4. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 4.11.2014

1. Językoznawstwo tradycyjne a XX-wieczne:

1) Prymat języka mówionego nad językiem pisanym

W tradycji zajmowano się przede wszystkim tekstami pisanym, w ciągu XX wieku zaczęto się zajmować językiem mówionym i zwracano uwagę na różne czynniki, które są istotne dla samego procesu mówienia: prozodia wypowiedzi, tonacja, akcent - było to związane z rolą interlokutorów (nadawcy i odbiorcy w samym procesie mówienia).

• Samo mówienie sięga początków ludzkiego gatunku, za to systemy pisma mają 6-7 tys. lat. Pismo jest czymś wtórnym w stosunku do mowy.

• Z aktu posługiwania się językiem mówionym nie wynika umiejętność posługiwania się pismem (o czym świadczy istnienie analfabetyzmu).

2) Oddzielenie opisowego/deskryptywnego i normatywnego podejścia do języka

W XVII-XIX w. w Polsce jednym z głównych celów działalności językoznawców była troska o czystość języka, piękno mowy.

Normatywne podejścia do języka pełnią funkcję utylitarną. Są niezależne od podejścia naukowego. Działalność normatywna służy szerszemu ogółowi użytkowników języka. Wiedza o języku i jego funkcjonowaniu ma służyć celom poznawczym.

3) Badanie zmian zachodzących w języku oraz jego stanu w danym czasie

W XIX w. i na początku XX w. nie uświadamiano sobie tego, że można rozpatrywać w sposób niezależny od siebie zmiany w języku i stan języka w danym czasie. Badania nad językiem były badaniami zakorzenionymi w historii, etymologii. Badania można było określić jako opis życia wyrazu (od hipotetycznego pochodzenia słów do stanu współczesnego dla badacza).Taki podejście uważane było za jedynie słuszne.

• Dopiero w pierwszych dekadach XX w. ugruntowało się podejście zwane opozycją synchronii i diachronii.

4) Problem stosunku językoznawstwa do innych dyscyplin naukowych. Tendencje:

a) Łączenie badań nad językiem z badaniami nad kulturą.

Łączy się języka ze światem zewnętrznym, z innymi dziedzinami nauki zwłaszcza z humanistycznymi i społecznymi. Dopiero w XX w. wykształciły się dyscypliny, które stoją na pograniczu językoznawstwa i innych dyscyplin, np. kształtowanie się etnolingwistyki (od l. 30. XX w.), socjolingwistyka, psycholingwistyka.

b) Dążenie do w miarę ścisłego opisu języka opartego na podstawach logicznych i matematycznych.

Dążenie do tego, by opis języka był eksplicytny - żeby to był opis jawny, żeby pokazywał wszystkie kroki, które wykonuje badacz, od punktu wyjścia do próby usystematyzowania.

Za tym idzie ujmowanie języka jako pewnego rodzaju modelu, do budowy którego byłyby wykorzystywane nauki ścisłe w szerokim sensie.

2. Elementarz opisu faktów językowych

1) Ile jest jednostek `kot' w języku polskim?

• Jest jedna jednostka `kot' w języku polskim.

2) A za pomocą jakiej liczby egzemplarzy ta jednostka może być realizowana?

• Za pomocą nieskończonej liczby (napisy, wysłowienia)

Czego opis jest możliwy, a czego jest niemożliwy?

• Niemożliwy jest opis zbioru nieskończonego (czyli wszystkich tych realizacji), a możliwy opis jednej jednostki językowej (np. `kot')

3. Pary opozycyjne

1) Językoznawstwo ogólne i językoznawstwo szczegółowe

• Językoznawstwo szczegółowe: opisuje się jakiś konkretny język naturalny/ grupę języków wyodrębnionych na podstawie danego kryterium

• Językoznawstwo ogólne: zajmuje się opisywaniem języka jako zjawiska, badaniem pewnych kategorii uniwersalnych, które są wspólne dla wielu języków. Konsekwencją tego jest także wchłonięcie przez językoznawstwo ogólne to, co jest określane mianem teorii języka i metodologii badań.

2) Językoznawstwo teoretyczne i stosowane

• Językoznawstwo teoretyczne: To taki sposób podejścia, jaki jest istotny dla badań podstawowych, czyli badań obejmujących samą strukturę języka, jego istotę i funkcjonowanie. Natomiast w tej parze nie jest istotne to, czy te badania mają charakter uniwersalny, czy dotyczą konkretnego języka, czy grupy języków.

• Językoznawstwo stosowane: Determinuje pewien określony cel, w luźny sposób określony. Pyta się o to jakie są możliwości wykorzystania osiągnięć badan podstawowych w różnych dziedzinach życia i w innych dyscyplinach naukowych.

• W grę wchodzi problem metod nauczania języka jako języka obcego, wchodzą w grę różne kwestie kultury języka, poprawności językowej, problematyka translatologiczna. cała problematyka logopedyczna, zastosowanie badań nad głosem i pismem ( badania kryminalistyczne)

3) Językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne

Ta para się krzyżuje z poprzednimi.

