12. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 30.01.2015

25.02.2015 - godz. 17.00 - egzamin poprawkowy

1. Jeden określony typ wypowiedzeń, który może być scharakteryzowany z punktu widzenia modalności - pytania

Dlaczego pytania?

• Dość duży stopień zróżnicowania pytań.

• Pytania są pod względem modalności w sposób najlepszy opracowany.

2. Intonacja - najistotniejsza cecha pytań

• Pytanie - takie wypowiedzenie, które ma intonację wznoszącą i fakultatywny wykładnik leksykalny w postaci operatora bądź zaimka.

• Takim zasadniczym typem operatora w odniesieniu do polszczyzny jest słowo czy.

• To słowo nie musi być użyte, jego istnienie w wypowiedzeniu nie jest warunkiem istnienia pytania.

3. Zasadniczy cel pytań

• Wola uzyskania informacji na dany temat.

• Z tego nie wynika, że wszystkie typy wypowiedzeń, które mają intonację wznoszącą mają taki cel.

• Są liczne inne takie pytania, które nie funkcjonują jako pytania w ścisłym sensie.

Konsekwencją tego jest podział na:

1. pytania właściwe

2. i niewłaściwe

ad. a) celem pytań właściwych jest uzyskanie informacji na ten określony temat, którego pytanie dotyczy

ad. b) niewłaściwe - zbiór otwarty, nie ma ustabilizowanych podziałów, to co jest najbardziej znane to są trzy typy wypowiedzeń: pytania deliberatywne, ekspresywne i retoryczne .

• Retoryczne - nie służą do zadawania pytań, tylko do wypowiadania sądów o charakterze ogólnym, które po opuszczeniu wykładnika pytania tworzą te sądy), np. Któż nie kocha własnej matki.

• Deliberatywne i ekspresywne służą uzmysławianiu różnych postaw, postaw mówiącego lub stosunku mówiącego do interlokutora,

• pytania deliberatywne - są kategorią najmniej znaną, najsłabiej opracowaną, można powiedzieć, że tyle mogłoby być pytań deliberatywnych ile różnych stanów psychicznych, stanów woli mówiącego, np. Co dalej z tym a tym będzie?, Cóż ona teraz zrobi (wszelkie myśli o nieznanym stanie rzeczy)

• ekspresywne - wypowiada się, wyraża pewien bieżący, aktualny stan emocjonalny, który zależy od określonej chwili i stosunku do odbiorcy, np. A chcesz w łeb?, Musisz ciągle wchodzić pod stół?

ad. a) Właściwe

• Związane ze ściśle określoną postawą modalną mówiącego - wola uzyskania informacji na dany temat.

• Dla pytań właściwych jest charakterystyczne to, że mogą mieć z góry przyjęty schemat budowy, pod ten schemat można dokonywać podstawień, są takie, których kształt może być różny

• Jest przyjęty podział pytań właściwych

1. pytania zamknięte - pytania 2 podstawowych kategorii, najbardziej znane

2. pytania otwarte - mogą mieć różną budowę, np. Co wiesz o tym i o tym?, Jak wygląda X?, Co sądzisz o tym i o tym?

ad. 1) Zamknięte:

• Pytania wyboru/ rozstrzygnięcia

• Możliwa jest odpowiedź tylko tak lub nie.

• Wyznaczają one dwie wykluczające się odpowiedzi.

• Wybór musi być jasny. Pytanie musi być sformułowany w sposób taki, by jedną z możliwości wybrać.

• np. Czy Toruń leży nad Wisłą?

Czy Toruń leży nad Wisłą czy nad Wartą? - nie ma takiej możliwości, by udzielić odpowiedzi tak lub nie (czy dublowane)

• Pytania uzupełnienia

• Mają ściśle określoną strukturę.

