Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny
Różne klasyfikacje współczesnej polszczyzny. Zenon Klemensiewicz dokonuje rozróżnienia najpierw w obrębie języka narodowego, między językiem ogólnym a językiem regionalnym. Między nimi sytuuje gwarę miejską. W języku ogólnym wyróżnia j. potoczny i literacki. Odmianie literackiej podporządkowany jest j. artystyczny, naukowy oraz normatywno-dydaktyczny. Język potoczny różnicuje się na j. monologowy i konwersacyjny. Z odmiany regionalnej oraz z gwary miejskiej wywodzą się j. regionalny konserwacyjny i artystyczny. W sumie Klemensiewicz wydzielił 15 odmian językowych. Antoni Furda wyodrębnił oprócz języka literackiego, język ludowy i miejski, jako języki różniące się głównie cechami gramatycznymi. Uwzględnił również dychotomię: język mówiony-język pisany. Wyodrębnił on 12 odmian. Nie uwzględnił jednak takich odmian jak np. j. urzędowy czy naukowy. Teresa Skubalanka wprowadziła w swej klasyfikacji odmiany wcześniej nieuwzględnione (styl folkloru, warianty stylu potocznego: socjalny, zawodowy, rodzinny, biologiczny). Danuta Buttler dzieli język ogólny na mówiony i pisany. W obrębie typu mówionego wyróżnia podtyp oficjalny reprezentowany przez style: retoryczny, urzędowy, naukowy i publicystyczny oraz podtyp nieoficjalny reprezentowany przez styl informacyjno-bytowy i styl potoczny. Do typu pisanego należą style użytkowe np. urzędowy i naukowy. Walery Pisarek w obrębie polszczyzny ogólnej rozróżnia odmiany staranne i potoczne. Występuje u niego również podział na odmiany mówione i pisane. I tak np. w odmianie potocznej odmiany pisanej kwalifikuje się np. czatowanie w Internecie. Andrzej Markowski wyróżnia we współczesnej polszczyźnie przede wszystkim dwa nadrzędne warianty: nieoficjalny i oficjalny. W wariancie nieoficjalnym występują dwie odmiany: standardowa i potoczna oraz gwary zawodowe i środowiskowe. Odmiany polszczyzny oficjalnej to: styl perswazyjno-propagandowy i regulująco-komunikujący. Stanisław Gajda zwraca uwagę na niestabilność współczesnego podziału polszczyzny na odmiany. Zauważa zwężenie użycia tzw. języka literackiego. Wśród czynników wpływających na zróżnicowanie współczesnej polszczyzny najczęściej bierze się pod uwagę czynniki geograficzno-terytorialne, substancjalne (j. mówiony, pisany), socjalne, sytuacyjne oraz funkcjonalne. Najważniejszą rolę w porozumiewaniu się ludzi odgrywa język ogólny. Od polszczyzny ogólnej wyraźnie różnią się gwary ludowe. Gwarą mówią między sobą przede wszystkim mieszkańcy wsi. Na obszarze Polski mamy pięć głównych dialektów ludowych: małopolski, wielkopolski, mazowiecki, śląski i kaszubski. Dialekt małopolski rozciąga się na obszarach Krakowa, Rzeszowa, Lublina, Kielc i Łodzi. Jego główne cechy to: mazurzenie coło-czoło, udźwięcznienie międzywyrazowe przed samogłoskami oraz spółgłoskami półtwardymi brad ojca, występują samogłoski pochylone jo-ja, trowa-trawa, na końcu wyrazu spółgłoska -ch przechodzi w -k dak-dach, samogłoski nosowe są różnie realizowane piąć-pięć. Wśród gwar małopolskich swoją archaicznością wyróżnia się dialekt podhalański (akcentowanie pierwszej sylaby, charakterystyczne zdrobnienia - malućki, słownictwo związane z pasterstwem - gazda, juhas). Dialekt wielkopolski rozciąga się wokół Gniezna, Poznania, Kruszewicy i Kalisza. Cechuje go: brak mazurzenia, udźwięcznienie międzywyrazowe, samogłoski a, o, y wymawiane są z ł ptałk, wymowa dźwięcznego w po spółgłoskach bezdźwięcznych - kwiat, typowe przedrostki słowotwórcze -yszek, -ity, -aty - liściaty, sołtyszek. Dialekt mazowiecki rozciąga się na obszarze województw mazowieckiego, podlaskiego, większej