Rynki czynników produkcji - uwagi wstępne

Zasób i strumień czynnika produkcji

W niniejszym rozdziale zajmiemy się rozpatrzeniem ogólnych uwarunkowań dotyczących handlu czynnikami produkcji, zarówno ogólnogospodarczymi (typu: ziemia, praca, kapitał rzeczowy) będącymi własnością gospodarstw domowych jak i specyficznymi, będącymi produktami przedsiębiorstw.

Musimy przede wszystkim zwrócić uwagę na fakt, że każdy z czynników produkcji może istnieć w gospodarce i w związku z tym być rozważany w ekonomii, w postaci zasobu lub strumienia. Pod pojęciem zasobu czynnika produkcji będziemy rozumieć jego ilość istniejącą w danym miejscu w danym momencie czasu. Natomiast strumień czynnika produkcji to ilość tego czynnika użytkowana (zużywana) w danym okresie. Na przykład jako zasób czynnika będziemy traktować całość pokładów węgla eksploatowanego przez pewną kopalnię lub zapasy węgla na placu zgromadzone przez pewną elektrownię. Natomiast jako strumień tego czynnika traktowalibyśmy np. dzienne wydobycie węgla lub ilość węgla spalanego w ciągu miesiąca.

Istnienie tych dwóch form czynników produkcji powoduje, że i handel czynnikami produkcji może przybrać postać kupna i sprzedaży zasobu lub strumienia czynnika, a więc i możliwość funkcjonowania rynków czynników produkcji jako rynku zasobu lub rynku strumienia odpowiedniego czynnika produkcji. W przypadku rynków czynników należących do czynników ogólnogospodarczych zaliczanych do grupy „ziemia” możemy więc np. odróżniać rynek zasobu ziemi przeznaczonej na cele rolnicze, na którym przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży będzie prawo własności do pewnego kawałka powierzchni Ziemi od rynku strumienia ziemi przeznaczonej na cele rolnicze, na którym przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży będzie prawo użytkowania pewnego kawałka powierzchni Ziemi w określonym czasie. Podobnie w przypadku czynników zaliczanych do kategorii „kapitał rzeczowy” również możemy mówić o rynku zasobu danego czynnika produkcji np. w postaci rynku, na którym handluje się prawem własności do budynku czy maszyny lub urządzenia od rynku strumienia tego czynnika, na którym przedmiotem transakcji jest prawo użytkowania tego budynku, maszyny lub urządzenia w danym okresie. Również handel czynnikami zaliczanymi do kategorii „praca” może mieć charakter handlu zarówno zasobem jak i strumieniem danego czynnika. Jednakże współcześnie handel zasobami tych czynników praktycznie nie występuje, bowiem - jak łatwo zauważyć - handel zasobami pracy oznacza handel ludźmi, a więc istnienie rynków zasobów pracy oznaczałoby istnienie rynków niewolników. Dlatego też współcześnie istniejące rynki pracy to w przeważającej większości przypadków (poza pewnymi reliktami) rynki strumienia pracy, na których sprzedaje się i kupuje prawo do wykorzystywania pracy danej osoby w określonym przedziale czasu (np. przez 8 godzin dziennie, 5 dni w tygodniu). Natomiast rynki specyficznych czynników produkcji będących produktem przedsiębiorstw, takich jak np. półfabrykatów, elementów składowych itp. są na ogół rynkami zasobów tych czynników.

Warianty czynnika produkcji i ich własności

Mimo że w ekonomii, a w szczególności w makroekonomii, często używa się zbiorczych terminów np. rynek ziemi, rynek kapitału rzeczowego czy zwłaszcza rynek pracy, to jednak musimy zwrócić uwagę na fakt, że poszczególne czynniki zaliczane do poszczególnych kategorii czynników ogólnogospodarczych: ziemi, kapitału rzeczowego i pracy są znacznie zróżnicowane i w związku z tym należy w rozważaniach mikroekonomicznych wyróżniać różne warianty tego typu czynników i w związku z tym mówić również o wielu rynkach różnych wariantów czynników ogólnogospodarczych. Najbardziej oczywiste jest to stwierdzenie w odniesieniu do czynników wchodzących do grupy „kapitał rzeczowy” - innym wariantem czynnika „budynek” jest budynek mieszkalny, innym lokal sklepowy a jeszcze innym hala fabryczna, a więc musimy traktować oddzielenie rynki: budynków mieszkalnych, lokali sklepowych i hal fabrycznych. Podobnie innym wariantem czynnika „maszyny i urządzenia” jest ciężarówka, innym obrabiarka sterowana numerycznie, a jeszcze innym pług.