• Można by powiedzieć, ze to są pytania typu: kto i analogiczne, które są wprowadzane przez zaimki pytajne, dla których jest charakterystyczne to, że mają swoje tzw. datum questionis (pewnego rodzaju presupozycje, założenie pytania, które jest prawdziwe bez względu na to jakiej się udziela na dane pytanie odpowiedzi)

• np. Kto to zrobił? Kto przyjechał? (założenie: istnieje ktoś, kto to zrobił, istnieje ktoś, kto przyjechał)

• Istota odpowiedzi na to pytanie polega na zastąpieniu zaimka takim członem, który ze strukturalnego punktu widzenia mu odpowiada

np. Piotr przyjechał.

* Inne zaimki pytajne, pod które można podstawić także określone wyrażenie językowe funkcjonują na takiej właśnie zasadzie. formy przypadków zależnych, kto i co, a także takie nieodmienne słowa: kiedy, gdzie, skąd, dokąd.

4. Jest znana pewna liczba typów pytań, które są poza wszelką kategoryzacją, tzn. nie da się ich ująć w ogólny, charakterystyczny schemat budowy. Trzeba uświadamiać sobie możliwość ich istnienia, a przede wszystkim fakt, że tak wielopoziomowy podział pytań na właściwe i niewłaściwe itd., mimo charakterystycznej dla tego podziału dychotomii nie wyczerpuje wszystkich możliwych zjawisk.

1) Kilkadziesiąt lat temu została zauważona taka kategoria - tzw. a-pytania.

• Pytanie musi się zaczynać od A.

• Opuszczenie A prowadzi do tego, ze dana sekwencja jest niewłaściwa.

• A-pytania - struktury wplecione w strukturę dialogu

np. X: Ewa wyjeżdża w poniedziałek.

Y: A Stefan?

Na to musi paść jakaś odpowiedź, np. A Stefan w piątek.

• Niemożliwe jest podstawienie tego rodzaju konstatacji bez słowa A. Konieczne jest nawiązanie do tej konstatacji.

2) Drugi rodzaj pytań, który jest także poza kategoryzacjami, to są tzw. pozorne pytania rozstrzygnięcia,

• dla których jest charakterystyczne, to, że struktura wypowiedzenia jest spokrewniona z pytaniami wyboru.

• Pytanie jest tak sformułowane, że jednoznaczny wybór jest niemożliwy.

• Istnieje więcej niż jedna możliwość odpowiedzi na tak sformułowane pytania.

• np. Czy ktoś z was zna się na ptakach?, Czy ktoś z was tam był?

• Pytanie jest kierowane do więcej niż jednego interlokutora i możliwych jest wiele odpowiedzi nie da się tego zaliczyć do pytań wyboru.

3) Są takie pytania, które w pewnym sensie nawiązują do pytań wyboru, ale mają charakter pytań dysjunktywnych

• jako że twierdzenie i przeczenie jest częścią pytania.

• Jeśli się odpowiedziało tak albo nie to nie da się stwierdzić na który człon pada odpowiedź,

• np. Czy Adam śpi czy nie śpi?

• Nie można odpowiedzieć ani tak ani nie.

• Jedyna możliwość - powtórzenie twierdzenia z negacją lub bez negacji.

4) Tzw. pytania wielokrotne,

• w których są minimum dwie zmienne, bądź jakaś większa liczba zmiennych niż 2

• i chce się uzyskać przy okazji jednego pytania min. 2, czy 3 czy więcej odpowiedzi.

• A jedna odpowiedź, która może paść nie pokrywa tego, co jest oczekiwane poprzez dane pytanie.

• np. Kto z kim i kiedy tańczył na balu?, Kto z czego kogo wygryzł?

5. Pytania mogą mieć charakter bezkontekstowy bądź kontekstowy.

1. Powyżej pytania bezkontekstowe, czyli pytania niezależne.

2. Istota pytania zależnego, czy kontekstowego, jest zbliżona do struktury wypowiedzenia oznajmującego.

• Wprowadzane przez czasownik mówienia, pytanie wypełnia pozycję, którą otwiera czasownik mówienia

• np. czym innym jest Czy przyjdziesz?, a czym innym: On mnie zapytał, czy przyjdę

• […] czy przyjdę - umieszczone na pozycji, którą otwiera czasownik - taka sekwencja staje się wypowiedzeniem oznajmującym

• Kiedy wrócisz? - pytanie niezależne; Nie powiedziałeś mi, kiedy wrócisz - pytanie zależne

W języku polskim problem struktury wewnętrznej pytań zależnych jest mniej skomplikowany w porównaniu z licznymi innymi językami, jako ze nie istnieje możliwość posługiwania się różnymi wykładnikami kategorii czasu, trybu, osoby (polszczyzna pozwala na wiele możliwości w tym zakresie).

