z tego jaka jest kompetencja językowa użytkowników. Temu służą poszczególne modele, które były proponowane przez paradygmat generatywistyczny.

4. Usytuowanie w czasie i przestrzeni najbardziej znanych i najstarszych modeli:

1. Noam Chomsky (ur. 1928)

• lingwista amerykański,

• zaproponował I model gramatyki generatywno-transformatywnej w 1957 w dziele Struktury syntaktyczne

• zasadnicza wada tego modelu: nie zawierał tzw. komponentu semantycznego, co należy rozumieć w taki sposób, że w wyniku zastosowania modelu można było tworzyć zdania znaczeniowo nieakceptowane, ale pod względem formalnym poprawne, np. Zielone bezbarwne idee wściekle śpią.

2. 1965 - w Aspektach teorii i składni Chomsky zaproponował taki model opisu generatywnego języka, który zawierał rozbudowany komponent składniowy, a także komponent semantyczny, zabezpieczający przed stworzeniem zdań pozbawionych sensu

5. Nie wszystkie działy gramatyki mają taki sam status

1) Komponenty generatywne i komponenty interpretacyjne

• Zasadnicza różnic jest taka, że o ile wszystko to co jest dane na mocy komponentu generatywnego ma pokazywać model krok po kroku, to przypisywanie treści musi się odbywać tzw. metodą ręczną, a nie automatyczną. Badacz przypisuje określoną reprezentację treści wygenerowanej strukturze, komunikuje jaki sens da się określonej strukturze przyporządkować.

• Stosowano do tego celu różne symbole tzw. pomocnicze, odnoszące się o różnych kategorii gramatycznych.

6. Rozszerzone teorie rządu i wiązania

• Na przełomie XX i XXI w. powstały tzw. programy minimalistyczne, których zasadniczym celem jest by poszczególne komponenty opisu maksymalnie ze sobą połączyć, by sam opis był jak najskuteczniejszy.

• W Polsce grupa badaczy - w środowisku poznańskim, wyspecjalizowana w poszukiwaniu adekwatnych modeli w ramach programu minimalistycznego.

7. Inny aspekt gramatyki generatywnej

Dla Chomskiego powiązany z tym, co można określić mianem doktryny związanej ze sposobem poznawania świata poprzez język.

• Wiąże się z tym wygłoszona przez Chomskiego w l. 60. XX w. hipoteza o istnieniu tzw. gramatyki uniwersalnej i tzw. hipoteza natywistyczna

• dziecko przychodzi nas wiat ze znajomością gramatyki uniwersalnej i ułatwia to opanowanie konkretnego języka zależnego od środowiska, w którym dziecko poznaje swój pierwszy język.

• U podstaw tej myśli o istnieniu gramatyki uniwersalnej tkwi myśl o istnieniu analogii budowy, analogii struktur wszystkich językach świata - teza w ogromnym stopniu uproszczona

• Skoro dziecko jest zdolne o szybkiego opanowania pierwszego języka bez posiadania wiedzy o języku, to musi się rodzić z pewnym już danym z góry wyposażeniem intelektualnym przenoszonym na zasadzie genetycznej. Obserwacja skutku jest głównym argumentem przemawiającym za postawieniem tego rodzaju hipotezy.

8. Związek lingwistyki generatywnej z falsyfikacjonizmem jako jednym z 4 najistotniejszych paradygmatów nauki w XX wieku:

• Zasadniczo sposób postępowania generatywistów jest taki, że dąży się do obalenia danego modelu opisu języka po to, żeby tworzyć model lepszy, odznaczający się wyższym stopniem dokładności, taki, który pozwoliłby na objęcie opisem zdecydowanie większą liczbę zdań jakiegoś języka.

• Sposób podejścia do oceny modeli jest dla falsyfikacjonizmu typowy i dlatego też tak generatywizm jest sytuowany względem paradygmatów nauki.

• Konfrontuje się jakiś model zbudowany a priori ze zdaniami konkretnego języka. Jeśli się okazuje, że ten model nie pozwala na opis wszystkich tych zdań, które się bierze pod uwagę jest modelem nieadekwatnym i trzeba stworzyć model lepszy.

• Tego rodzaju sposób postępowania może być przeprowadzany bez żadnych ograniczeń

9. Generatywizm i strukturalizm łączą pewne wspólne cechy:

1) To, że językoznawstwo w obu tych paradygmatach jest tzw. dyscypliną autonomiczną, tzn. nie korzysta z metod postępowania badawczego ukształtowanych w innych naukach.

2) Uważanie za najistotniejszy, za nadrzędny tzw. synchroniczny opis języka na tle opisu diachronicznego, który jest traktowany jako wtórny.

10. Różnice miedzy strukturalizmem a generatywizmem:

1) Dla strukturalizmu charakterystyczne jest dążenie do danych, które gromadzi się w tym celu, by potwierdzać, czy weryfikować te tezy ogólne na temat języka, które się głosi.

Dla generatywizmu główny cel to modelowanie kompetencji językowych.

2) Konfrontacja w ramach paradygmatów

Zasadniczym celem generatywizmu jest potwierdzanie tez głoszonych na temat języka przez ten paradygmat, a zasadniczym celem lingwistyki falsyfikacyjnej jest obalanie modelu.

3) Różnice dotyczące sposobu rozumienia pojęć język i gramatyka:

	strukturalizm	generatywizm
język	język jest interpretowany w sposób tradycyjny, język to słownik i gramatyka, język to system jednostek i zasady ich łączenia	zbiór zdań wyznaczonych przez gramatykę (zbiór nieskończony)
gramatyka	pojęcie zakresowo weższe w stosunku do pojęcia jezyka, gramayka to system reguł, któ®e są odnoszone do jednostek w tym celu, żeby opisywać system, kod	jest to formalna teoria języka, czyli model opisu

Jeżeli przyjmiemy istnienie języka w strukturalizmie i generatywizmie

język_s ~ gram._g

język_g ~ teksty_s

10. Semantyka jako jeden z najważniejszych działów językoznawstwa, w tym także i językoznawstwa teoretycznego

Sposób rozumienia dyscypliny i jej historia:

1) Czym zajmuje się semantyka?

Semantyka językoznawcza bada strukturę znaczeń wyrażeń w języku naturalnym ze względu na odniesienie tych wyrażeń do obiektów językowych i pozajęzykowych.

2) Każdy ciąg fonemów, układ liter może być uznany za wyrażenie językowe.

• Czy każdy taki układ coś znaczy.

• Wyklucza się wyrażenia, które nic nie znaczą.

• Struktura znaczeń wyrażeń - znaczenia są wielkościami złożonymi, z czego i w jaki sposób wyrażenia są zbudowane

• Błędne koło - najgorsza rzecz w nauce, powstanie błędnego koła świadczy o pustce

3) Dwa uzupełniające się i najistotniejsze aspekty opisu znaczeń, oba odniesienia są kluczowe,

• Jeśli się analizuje do obiektów językowych - jakie relacje zachodzą miedzy jednymi a drugimi wyrażeniami (pyta się o to jak jest zbudowany system semantyczny języka, odpowiedź na pytaniu służy unikaniu sprzeczności, tautologii, np. kontynuuję dalej)

• odniesienie wyrażeń językowych do obiektów pozajęzykowych- podstawowym celem jest to, by odróżniać sądy fałszywe od prawdziwych