Mniej oczywiste jest jednak, zwłaszcza dla mieszkańców miast, istnienie różnych wariantów wąsko pojmowanego czynnika „ziemia”. A jednak musimy odróżniać np. kawałek ziemi przeznaczony pod budowę od kawałków ziemi przeznaczonego pod uprawę, a na dodatek wśród tych ostatnich wyróżniać ich różne warianty w zależności od jakości gleby, stopnia melioracji, nawożenia itp.

Również w odniesieniu do „pracy” musimy wyróżniać szereg różnych wariantów tego czynnika. Do pewnego stopnia wariant pracy możemy utożsamiać z zawodem, choć pojęcie „wariantu pracy” jest w zasadzie pojęciem węższym niż „zawód”. Na przykład istnieje jeden zawód inżyniera mechanika, ale można wyróżnić kilka wariantów pracy związanych z tym zawodem, np. przy nadzorze pracy maszyn w przedsiębiorstwie przemysłowym, w biurze konstrukcyjnym itd. Dlatego też omawiając w jednym z następnych rozdziałów problemy handlu pracą będziemy mówić nie o jednym rynku pracy, a o wielu rynkach różnych wariantów pracy.

Konkretny wariant czynnika produkcji będą charakteryzować m.in. jego produkcyjność oraz mobilność. Produkcyjność czynnika jest uogólnieniem omówionego wcześniej pojęcia wydajności pracy lub wydajności kapitału. Możemy więc mówić o produkcyjności przeciętnej danego czynnika produkcji i o jego produkcyjności krańcowej. Produkcyjność przeciętna czynnika produkcji mówi nam jaką wielkość produkcji możemy wytworzyć zużywając jednostkę danego czynnika, natomiast produkcyjność krańcowa - o ile wzrośnie wielkość produkcji na skutek zwiększenia zużycia danego czynnika o ostatnią kolejną jednostkę, jeżeli w obu przypadkach zużycie innych czynników produkcji pozostaje nie zmienione na ustalonym poziomie. Jeżeli więc przez y oznaczymy wielkość produkcji pewnego produktu w jednostkach naturalnych (sztukach, metrach, kilogramach itp.), a przez r_i - ilość (również w jednostkach naturalnych) i-tego czynnika produkcji potrzebnego do wytworzenia produktu w ilości y, to produkcyjność przeciętna g_p będzie dana wzorem:

,

natomiast produkcyjność krańcowa:

.

Krzywe przedstawiające typowy przebieg funkcji produkcyjności przeciętnej i krańcowej i-tego czynnika przy ustalonym zużyciu innych czynników produkcji przedstawiono na rys. 1. Ten typowy przebieg wynika po pierwsze z tego, że zakłada się, iż na ogół wzrost zużycia każdego pojedynczego czynnika produkcji przy nie zmienionym zużyciu pozostałych czynników musi dawać wzrost produkcji, a więc ponieważ y rośnie monotonicznie wraz ze wzrostem r_i, to produkcyjność krańcowa g' jest zawsze dodatnia. Ponadto z obserwacji realnych procesów produkcji wynika, że na ogół na początku przy zużywaniu małych ilości czynnika produkcji wzrost zużycia czynnika o jednostkę powoduje do pewnego momentu coraz to większe przyrosty wielkości produkcji, a dopiero po przekroczeniu pewnego poziomu zużycia tego czynnika dalsze przyrosty jego zużycia powodują już coraz mniejsze przyrosty wielkości produkcji.

