6. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 2.12.2014

1. Metodologia strukturalizmu - 7 najważniejszych kompleksów zagadnień, 7 najważniejszych tez:

1) Traktuje się język jako system, a w związku z tym system można najkrócej scharakteryzować sposób taki, że jest to zbiór klas jednostek, które są uporządkowane według pewnych hierarchii (tym się różni system od zbioru, hierarchia- jednostki nie należą do jednego poziomu, tych poziomów jest wiele, jedne poziomy są wyżej, drugie niżej, jednostki poziomów niższych służą do tworzenia jednostek z pionów wyższych), jednostkom tworzącym te klasy można przyporządkować odpowiednie funkcje semiotyczne (jednostki te nie mogą znaczyć, ale służą do ustalania znaczeń),

klasy jednostek: cechy dystynktywne, fonemy, morfemy, komponenty, zdań, grupy syntaktyczne, zdania itd.

2) Ustala się relacje między jednostkami w systemie - podstawowy rodzaj działania określony mianem analizy strukturalnej - stwierdza się na czym polega związek między danymi jednostkami, czy związek zachodzi, czy nie zachodzi, czy mamy do czynienia tylko ze współwystępowaniem, czy też ze współzależnością

3) Wykrywanie identyczności różnic między jednostkami, które są porównywane

Tzn., że jeżeli się przyjmie istnienie jakichś 4 wielkości, np. A, B, C i D i jakoś się je uporządkuje pod względem jakiejś cechy, np. w pary, to wtedy różnice między dwiema wielkościami i jakimiś innymi wielkościami w ramach tej czwórki będą takie same.

np. idę, idziesz - relacja między idę idziesz jest taka sama jak między niosę, niesiesz (kwestia alternacji jest nieistotna dla samego problemu)

Analiza strukturalna sprowadza się do tego, żeby wykrywać tego rodzaju zależności.

np. idzie, biegnie i wolno, szybko - z tego też można zbudować analogiczny układ: idzie wolno ma się tak samo do siebie jak biegnie szybko

To, co odróżnia dany znak jest tym, co go stanowi - jeśli nie da się stwierdzić istnienia różnicy między dwiema wielkościami, to nie ma dwóch wielkości, tylko jest jedna.

4) Proporcje analogiczne są źródłem dwóch elementarnych operacji jakie się w języku dokonuje - łączenia i zastępowania.

a) Wtedy kiedy elementy językowe się ze sobą łączą mówi się, że one ze sobą ko-okurują > ko-okurencja (współwystępowanie)

b) Substytucja (zastępowanie)

ko-okurencja

substytucja

pies szczeka: pies, szczeka - ko-okurencja

Podstawą analizy języka są stosunki paradygmatyczne i syntagmatyczne, a więc należące do pionowej poziomej osi języka. Proporcje analogiczne pokazują mechanizm działania tych właśnie stosunków syntagmatycznych paradygmatycznych.

5) Cała trudność w opisie języka polega na tym, że język jest zarazem i przedmiotem badań, i narzędziem badań. Nie ma innej możliwości jak badanie języka z pomocą języka. Stąd opozycja języka przedmiotowego i metajęzyka.

Można przyjąć, że językoznawstwo jest nauką autonomiczną, istota tej autonomiczności polega na samowystarczalności.

Autonomiczność ta nie przeczy interdyscyplinarności.

6) Czym innym są indywidualne wykonania językowe, mówienie, a język

Opozycja języka i użycia języka

Postulat rozróżnienia językoznawstwa języka i językoznawstwa mówienia.

Stan badań nad językoznawstwem mówienia jest nadal bardzo nikły.

7) Pewien rodzaj dyscypliny w postępowaniu badawczym

Postulaty:

A. Opis ma zdawać sprawę w sposób jawny z wszystkich kroków postępowania badawczego, aby wszystkie te kroki, które podejmuje badacz dochodząc do jakiegoś odkrycia były pokazywane w sposób jawny, chodzi o przeciwstawianie tych kroków tzw. przemilczaniu, ukrywaniu ich, ponieważ nie zawsze kiedy coś jest ukryte istnieje możliwość odtworzenia dokonanych operacji.

B. Dążenie do ostrej delimitacji wielkości językowych.

Chodzi o to, wymieć świadomość tego gdzie się kończy jedna jednostka, a zaczyna druga. Podział na częścią nie może być czynnością dowolną.

Źródłem tej motywacji jest możliwość sprowadzenia takiego kroku do czwórki proporcjonalnej.

np. ktoś zabiera się do czegoś - dzielić czy nie?

„do” nie może zostać zredukowane do zera, ani zastąpione przez coś innego, więc „do” reprezentuj klasę zamkniętą

A więc mówiąc o tzw. ostrej delimitacji jednostek ma się na myśli przede wszystkim to, by wyznaczać jednostki w sposób umotywowany, czyli zgodny z przyjętymi zasadami postępowania badawczego

np. kieliszków było bez liku

C. Należy wykrywać różnice między wielkościami, różnice wszelkie, najdrobniejsze.

D. Redukcjonizm metodologiczny, redukcjonizm

W. Ockham

Dążenie do wyodrębniania jak najmniejszej liczby znaczeń. Im więcej się w wyróżnia znaczeń, tym więcej jest do określenia granic pomiędzy szczególnymi znaczeniami. Im mniej znaczeń tym bardziej się unika błędów.

E. Postulat by unikać tautologii w opisywaniu faktów językowych, w uzasadnianiu i wyjaśnianiu faktów. Trzeba unikać pustosłowia, tego rodzaju sądów, których powtarzanie do niczego nie służy, np. sądy w rodzaju On jest dobry, bo nie jest zły.

F. Nie oddziela się tego, co należy do języka (tych faktów, które mają charakter językowy) od faktów odnoszących się do użycia, do jednostkowej sytuacji komunikacyjnej.