• Językoznawstwo wewnętrzne: Pyta się o to, czy badania dotyczą samej istoty języka, jego struktury i funkcjonowania (wewnętrzne), czy dotyczą tego, co łączy tę dyscyplinę z jakimiś innymi (zewnętrzne).

• Językoznawstwo zewnętrzne: liczne dyscypliny językoznawstwa stosowanego, to co jest związane z pragmatyką językową (ważny jest użytkownik języka), różnice kulturowe między odmianami języka, różnice mające charakter terytorialny, środowiskowy itd.

4) Językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne

Sama opozycja została ugruntowana w teorii języka przez F. de Saussure'a

W końcu XIX w. była rozważana i charakteryzowana za pomocą takich pojęć jak dynamiczne i statyczne podejście do opisu języka.

• Ujęcie synchroniczne: Traktuje się fakty jako zgodne z tym czasem, w którym fakty ze sobą współwystępują, nie rozważa się faktów, które miały miejsce w okresie wcześniejszym i późniejszym.

• Ujecie diachroniczne: Chodzi o porównywanie faktów wcześniejszych i późniejszych z jakimś stanem, który przyjmuje się za punkt wyjścia.

Ujęcia synchroniczne i diachroniczne mogą być zarówno współczesne jak i historyczne.

5) Językoznawstwo typologiczne i językoznawstwo historyczno-porównawcze

Zasadnicze cele tych badań są różne

• Językoznawstwo typologiczne: Porównuje różne języki świata ze względu na ich podsystemy, tzn. pyta o to jakie są wspólne cechy charakterystyczne dla podsystemu fonologicznego itd. To podejście jest niezależne od historii.

• Językoznawstwo historyczno - porównawcze: Pyta o wspólnotę pochodzenia języków, o stopień ich pokrewieństwa, a także o to jakie były kierunki rozwoju poszczególnych języków, kierunki wynikające także z kontaktów kulturowych i geograficznych miedzy językami.

Typologia języków jest ujmowana przede wszystkim synchronicznie, a językoznawstwo historyczno - porównawcze ma charakter diachroniczny.

Funkcje języka i zmiany w tym zakresie

Do czego służy język? Co można robić z językiem?

• Ogromne różnice celów, które da się osiągać przez język.

• Językoznawcy nie od zawsze uświadamiali sobie, że język może służyć do bardzo różnych celów i poglądy na ten temat się zmieniały.

• W 30. l. XX w. zaobserwowano dopiero, że język oprócz tego, że służy do przekazywania informacji, porozumiewania się, może służyć do wielu innych celów.

Do czego potrzebny jest język:

• Język jest potrzebny do przeprosin, podziękowań, wzięcia ślubu, chrzcin…

• Gesty, znaki pozajęzykowe nie wystarczają, nie mają ściśle takiego znaczenia jak znaki językowe.

• Inne działania: szantaż, groźba, insynuacja… (idealnie służy do tego język)

• Działania perswazyjno-manipulacyjne mediów

* Ludzie przekazując informacje o czymś innym ludziom, przyjmują to, że fakty, o których mówiąca pomocą języka są prawdziwe. Informacja przekazywana za pomocą słów jest prawdziwa. A jeśli tak nie jest to mówiący jest przekonany o tym, że tak jest.

1. Różne podejścia do kategorii funkcji języka

1) Najstarsze: pochodzi od K. Bühlera, Teoria języka. O językowej funkcji przedstawiania (1934- oryginał, 2004- polski przekład)

• Podstawowa funkcja, którą ma spełniać język to przekazywanie informacji o rzeczywistości.

• Język jest narzędziem za pomocą, którego mogą być realizowane różne funkcje

R- rzeczywistość, J- język, N- nadawca, O- odbiorca

R

J

N O

W koncepcji K. Bühlera były 3 funkcje:

a) Jeśli jest przedstawiana rzeczywistość, to język służy funkcji przedstawieniowej/ komunikatywnej

b) Jeśli język służy temu by nadawca zdawał sprawę z różnych stanów- funkcja ekspresywna

c) Jeżeli działał na odbiorcę - realizowana funkcja impresywna/ apelatywna

Funkcja jest pochodną świadomości celu jakim ma służyć język.

* W. v. Humboldt - uczony pokazujący nierozerwalność związku między językiem a myśleniem

2) Koncepcja Romana Jakobsona, Poetyka w świetle językoznawstwa (1960), W poszukiwaniu istoty języka

• Ta koncepcja miała wpływ na dalsze myślenie o roli języka.

• Sam Jakobson był zarazem językoznawca rosyjski i amerykański (I połowę życia spędził w Europie, a drugą połowę życia w Ameryce)

• Należał do czołowych twórców praskiej szkoły strukturalnej.