Rys. A. Typowy przebieg funkcji produkcyjności przeciętnej i produkcyjności krańcowej

Drugą własnością charakteryzującą każdy wariant czynnika produkcji jest jego mobilność. Stopień mobilności danego wariantu czynnika produkcji określony jest przez liczbę możliwych miejsc (rodzajów produkcji, przedsiębiorstw) zastosowań tego wariantu. Jako dwa skrajne przypadki możemy wyróżnić warianty czynnika: doskonale mobilny i całkowicie niemobilny. Wariantem czynnika doskonale mobilnym byłby taki jego wariant, który mógłby znaleźć zastosowanie w każdym miejscu i w każdym czasie, a więc w każdym procesie produkcyjnym. Natomiast wariant całkowicie niemobilny to taki, który może znaleźć zastosowanie wyłącznie w jednym miejscu i/lub jednym czasie. Oczywiście w zasadzie wszystkie realne warianty czynników produkcji mieszczą się pod względem mobilności między tymi skrajnościami, ale np. jako wariant o bardzo dużej mobilności możemy wymienić np. energię elektryczną, która we współczesnym świecie jest używana w prawie każdym procesie produkcji, zaś jako przykład wariantu czynnika o bardzo małej mobilności wariant pracy w charakterze fizyka nuklearnego specjalizującego się w konstrukcji bomb jądrowych.

Trzeba wreszcie wspomnieć również, że możliwy jest wzrost produkcyjności i - w pewnym zakresie - również mobilności czynnika produkcji poprzez dokonanie inwestycji. Poniesienie pewnych kosztów np. na wyposażenie lokali w pewnym budynku w centralną instalację grzewczą, czy też na modernizację urządzenia produkcyjnego jest inwestycją zwiększającą produkcyjność budynku czy urządzenia produkcyjnego. Inwestycje mogą jednak dotyczyć również czynników z grupy „ziemia” i polegać np. na uzbrojeniu działki budowlanej lub też na zmeliorowaniu terenu przeznaczonego pod uprawy rolne. Wreszcie możemy również mówić o inwestycjach polegających na zdobywaniu nowych umiejętności czy kwalifikacji, czyli dodatkowej wiedzy, dzięki którym można oferować wariant pracy o większej produkcyjności lub mobilności. Proces inwestowania każdego rodzaju polega więc na rezygnacji z części bieżących dochodów w celu zwiększenia oczekiwanych przyszłych dochodów.

Konkurencja doskonała na rynkach czynników produkcji

Rozpatrzmy sytuację drobnego przedsiębiorstwa, które zarówno kupuje potrzebne czynniki produkcji jako jeden z wielu ich drobnych nabywców, jak i sprzedaje wyprodukowane przez siebie wyroby jako jeden z ich drobnych oferentów. Idealizując możemy więc założyć, że zarówno na rynkach czynników produkcji, jak i na rynku produktu działa ono w warunkach konkurencji doskonałej. Najistotniejsze jest jednak, że konsekwencją zatomizowania wszystkich tych rynków jest konieczność dostosowania się rozważanego przez nas przedsiębiorstwa do narzuconych cen zarówno czynników produkcji, jak i produktu, cen na które nie ma żadnego wpływu.

Rozważmy więc teraz model działania dążącego do maksymalizacji zysku, które nabywa dwa zmienne czynniki produkcji po cenach q₁ i q₂, odpowiednio w ilościach r₁ i r₂, ponosząc również koszty stałe w wysokości K_s i sprzedaje swój produkt po cenie p. Wówczas równanie zysku tego przedsiębiorstwa możemy zapisać w postaci:

Z(r₁, r₂) = pg(r₁, r₂) - q₁r₁ - q₂r₂ - K_s,

gdzie g(r₁, r₂) - funkcja produkcji.

Szukamy zatem takich wielkości zakupu obu czynników produkcji, aby przy ustalonych cenach czynników produkcji i wyrobu zysk był maksymalny. Zysk jest funkcją dwóch zmiennych, a więc aby istniało maksimum zysku warunki konieczne mają postać:

Nie będziemy tutaj rozważać warunków wystarczających, wspomnimy jedynie, że w przypadku, gdy produkcyjności krańcowe obu czynników produkcji g'₁ i g'₂ mają typowy (przedstawiony powyżej przebieg), to jeżeli dla pewnych wartości r₁* i r₂* spełnione są warunki konieczne, to na pewno w tym punkcie istnieje maksimum zysku.