Zagadnienia ogólne z zakresu pragmatyki

1. Ch. Morris 1938 - Podstawy teorii znaków

• Wprowadza podział semiotyki na syntaktykę, semantykę i pragmatykę.

• Jest to znane w humanistyce jako tzw. triada Morrisa.

• Jest to przyjęte jako rodzaj wiedzy klasycznej.

• Przedmiot tych wszystkich 3 dyscyplin jest charakteryzowany przez Morrisa w sposób uproszczony:

• każda z tych 3 dyscyplin obejmuje zakres wyznaczony przez stosunek do znaku

• relacje znak-znak

• znak-rzeczywistość

• znak-użytkownik znaku (w szerokim sensie, nie koniecznie musi to być mówiący, znaki nie muszą być znakami językowymi)

• Warto zwrócić uwagę na to, że ta tradycja ma charakter bardziej ogólno-humanistyczny, logiczno-filozoficzny niż językoznawczy.

• Pragmatyka jako dyscyplina językoznawcza zaczyna być wyłaniana dopiero w latach 70. XX w.

2. Źródła pragmatyki

• Wyłanianie się pragmatyki ma swoje źródła w rozwoju lingwistyki generatywnej.

• Komponent semantyczny do lingwistyki generatywnej

• Komponent semantyczny rozrasta się, pragmatyka „wypączkowuje” z semantyki, jako że uczeni zaczynają obserwować, że zakres tego wszystkiego, co należy do semantyki jest z jednej strony zbyt szeroki, z drugie zbyt heterogeniczny, by wszystkie te problemy należały do jednej dyscypliny.

• Od poł. lat 70. pragmatyka się rozwija w sposób bardzo intensywny, w najprzeróżniejszych prądach językoznawczych.

• Jedno z zasadniczych pytań, które się dziś stawia, które się odnosi do różnych sądów - czy pragmatyka jest dziedziną samodzielną czy tworzy z semantyką jeden wspólny kompleks? Odpowiedzi są różne.

Orientacyjne ustalenie przedmiotu i zakresu pragmatyki

1. Nazwa

funkcjonuje w obiegu kilka nazw, nieidentycznych, mówi się pragmatyce językowej, językoznawczej i o pragmalingwistyce

* O pragmalingwistyce mówią ci, którym się wydaje, że poprzez wprowadzenie tego rodzaju nazwy pokazuje się, że jest się bardzo mądrym i uczonym ;p

* Bardzo rozpowszechniony przymiotnik pragmatyczny i przysłówek pragmatycznie

Wydaje się niektórym, ze pragmatyczny znaczy tyle co praktyczny (bzdura!)

Pragmatyka językoznawcza - wystarczająco komunikatywne pojęcie.

• Jest to nauka o aktach mowy.

• Jest to zbliżone do tego, czego chciał Morris, nie ma aktu mowy bez użytkownika (pragmatyka- relacje miedzy znakiem a użytkownikiem)

• Pragmatyka jest nauką o warunkach użycia wyrażeń językowych i o sposobach komunikacji za pomocą języków naturalnych.

• W związku z tym, ze komunikacja jako taka ma kilka najistotniejszych aspektów, przede wszystkim społecznych i psychologicznych, można dodać do sposobów komunikacji, że jest to nauka o sposobach komunikacji i jej społecznych i psychologicznych uwarunkowaniach.

2. Są tzw. szersze i węższe spojrzenia na pragmatykę

• Dla spojrzenia szerszego - pragmatyka sensu largo

• Wszystko, co jest związane z aktem mowy i zachowaniami językowymi jest włączane do zakresu pragmatyki.

