2. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 21.10.2014

1. Przezroczystość semantyczna

1) W XIII w. Piotr Hiszpan, arcybiskup portugalski zwrócił uwagę na to, że cechą charakterystyczną znaku jest ich możliwość odnoszenia do przedmiotów na świecie, a z drugiej strony odnoszenia znaków do samych siebie.

To zjawisko przeszło do nauki jako supozycja zwykła i materialna.

supozycja

zwykła materialna

2) Dziś teoria supozycji nazywana jest przeźroczystością - za wyrażeniem językowym kryje się coś poza nim, coś innego niż on sam.

• Ten pies szczeka. - `pies' - ktoś ma na myśli obiekt pozajęzykowy

3) Nieprzezroczystość (supozycja materialna) - albo jest mowa o postaci, o kształci, o formie czegoś, albo jest mowa o treści (pojęcie).

• „Pies” jest nazwą gatunkową. -jest mowa o pojęciu psa, jest mowa o treści

• „Pies” zaczyna się na „p”. - jest mowa o formie

Są to wypowiedzenia metajęzykowe. Jest w nich mowa o jakimś elemencie języka, a nie o świecie.

2. Metajęzyk

1) Pojęcie metajęzyka zostało wprowadzone do metodologii ogólnej nauk przez Alfreda Tarskiego, polskiego matematyka i logika, w roku 1933, w pracy Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych. Stopniowo zostało przenoszone do innych nauk, np. do językoznawstwa.

2) W językoznawstwie odpowiednikiem tego określenia jest pojęcie „język językoznawstwa”/ „język lingwistyki”.

3) Metajęzyków jest dużo. Poszczególne dziedziny nauki mają swoje metajęzyki i poszczególni badacze mają swoje metajęzyki.

4) Funkcjonuje w nauce opozycja języka interpretowanego i interpretującego wprowadzona przez Emila Benveniste'a.

• Język interpretowany - podlega opisowi (język przedmiotowy)

• Język interpretujący - język, który opisuje (metajęzyk)

3.Wypowiedzenia metajęzykowe

Jedna z najbardziej opozycyjnych par - opozycja zdań analitycznych i zdań syntetycznych

Istota zdania analitycznego - to takie zdanie, które odznacza się konieczną prawdziwością (jeżeli coś jest koniecznie prawdziwe, to nie może być inaczej, jest prawdziwe pod groźbą popadnięcia w sprzeczność)

Zdanie: „Pies jest zwierzęciem.” jest zdaniem analitycznym, bo w treści słowa pies jest zawarta informacja, że pies jest zwierzęciem. Pojęcie psa jest niemożliwe bez pojęcia zwierzęcia.

Na zakres pojęcie „zdanie analityczne” składają się 4 typy wielkości:

• Prawdy logiczne(formuły, które są formułami rachunku zdań i na które można podstawiać stałe, określone wartości zamiast zmiennych, po podstawieniu tych wartości otrzymujemy jakieś zdanie języka naturalnego, które jest odwzorowaniem tej formuły),

np. p ^ ¬p

• Podstawienia praw logiki,

np. To jest żółte i nieprawda, że to jest żółte

• Definicje (nie dowolne, tylko takie, które mogą być uznane za prawdziwe)- postulaty znaczeniowe języka

• Logiczne konsekwencje postulatów znaczeniowych

4. Metatekst

Charakterystyczną cechą metatekstowości jest odniesienie do nadawcy, do mówiącego, do autora wypowiedzi. Oprócz tego jest zrealizowane to odniesienie co w metajęzyku - odniesienie do wyrażenia.

Ujawnianie się nadawcy, pokazanie tego, że ktoś mówi:

• używanie słowa „mówię”, kiedy przytaczają siebie lub „mówi”, gdy przytaczają kogoś innego,

• „wiesz”, „rozumiesz” - wtrącane między inne słowa

• komentowanie tego, co się mówi

• „chyba”, „po pierwsze”, „po drugie”, „jednym słowem”, „krótko mówiąc”

• szyk wyrazów

• intonacja

• pauza

5. Czy mamy do czynienia z metajęzykiem w zwykłej komunikacji?

Wszystko jest uzależnione od tego w jakich okolicznościach ktoś mówi o języku samym i posługuje się elementami, które do jeżyka się odnoszą.

„fonem”, „morfem”, „wyraz”, nazwy części mowy, części zdania - jednostki metajęzyka

np. „Anty-” jest prefiksem.

6. Strukturę tekstu można percypować w postaci linii. Linia obrazuje to, że wyrażenia językowe współwystępują ze sobą - są zlokalizowane obok siebie.

Nie jest to jedyna możliwość funkcjonowania elementów językowych. Elementy mogą być wzajemnie zastępowane.

b)

a)

a) Istnieją jednostki, które mają charakter syntagmatyczny. Istnieją zależności syntagmatyczne [pochodzi od słowa `syntagma' - zestawienie]. Występują jeden obok drugiego, jeden przy drugim, współwystępują (np. Pies szczeka. - słowo „pies” i słowo szczeka współwystępują, ale Stół szczeka. - słowa ze sobą nie współwystępują, nie wszystko można postawić obok wszystkiego). Istota związków syntagmatycznych są to związki między elementami współwystępującymi, są to elementy współzależne.

b) Oprócz tego istnieją takie związki, które dotyczą elementów językowych niewspółwystępujących ze sobą.