• Badania z zakresu morfologii (badania związane z fleksją czasownika, koniugacji), fonologii (przede wszystkim akustycznej), zajmował się także wersyfikacją, poetyką, psycholingwistyką.

• Znał dobrze wszystkie języki słowiańskie (6 żon, każda innej narodowości słowiańskiej, ostatnia była Polką).

Sam akt mowy jest zdaniem Jakobsona konstytuowany przez 6 elementów:

a) Nadawca (kieruje do odbiorcy przekaz)

b) Odbiorca

c) Przekaz (odnosi się do pewnego świata, rzeczywistości- desygnat, kontekst)

d) Desygnat

e) Kod (tekst jest formułowany w określonym systemie językowym, kodzie)

f) Kontakt (przekazywanie komunikatu wymaga kontaktu nadawcy i odbiorcy)

Jeden z komponentów aktów mowy jest w danej wypowiedzi komponentem dominującym. Istota tego dominowania służy wyodrębnienia funkcji języka - jest 6 funkcji:

a) Celem jest koncentracja uwagi na świecie pozajęzykowym, na rzeczywistości, czyli na desygnatach, do których się przekaz odnosi, to jest realizowana funkcja poznawcza języka/ funkcja komunikatywna.

b) Koncentracja uwagi na nadawcy - funkcja ekspresywna

c) Jeśli tekst służy oddziaływaniu na odbiorcę - funkcja apelatywna/ ko natywna

d) Koncentracja uwagi dotyczy kodu, mówimy o samym fakcie językowym - funkcja metajęzykowa (np. przedmiotem wypowiedzi jest określone słowo, zdanie przytaczane przez mówiącego)

e) Jeśli ktoś mówi tylko po to, by mieć kontakt z kimś innym (zagadywanie), by podtrzymać kontakt - funkcja fatyczna

f) Funkcja poetycka/ estetyczna - nastawiona na sam przekaz, kiedy przekaz ma taki charakter, że trudno by nie zwrócił uwagi mówiącego i odbiorcy, cel jest taki by pokazać określone ujęcie słowne.

2. Istotna rola uczonych polskich, którzy przyczynili się do rozwoju badań nad teorią funkcji języka:

1) Leon Zawadowski, Lingwistyczna teoria języka (1966) - nestor polskiego językoznawstwa, dożył w tym roku 100 lat

• Podział na funkcje kodowe i niekodowe/pozakodowe

• Kodowe:

• język reprezentuje świat/ rzeczywistość i w związku z tym można mu przypisać funkcję reprezentatywną,

• za pomocą języka nadawca przekazuje informacje odbiorcy - język realizuje funkcję komunikatywną

• Niekodowe:

• ekspresywna

• impresywna

2) Halina Kurkowska, Stylistyka polska (1974, ze Stanisławem Skorupką)

• Zwrócenie uwagi na to, że należy osobno opisywać funkcje języka, a osobno funkcje tekstu.

• Istota funkcji języka jest taka, że język służy o budowania tekstu i interpretacji, możliwości jego zrozumienia - funkcja generatywna języka.

• Istnieją takie cechy tekstu, które pozwalają na identyfikacje przynależności mówiącego do grupy społecznej.

3. Najważniejsze kwestie wynikające z opozycji funkcji języka i funkcji wypowiedzi:

Niemały wpływ na zmiany w tym zakresie miały 3 kwestie w rozwoju językoznawstwa

1) To, że istotny wpływ na rozwój językoznawstwa miały teorie aktów mowy, które wyrosły z filozofii języka.

2) Wpływ na badania w zakresie funkcji języka licznych teorii logicznych, przede wszystkim teorii odniesienia przedmiotowego - teorii referencyjnych/ teorii kwantyfikacji. Odgrywały one znaczącą rolę w związkach między logiką a językoznawstwem.

3) Wpływ teorii językoznawstwa generatywnego w różnych modeli językoznawstwa na badania, nad językiem wypowiedzi.

4. Funkcje systemu językowego

Najistotniejsze są funkcja generatywna i poznawcza (reprezentatywna)

• Język jest podstawą do tworzenia tekstów i podstawą do ich interpretacji.

• Jeżeli chodzi o funkcję reprezentatywną - ona wiedzie od Humboldta i innych myślicieli wykorzystujących związki między językiem a myśleniem - nie jest możliwe myślenie, przedstawianie myśli, przeprowadzanie rozumowań, wnioskowań bez udziału języka.

• Przeprowadzanie jakichkolwiek rozumowań zmusza nas do kategoryzacji, w wypadku której są potrzebne nazwy, sposoby odsyłania do świata, cze gonie da się zrobić bez udziału języka.

• Pogląd uniwersalistyczny i wyróżniający się skrajnym relatywizmem językowym - języki łączą elementarne cechy i języki się zasadniczo różnią od siebie, co jest pochodna typu kultury, mentalności ludzi, np. wyodrębnianie gatunków śniegu przez Eskimosów.

---