• Przy taks szeroko rozumianej pragmatyce takie dyscypliny, które stoją na pograniczu lingwistyki są zaliczane do pragmatyki, np. dialektologia, psycholingwistyka, socjolingwistyka…

• Pragmatyka w rozumieniu wąskim - utożsamiana z nauką o aktach mowy.

Pragmatykę traktuje się szeroko!

To determinuje rozpoczęcie zajmowania się pragmatyką od aktu mowy.

3. Czym jest sam akt mowy?

• Akt mowy to takie zachowanie, które polega na użyciu wypowiedzenia w danej sytuacji.

• Co to jest użycie wypowiedzenia w danej sytuacji jest dalszym ciągiem tego, co się mieści w akcie mowy: ktoś powiedział o czymś coś do kogoś.

1) Części aktu mowy:

a) lokucja - ktoś się zwraca do kogoś i o czymś mówi i musimy brać pod uwagę trzy wewnętrzne części składowe - 3 podakty:

• akt fonetyczny - wypowiadanie dźwięków mowy

• fatyczny - sprowadza się do tego, że to, co wypowiadamy jest w jakiś sposób powiązane i coś znaczy - zgodność tego co się mówi z regułami gramatyki

• retyczny - charakterystyczne jest dokonywanie odniesienia

b) illokucja

• teoria performatywów i konstatacji

• Austin przeciwstawia konstatację performatywom,

• konstatowanie to nie jest wykonywanie działania,

• kiedy tworzył teorię illokucji był zdania, ze illokucja jest charakterystyczna dla dowolnego aktu mowy

• Illokucja - za pomocą języka dokonuje się czegoś pozajęzykowego, lub dokonuje się czego co jest integralną częścią języka

• robienie czegoś poprzez mówienie (bez względu na to, czy kończy się ten akt na konstatowaniu, czy są jego dalsze konsekwencje)

c) perlokucja - osiąganie skutku w wyniku powiedzenia czegoś, ten skutek musi dotyczyć innej sfery niż mówienie, np. nominacja -powołanie kogoś na jakieś stanowisko, nadanie mu tytułu lub stopnia (podaje się określoną formułę),

* małżeństwo, chrzest - przechodzą przez wszystkie 3 części aktu mowy

2) Jak się ma akt mowy do zachowań wszelkich, szeroko rozumianych

A. Zachowania kontrolowane = akty mowy / zachowania niekontrolowane ≠ akty mowy

Nie uważa się dowolnego zachowania za akt mowy, ale odnosi się pojęcia mowy do tego, co jest określane mianem zachowań kontrolowanych.

Można mówić w bardzo różnych okolicznościach, nie ma nic szczególnego w mówieniu przez sen, w mówieniu w stanie letargu, hipnozy, upojenia alkoholowego itd., ale tego rodzaju zachowań nie można traktować jako przejawów aktu mowy - świadomość mówiącego może być równa zeru.

Istotne dla powstania aktu mowy: musimy mieć do czynienia z zachowaniem kontrolowanym!

Są tzw. zachowania, które należałoby traktować jako niekontrolowane - ktoś w sposób automatyczny wtrąca do swojej wypowiedzi określone sekwencje dźwięków. Tych sekwencji nie da się przyporządkować nie tylko żadnej wartości informacyjnej, ale często i nawet jakiegokolwiek stanu emocjonalnego. Nie musi tu chodzić o najbardziej popularne słowo kurwa i jego przekształcenia. Chodzi o sekwencje dowolnego zakresu. To może być wszystko, łącznie z archaicznym mocium panie.

Istotne jest oddzielenie od siebie tego co tkwi w języku samym jako systemie, co jest zdeterminowanie wolą mówiących w tym sensie, że jest uzależnione od tego, co, kto chce powiedzieć i od tego ze to co chce powiedzieć musi być zdeterminowane określonymi regułami gramatyki danego języka.