Wiązać wartości systemowych z okolicznościami użycia nie ma sensu.

2. Główne szkoły klasyczne językoznawstwa strukturalnego na świecie

Chronologicznie:

1) Szkoła praska

2) Szkoła kopenhaska

3) Szkoła amerykańska

Ad. 1) Szkoła praska

• powstała w roku 1926

• I okres istnienia- do okresu wojny: 1926-1938 (różne formy odrodzonej szkoły praskiej istnieją do dziś)

zasługi:

• ukształtowanie podstaw fonologii konkretnie na przykładzie licznych języków słowiańskich, zasługi przede wszystkim Romana Jakobsona i Mikołaja Trubeckiego (obaj byli Rosjanami)

• ukształtowanie morfonologii, a więc dyscypliny stojącej na pograniczu fonologii i morfologii

• intensywny rozwój morfologii w tamtym okresie, zwłaszcza badania nad określonymi kategoriami gramatycznymi jak przypadek, aspekt, czas - Jakobson

• Składnia - światowe znaczenie dla rozwoju składni w tym okresie miała działalność V. Mathesiusa - dzięki niemu ukształtowała się wiedza dotycząca struktury tematyczno-rematycznej zdania, sam Mathesius mówił o tzw. funkcjonalnej perspektywie zdania

• Uświadomienie istnienia dwóch warstw: psychologiczna i gramatyczna (o czym jest mowa, co jest o tym, o czym jest mowa powiedziane- trzeba odpowiadać zgodnie ze zdrowym rozsądkiem)

• rozwinęła się stylistyka funkcjonalna w tamtym okresie - dokonano typologia stylów - J. Mukařovský

• rozwijało się językoznawstwo normatywne

• badania z odmianami języków narodowych - B. Havránek

Ad. 2) Szkoła kopenhaska

• Jej rola była trudna do przecenienia, zwłaszcza jeśli chodzi o samo znaczenie metodologiczne szkoły, chociaż uświadomiono to sobie znacznie później.

Zasługi:

• Jedno nazwisko znaczące: L. Hjelmslev (1899-196), twórca dyscypliny, którą on sam nazywał glossematyką (nauka o języku, językoznawstwo, teoria języka Luisa Hjemsleva, glossa - język, mate- nauka).

• Glossematyka przedstawiona została w jego największym dziele z 1943 r. Prolegomena do teorii języka

• Prolegomena nawiązuje do myśli F. de Saussure'a - język jest formą, a nie substancją

Wizja glossematyki w ujęciu Hjemsleva

plan wyrażenia		plan treści
substancja fonetyka	forma	forma	substancja semantyka

• Najważniejsza kwestia dla całej tej teorii: ko-mutacja (współzmiany, są dwie zmiany, jedna zmiana towarzyszy innej zmianie i pyta co z tego współtowarzyszenia wynika) - odniesiona do płaszczyzny paradygmatycznej

na tej samej zasadzie per-mutacja - odniesiona do związków syntagmatycznych

Jeśli zmiana dotycząca formy planu wyrażenia pociąga za sobą zmiany dotyczące formy planu treści, to tego rodzaju zmiana jest istotna dla danego języka - mamy do czynienia z powstawanie figur, figura to jednostka

np. on:ona (tworzą opozycję w planie wrażenia - widać, tej różnicy odpowiada różnica w planie treści - słowa on i ona znaczą co innego - mamy do czynienia z figurami języka, proporcja tego rodzaju jest przejawem ko-mutacji, zachodzi ona na płaszczyźnie paradygmatycznej)

np. kot:tok:kto (zmiana w planie treści- per-mutacja, zmiana dokonała się na płaszczyźnie syntagmatycznej)

Mechanizm tych zmian

• Hjemslev wyodrębnił tzw. funkcje glossematyczne. Te funkcje to 3 wielkości:

zależność dwustronna, jednostronna i niezależność, które były określane za pomocą takich terminów jak interdependencja, determinacja i konstelacja

• Nowatorstwo metodologiczne ujawniające się tym, że należy budować teorię funkcji glossematycznych metodami dedukcyjnymi

Ad. 3) Amerykański dystrybucjonizm/ deskryptywizm/ transformacjonizm

• Lingwistyka amerykańska była przede wszystkim w swoim pierwszym okresie badań (lata 40. i 50. XX w.) nastawiona na formalny opis języka, na odpowiedź na pytanie jak opisać cechy bezpośredniego kontekstu poszczególnych jednostek języka.

• Liczne fakty są dla składni znaczące:

• analiza na składniki bezpośrednie

• sama istota dystrybucji i podstawowe typy dystrybucji elementów tekstów, które w tamtym okresie zostały wyodrębnione (dystrybucją danego elementu językowego jest całokształt dopuszczalny dla niego bezpośrednich kontekstów, pyta się o to z czym może dana jednostka współwystępować, jaka nie może współwystępować)

wyodrębnienie 3 podstawowych dystrybucji

• komplementarnej - wykluczającej, uzupełniającej, dwie jednostki językowe mają wykluczające się dla siebie konteksty, czyli nie mogą występować dokładnie w tych samych otoczeniach, np. l:ł/ i:y

• kontrastowej - zgodność otoczeń danej jednostki, identyczność bezpośrednich kontekstów, a samo istnienie tej jednostki ma konsekwencje semantyczne, czyli powoduje różnicę znaczeń, np. tom:dom:łom (konteksty identyczne, same jednostki fonologiczne są inne), analogicznie w angielskim: -ing, -ed

• tzw. alternacji swobodnej - możliwość zastępowania innych form innymi bez konsekwencji semantycznych - tzw. dublety form: oczyma-oczami, rękoma-rękami

---