8. Wykład z teorii literatury - 8.12.2014

Różne sposoby organizacji świata przedstawionego:

1) Kategoria realizmu magicznego (głównie w literaturze iberoamerykańskiej)

• Podstawowy problem: czy realizm magiczny jest realizmem?

• Po raz pierwszy realizm magiczny pojawił się w niemieckim malarstwie, w 1925 r.

• Potem przyjęła się na hiszpańskim obszarem językowym, stał się modą na budowę świata przedstawionego.

• Miguel Asturias po otrzymaniu nagrody nobla użył określenia realizm magiczny i ta nazwa się przyjęła.

• Jest to pisarz i poeta gwatemalski.

• Legendy gwatemalskie - wcielają zasady realizmu magicznego, oryginalna interpretacja mitologii Majów.

• Takie wyobrażenie mentalności Indianina, w którym trudno odróżnić to, co rzeczywiste, a tym co magiczne, wyśnione.

• Gabriel Garcia Marquez - chodziło mu o zniesienie granicy, która oddziela to, co fantastyczne od tego, co realne; najważniejszy przedstawiciel nurtu realizmu magicznego.

• Nie chodzi o deformację rzeczywistości, ale chodzi o to, że przedstawia się rzeczywistość metodami realnymi tak jakby była ona magiczna.

• Elementy magiczne, np. wniebowstąpienie funkcjonują w utworze na równi z elementami rzeczywistymi.

• W polskim filmie- filmy Jana Jakuba Kolskiego.

• W polskiej literaturze - Olga Tokarczuk.

2) Motywacje antyrealistyczne

• różne odmiany fantastyki

• groteska - związana z fantastyką, groteska wciela to, co fantastyczne, ale jest odrębnym typem fikcji; jest to przede wszystkim forma realizacji świata przedstawionego, a na drugim miejscu figura artystyczna

a) Fantastyka

• Fantastyka zaprzecza realistycznym sposobom przedstawiania rzeczywistości, wybiega poza naturalne, empiryczne rozumienie rzeczywistości, postrzeganie świata

• Fikcja fantastyczna byłaby negatywnym odpowiednikiem tego co realistyczne.

• Weryfikatorem jest potoczna wiedza o tym, co rzeczywiste i konwencja.

• Motywacja pozaempiryczna, pozapragmatyczna

• Inny typ konsekwencji przedmiotowej.

• Można mówić osobno o fantastyce baśniowej, fantastyce grozy i fantastyce science-fiction, czyli fantastyce naukowej.

• Fantastyka baśniowa opiera się na motywacji cudownościowej. Jest to kryterium jednorodne, jest to wewnętrzna motywacja cudownościowa (różnica w stosunku do fantastyki grozy)

• Groza nie determinuje porządku fikcji w sposób jednorodny. W fantastyce grozy mamy do czynienia ze stopniowym rozwijaniem porządku. Rozbija się istniejący porządek, towarzyszy temu rosnące poczucie lęku u odbiorcy i postaci.

• Fantastyka naukowa to fikcja spekulatywna, jest najmniej fantastyczna, dotyczy praw nauki, eksperymentów, hipoteza naukowa, pseudo-racjonalizacja, ale wybiegająca poza aktualny stan nauki. Motywacja przyszłościowa. Najczęściej występuje styl naukowy, realistyczny, niewiarygodne zdarzenia, ale wiarygodnie opowiedziane.

b) Groteska

• W obrębie groteski są elementy fantastyczne.

• XVI w. - włoskie freski, maski zwierzęco-ludzkie

• W Egipcie i Mezopotamii 3 tys. lat p.n.e.

• Groteska - od grota, bo w grocie znaleziono pierwsze wytwory groteskowe

• Ornament groteskowy w pierwotnym znaczeniu to połączeni elementów roślinnych i zwierzęcych połączonych w jeden motyw

• Dla groteski charakterystyczna jest heterogeniczność przedstawienia (dwa sprzeczne elementy).

• Z heterogenicznością związana jest nieklasyczność przedstawienia - zaprzeczenie klasyczności, weryzmowi.

• Groteska - świat, który się wykoleił, świat, który wyszedł z orbit, z norm, z zawiasów, świat, który gra różnymi estetykami, różnymi stylami.

• Wielostylowość, kontrasty są charakterystyczne dla groteski.

• W doniesieniu do tradycji literackiej groteska zakłada dysonanse.

• Fantastyka grozy jest formą gry ze strachem charakterystyczną dla epoki racjonalistycznej, o tyle groteska wyraża kryzys, zwątpienie, rozkład.

• Grosteska - światopogląd kryzysowy, wyraz postawy wątpiącej, ekspresja rozczarowania racjonalnym programem myślowym.

• Modelowy przykład utworu groteskowego: Bal manekinów Brunona Jasieńskiego (konfrontacja dwóch obrazów - bal manekinów i bal polityków, potem okazuje się, że ci politycy to manekiny) + Roman Jaworski (to, co u Witkacego, tylko wcześniej), Witkacy, Gombrowicz, Mrożek

c) Charakterystyczne konwencjonalne motywy służące zidentyfikowaniu tej rzeczywistości:

• Fantastyki baśniowej: motywy różdżki, czapki, niewidki, latającego dywanu

• Fantastyki grozy: opuszczony zamek, pustkowie, lochy, ruiny, upiory, zjawy, duchy, złowróżbne znaki

• Fantastyka naukowa: statek kosmiczny, niezwykły wynalazek naukowy (np. wehikuł czasu), robot, podróż w czasie, bunt maszyn, eksploracja kosmosu, techniczny sztafaż

* Lem, Bajki robotów - połączenie dwóch porządków- fantastyki baśniowej i science-fiction

Ad. b)

• Groteska: ośmiornice, ślimacznice (obrzydliwe, niepokojące organizmy), nietoperz (latający ssak), maska, manekin, metamorfoza, przemiana, prowadząca do wynaturzenia, spotwornienia, hybryda, połączenie tego co żywe z tym co martwe, przejawy biomorfizacji, autonomizacja, hybrydyzacja, hiperbolizacja pewnych elementów, buda jarmarczna, cyrk (sprzyjają motywom szaleństwa), maskarada, połączenie heterogenicznych, sprzecznych elementów, np. maski z twarzą i okazuje się, że maska jest twarzą lub twarzą jest maską, odrębny typ rzeczywistości

* koncepcja karnawalizacji Bachtina

• karnawałowy obraz świata - realizacja modelu świata na opak, odrzucenie porządku z kategorią śmiechu wyzwalającego

• w grotesce też jest śmiech, ale zawsze z tragizmem