Kwestie znaczenia słów i reguły ich łączenia są od mówiących niezależne, czy też mają tzw. determinację systemową, kodową.

Dopiero na tego rodzaju uwarunkowania można nakładać to, co jest w nierozerwalny sposób związane z tzw. wyborem mówiącego.

B. Mówiący może wybierać różne wyrażenia językowe w sposób zależny od aktu mowy.

Istota tego wyboru jest pragmatyczna. Wszystko to, co jest zdeterminowane wyborem mówiącego należy do pragmatyki, jest to zgodne z wyjściową charakterystyką dyscypliny.

Możemy powiedzieć, ze na zachowania językowe mają wpływ pewne czynniki zewnętrzne w stosunku do samego systemu, pewne wybory, które są przez użytkowników języka dokonywane. Można wskazać na 4 podstawowe typy wyborów, których suma pokazuje także zakres pragmatyki:

1. wybór socjolektalny

2. psychofizjologiczny

3. stylistyczny

4. i gatunkowy

ad. a) Każdy użytkownik języka może się posługiwać taką odmianą języka która jest charakterystyczna dla określonego środowiska, dla pewnej grupy zamieszkującej określony obszar, wtedy, kiedy się dokonuje takiego wyboru polegającego na identyfikacji z określoną grupą terytorialną, środowiskową, dokonuje się wyboru socjolektalnego.

Odwrotne: mówiący może chcieć się dopasować do odbiorcy, dokonuje takiego wyboru, który jest związane z tym jak interlokutor mówi.

ad. b) Drugi wybór, to całkowicie odrębna wielka domena badań - wybór psychofizjologiczny

• Jest zdeterminowany fazą rozwoju dziecka uczącego się mówić, wybór tego rodzaju nie należy do tzw. świata dorosłych użytkowników języka, ale musi być brany pod uwagę

• Dotyczy to przede wszystkim wpływu otoczenia na uczące się dziecko, które sukcesywnie dokonuje coraz to liczniejszych wyborów językowcy

ad. c) Stylistyczny

• Wybór właściwej odmiany funkcjonalnej języka, która ujawnia się przede wszystkim w określonych cechach tekstu, który ma powstać.

• W zależności od tego, czy chce się stworzyć tekst naukowy, artystyczny, publicystyczny, mówiący dostosowuje się do konwencji charakterystycznym dla tego typu tekstu.

ad. d) Wybory gatunkowe

• Relacja podrzędności i nadrzędności, gatunek mowy w rozumieniu Bachtinowskim jest podporządkowany kategoriom stylistycznym.

• Do kategorii stylu urzędowego należą takie formy jak obwieszczenie, oświadczenie, upoważnienie, kwestionariusz osobowy.

• Trzeba brać pod uwagę, że są gatunki mowy podporządkowane różnym stylom, np. skarga- przykład gatunku mowy potocznej jaki i wypowiedzi urzędowej, skarga kierowana do określonej władzy, do sądu itd. Tak samo jest z podziękowaniem (potoczne/oficjalne)

• Istotna jest świadomość różnic w tym zakresie i tego, że wybór gatunkowy tak samo jak wybór stylistyczny należą do zakresu pragmatyki.

4. Rozróżnienie między kompetencją językową i kompetencją komunikacyjną.

• W tradycyjnym rozumieniu lingwistyki generatywnej kompetencja językowa była rozumiana jako wiedza o tym jak tworzyć sensowne zdania za pomocą określonych reguł.

• Odnosiła się ona tylko do tego poziomu gramatycznego i semantycznego,

• nie uwzględniała świadomości językowej, charakterystycznej dla tzw. native speakerów (rodzimych użytkowników języka), którzy, by posługiwać się sprawnie danym językiem nie mogą ograniczać się do tzw. kompetencji językowej.

• Kompetencja komunikacyjna - umiejętność dopasowania się do sytuacji użycia wyrażeń językowych,

• ma ją ten, kto wie w jakich sytuacjach komunikacyjnych, w obrębie jakich aktów mowy jaki wybór jest dopuszczalny, a jaki nie.

---