Po przekształceniu do postaci

pg'₁ = q₁ ; pg'₂ = q₂

warunki maksymalizacji zysku możemy interpretować jako wymóg zrównania się wartości produktu krańcowego, czyli przyrostu wartości produkcji na skutek zwiększenia o ostatnią kolejną jednostkę zużycia danego czynnika produkcji, z ceną tego czynnika.

Zauważmy, że dla konkretnego, charakteryzującego się dana funkcją produkcji przedsiębiorstwa optymalna wielkość zakupu danego czynnika produkcji zależy od zewnętrznych parametrów, jakimi są cena tego czynnika produkcji, ceny innych czynników produkcji oraz cena produktu. Przy typowej funkcji produkcji i założeniu ceteris paribus będziemy mieli tu następujące zależności:

1. wzrost ceny rozpatrywanego czynnika produkcji powoduje spadek popytu na niego, zaś spadek jego ceny - wzrost popytu

1. wzrost ceny czynnika produkcji substytucyjnego wobec danego czynnika, powoduje wzrost popytu na rozpatrywany czynnik, którego cena nie uległa zmianie,

1. spadek ceny czynnika produkcji substytucyjnego wobec danego czynnika, powoduje spadek popytu na rozpatrywany czynnik, którego cena nie uległa zmianie,

1. wzrost ceny produktu powoduje wzrost popytu na czynniki produkcji potrzebne do jego wytworzenia i analogicznie spadek ceny produktu powoduje spadek popytu na czynniki produkcji potrzebne do jego wytworzenia.

Agregacja popytu ze strony wszystkich przedsiębiorstw nabywających dany czynnik produkcji będzie przebiegać identycznie jak omówiona poprzednio agregacja popytu indywidualnych gospodarstw domowych w popyt ogólnogospodarczy na dobra konsumpcyjne. Zatem ogólnogospodarczy popyt na dany czynnik produkcji będzie się charakteryzował takimi samymi zależnościami jak popyt ze strony indywidualnego przedsiębiorstwa.

W przypadku czynników produkcji będących produktami innych przedsiębiorstw, a więc większości specyficznych czynników produkcji, takich jak półfabrykaty, części składowe itp. oraz wielu czynników wchodzących w skład kapitału rzeczowego, ich podaż - zarówno indywidualna jak i ogólnogospodarcza będzie się kształtować według identycznych zasad jak omówiona wcześniej podaż dóbr konsumpcyjnych ze strony przedsiębiorstw działających na rynku o konkurencji doskonałej, a więc będzie rosła wraz ze wzrostem ceny danego czynnika produkcji.

Cena danego czynnika produkcji, którego rynek jest rynkiem o konkurencji doskonałej, ustali się więc na zasadzie równowagi podaży i popytu. Również zmiany tej ceny równowagi będą przebiegać w identyczny sposób jak na rynku dóbr konsumpcyjnych.

Z przedstawionego poniżej rysunku widać np., że wzrost ceny czynnika substytucyjnego lub ceny dobra wytwarzanego z danego czynnika produkcji, które powodują przesunięcie się krzywej popytu na dany czynnik produkcji w prawo w górę, będą powodować wzrost zarówno ceny jak i ilości równowagi na rynku rozpatrywanego czynnika. Na odwrót spadek ceny czynnika substytucyjnego lub ceny dobra wytwarzanego z danego czynnika produkcji, które powodują przesunięcie się krzywej popytu na dany czynnik produkcji w lewo w dół, będą powodować spadek zarówno ceny jak i ilości równowagi na rynku rozpatrywanego czynnika.

Rys. B. Zmiana punktu równowagi na rynku czynnika produkcji

Trochę inaczej będzie się kształtować podaż pracy, ale ten przypadek omówimy później mówiąc o funkcjonowaniu rynków pracy

r_i

g_p

g'

X₁

Y₁

p

X, Y

X*₁ = Y*₁

p*₁

X₂

p*₂

X*₂=Y*₂

---