8. Wykład z teorii literatury - 8.12.2014
Różne sposoby organizacji świata przedstawionego:
1) Kategoria realizmu magicznego (głównie w literaturze iberoamerykańskiej)
Podstawowy problem: czy realizm magiczny jest realizmem?
Po raz pierwszy realizm magiczny pojawił się w niemieckim malarstwie, w 1925 r.
Potem przyjęła się na hiszpańskim obszarem językowym, stał się modą na budowę świata przedstawionego.
Miguel Asturias po otrzymaniu nagrody nobla użył określenia realizm magiczny i ta nazwa się przyjęła.
Jest to pisarz i poeta gwatemalski.
Legendy gwatemalskie - wcielają zasady realizmu magicznego, oryginalna interpretacja mitologii Majów.
Takie wyobrażenie mentalności Indianina, w którym trudno odróżnić to, co rzeczywiste, a tym co magiczne, wyśnione.
Gabriel Garcia Marquez - chodziło mu o zniesienie granicy, która oddziela to, co fantastyczne od tego, co realne; najważniejszy przedstawiciel nurtu realizmu magicznego.
Nie chodzi o deformację rzeczywistości, ale chodzi o to, że przedstawia się rzeczywistość metodami realnymi tak jakby była ona magiczna.
Elementy magiczne, np. wniebowstąpienie funkcjonują w utworze na równi z elementami rzeczywistymi.
W polskim filmie- filmy Jana Jakuba Kolskiego.
W polskiej literaturze - Olga Tokarczuk.
2) Motywacje antyrealistyczne
różne odmiany fantastyki
groteska - związana z fantastyką, groteska wciela to, co fantastyczne, ale jest odrębnym typem fikcji; jest to przede wszystkim forma realizacji świata przedstawionego, a na drugim miejscu figura artystyczna
a) Fantastyka
Fantastyka zaprzecza realistycznym sposobom przedstawiania rzeczywistości, wybiega poza naturalne, empiryczne rozumienie rzeczywistości, postrzeganie świata
Fikcja fantastyczna byłaby negatywnym odpowiednikiem tego co realistyczne.
Weryfikatorem jest potoczna wiedza o tym, co rzeczywiste i konwencja.
Motywacja pozaempiryczna, pozapragmatyczna
Inny typ konsekwencji przedmiotowej.
Można mówić osobno o fantastyce baśniowej, fantastyce grozy i fantastyce science-fiction, czyli fantastyce naukowej.
Fantastyka baśniowa opiera się na motywacji cudownościowej. Jest to kryterium jednorodne, jest to wewnętrzna motywacja cudownościowa (różnica w stosunku do fantastyki grozy)
Groza nie determinuje porządku fikcji w sposób jednorodny. W fantastyce grozy mamy do czynienia ze stopniowym rozwijaniem porządku. Rozbija się istniejący porządek, towarzyszy temu rosnące poczucie lęku u odbiorcy i postaci.
Fantastyka naukowa to fikcja spekulatywna, jest najmniej fantastyczna, dotyczy praw nauki, eksperymentów, hipoteza naukowa, pseudo-racjonalizacja, ale wybiegająca poza aktualny stan nauki. Motywacja przyszłościowa. Najczęściej występuje styl naukowy, realistyczny, niewiarygodne zdarzenia, ale wiarygodnie opowiedziane.
b) Groteska
W obrębie groteski są elementy fantastyczne.
XVI w. - włoskie freski, maski zwierzęco-ludzkie
W Egipcie i Mezopotamii 3 tys. lat p.n.e.
Groteska - od grota, bo w grocie znaleziono pierwsze wytwory groteskowe
Ornament groteskowy w pierwotnym znaczeniu to połączeni elementów roślinnych i zwierzęcych połączonych w jeden motyw
Dla groteski charakterystyczna jest heterogeniczność przedstawienia (dwa sprzeczne elementy).
Z heterogenicznością związana jest nieklasyczność przedstawienia - zaprzeczenie klasyczności, weryzmowi.
Groteska - świat, który się wykoleił, świat, który wyszedł z orbit, z norm, z zawiasów, świat, który gra różnymi estetykami, różnymi stylami.
Wielostylowość, kontrasty są charakterystyczne dla groteski.
W doniesieniu do tradycji literackiej groteska zakłada dysonanse.
Fantastyka grozy jest formą gry ze strachem charakterystyczną dla epoki racjonalistycznej, o tyle groteska wyraża kryzys, zwątpienie, rozkład.
Grosteska - światopogląd kryzysowy, wyraz postawy wątpiącej, ekspresja rozczarowania racjonalnym programem myślowym.
Modelowy przykład utworu groteskowego: Bal manekinów Brunona Jasieńskiego (konfrontacja dwóch obrazów - bal manekinów i bal polityków, potem okazuje się, że ci politycy to manekiny) + Roman Jaworski (to, co u Witkacego, tylko wcześniej), Witkacy, Gombrowicz, Mrożek
c) Charakterystyczne konwencjonalne motywy służące zidentyfikowaniu tej rzeczywistości:
Fantastyki baśniowej: motywy różdżki, czapki, niewidki, latającego dywanu
Fantastyki grozy: opuszczony zamek, pustkowie, lochy, ruiny, upiory, zjawy, duchy, złowróżbne znaki
Fantastyka naukowa: statek kosmiczny, niezwykły wynalazek naukowy (np. wehikuł czasu), robot, podróż w czasie, bunt maszyn, eksploracja kosmosu, techniczny sztafaż
* Lem, Bajki robotów - połączenie dwóch porządków- fantastyki baśniowej i science-fiction
Ad. b)
Groteska: ośmiornice, ślimacznice (obrzydliwe, niepokojące organizmy), nietoperz (latający ssak), maska, manekin, metamorfoza, przemiana, prowadząca do wynaturzenia, spotwornienia, hybryda, połączenie tego co żywe z tym co martwe, przejawy biomorfizacji, autonomizacja, hybrydyzacja, hiperbolizacja pewnych elementów, buda jarmarczna, cyrk (sprzyjają motywom szaleństwa), maskarada, połączenie heterogenicznych, sprzecznych elementów, np. maski z twarzą i okazuje się, że maska jest twarzą lub twarzą jest maską, odrębny typ rzeczywistości
* koncepcja karnawalizacji Bachtina
karnawałowy obraz świata - realizacja modelu świata na opak, odrzucenie porządku z kategorią śmiechu wyzwalającego
w grotesce też jest śmiech, ale zawsze z tragizmem