Są to związki paradygmatyczne [pochodzi od słowa `paradygmat' - przykład, wzór, wzorzec]

• I jeden, i drugi rodzaj związków są ze sobą skorelowane, tworzą wspólny mechanizm języka.

Elementy, które współwystępują ze sobą mogą być zastępowane innymi, które takiej zdolności współwystępowania nie mają.

np. t|om : d|om : ł|om (to co większą liczbę wielkości ze sobą łączy i to, czym się te wielkości różnią to jest ten sam mechanizm, ma się to do siebie jak dwie strony tej samej kartki papieru)

Dla sekwencji typu tom : dom : łom jest charakterystyczne, że fonemy które składają się na te sekwencje pozostają w związkach syntagmatycznych, elementy t, d, ł tworzą związki paradygmatyczne, czyli one nie współwystępują, można je tylko wyliczyć, ale wyliczenie nie jest współwystępowaniem, mają one tę samą cechę, że reprezentują wspólną klasę - dla t, d, ł charakterystyczne jest to, że ich status językowy jest taki sam - to jest fonem spółgłoskowy

np. Mały chłopiec czyta ciekawą książkę.

5 wyrazów i każdy reprezentuje określoną klasę gramatyczną, one tworzą sensowną całość, można odstawiać za każdy element tego zdania inny element, który reprezentuje tę samą klasę

chłopiec - czyta > związek syntagmatyczny

Mała dziewczynka czyta… dziewczynka - czyta > związek syntagmatyczny

dziewczynka - chłopiec > związek paradygmatyczny

• Formy wyrazowe można dzielić na morfem leksykalny i gramatyczny. Między morfemem leksykalnym a morfemem gramatycznym zachodzi związek syntagmatyczny, a między dwoma morfemami gramatycznymi, które mogą być wzajemnie wymieniane zachodzi związek paradygmatyczny.

• Nałożone są pewne ograniczenia - niektóre związki akceptujemy, a innych nie (pies szczeka - akceptujemy, stół szczeka - nie akceptujemy).

*Demarkacja (rozgraniczanie)

• Wywodzi się od G. Fregego

• Czym innym jest komunikacja na serio, a czym innym jest komunikacja nie na serio, komunikacja figuratywna, zabawowa. Nie można traktować wszelkich form komunikacji tak samo.

Każde twierdzenie ma swój rodowód

Powyższe pochodzi z Kazańskiej szkoły lingwistycznej - ostatnie ćwierćwiecze XIX w., gdzie współpracowali naukowcy polscy, którzy tworzyli podstawy strukturalizmu- J. Baudouin de Courtenay, M. Kruszewski

Dzięki F. de Saussure te nazwy zostały utrwalone w lingwistyce.

7. Zależności mogą być:

• dwustronna

• jednostronna

• brak zależności - dwa elementy językowe tolerują się nawzajem, ale każdy z nich może istnieć bez drugiego

Jest to twór L. Hjelmslev'a, twórcy glossematyki (nauka o języku)

1943 - Prolegomena do historii języka

• interdependencja (dwustronna)

• determinacja (jednokierunkowa)

• konstelacja (brak zależności)

W językach wszelkiego rodzaju związki między elementami są sprowadzalne do powyższych 3 możliwości.

* skoro są samogłoski, to muszą być spółgłoski i odwrotnie (zależności oparte na interdependencji)

* zależność między czasownikiem a przysłówkiem w j. polskim - przysłówek implikuje czasownik, ale czasownik nie implikuje przysłówka (determinacja)

czasowniki które implikują przysłówek: czuje się, zachowuje się

* gdy dany przyimek rządzi więcej niż jednym przypadkiem, np. na stół, na stole - konstelacja

* na poziomie klas gramatycznych stosunek partykuły do rzeczownika (rzeczownik może występować bez partykuły i partykuła może występować bez rzeczownika), np. Zrobił to chyba Piotr. To jest chyba żółte.

8. Istnieje analogia między tym co składa się na lingwistykę i tym, co składa się na semiotykę/ semiologię, mimo że obiekty tych dyscyplin są inne. To determinuje także określone spojrzenie na zakres językoznawstwa jako nauki.

Mamy do czynienia z wielopoziomową strukturą, której istota polega na tym, że głównych działów językoznawstwa nie jest wiele, ale te główne działy rozwarstwiają się na wiele mniejszych.

Języki mogą być opisywane z różnych punktów widzenia, ze współczesnego, historycznego i tzw. synchronicznego.

Miejsce językoznawstwa w nauce wyłaniają się najistotniejsze cechy językoznawstwa jako dyscypliny, co pozwala na uchwycenie różnic i podobieństw między językoznawstwem a innymi typami nauki. Nie ma nauk izolowanych, niezależnych od innych nauk.

---