części lubelskiego i warmińsko-mazurskiego. Nie jest on jednolity. Charakteryzuje go: mazurzenie, brak udźwięcznienia międzywyrazowego, spółgłoski wargowe miękkie są wymawiane z j lub inną spółgłoską miękką bjały-biały, spółgłoski miękkie są wymawiane twardo lyst-list, końcówka -ami brzmi -amy nogamy-nogami. Dialekt śląski obecnie obejmuje tylko część województwa opolskiego i katowickiego. Jego cechy to: mazurzenie, na Śląsku Cieszyńskim: sziakanie lub jabłonkowanie - sziare sziano, udźwięcznienie międzywyrazowe, ę jest wymawiane szeroko, jako ą lub a ida-idę. Dialekt kaszubski obejmuje niewielkie tereny nad Bałtykiem na południu sięgające rzeki Brdy. Cechuje go: brak mazurzenia, brak udźwięcznienia międzywyrazowego, brak e ruchomego domk-domek, występuje grupa ar miedzy spółgłoskami zamiast ro warna-wrona. U ludzi wyzbywających się gwary występuje tzw. hiperpoprawność opata-łopata. Istnienie gwar jest zagrożone przez postępujące ujednolicenie polszczyzny. Współcześnie nadal utrzymują się różnice w mowie ludzi mieszkających w różnych regionach kraju. Dziś przyjęło się rozróżniać regionalizmy warszawskie, krakowskie i poznańskie. Socjolekt to odmiana języka ogólnego, używana w grupie ludzi połączonych jakimś rodzajem więzi społecznej. Wśród socjolektów wyróżniamy język zawodowy, środowiskowy i tajny. W grupie ludzi wykonujących ten sam zawód w określonych sytuacjach jest używany tzw. język zawodowy. Występują w nim specjalne fachowe określenia tzw. profesjonalizmy. Język środowiskowy - czynnik spajający to: ten sam wiek, wspólnota przeżyć, podobne zainteresowania (np. gwara młodzieżowa). Niektóre środowiska świadomie izolujące się od reszty społeczeństwa, celowo wytworzyły tajne odmiany języka, które potocznie nazywamy żargonem. Żargon to odmiana języka pewnej grupy społecznej, zwykle uważanej za niższą pod względem kulturalnym. Style funkcjonale współczesnej polszczyzny. O stylu wypowiedzi przesądzają różne czynniki np., kto mówi, do kogo, w jakim celu. Styl funkcjonalny to utrwalony w danym społeczeństwie sposób używania języka w podobnych sytuacjach komunikacyjnych i w podobnych celach. Odmiany stylu funkcjonalnego. Styl potoczny jest podstawową odmianą języka, który występuje prawie wyłącznie w komunikacji ustnej. Używamy go w codziennych nieoficjalnych rozmowach. W stylu tym występuje słownictwo nacechowane ekspresywnie oceniające dodatnio lub ujemnie, zdrobnienia i zgrubienia, wykrzykniki skrótowo wyrażające emocje i oceny. Charakterystyczne są tu zdania urwane, wtrącone, elipsy (zjadanie słów). Do gatunków należą: rozmowa pożegnanie, kłótnia. Styl oficjalny. Język wypowiedzi oficjalnej musi być staranny, ograniczona jest spontaniczność, środki ekspresji również. Wypowiedź oficjalna lubi dawać pierwszeństwo słowom zapożyczonym. Do gatunków należą: przemówienie, udzielenie wywiadu dziennikarzowi. Styl urzędowy charakteryzuje się stylem formalnym, bezosobowym, słownictwo jest mniej bogate często używa się szablonów językowych. Do gatunków należą: ogłoszenia, protokoły, regulamin. Styl naukowy. Jego głównym wyróżnikiem jest obecność terminologii (nazw naukowych, fachowych). Zdania są logicznie uporządkowane, ścisłe i przejrzyste, brak w nich słownictwa nacechowanego emocjonalnie. Do gatunków należą: referat, podręcznik, wykład. Styl publicystyczny obejmuje: informację (przeważnie słownictwo oficjalne, szablonowe), publicystykę (bogactwo różnych środków stylistycznych), propagandę (elementy manipulacji językowej, perswazji, nowomowa), reportaż (bliski stylowi artystycznemu). Do gatunków należą: notatka, felieton, horoskop. Język reklamy. Obowiązuje tu zasada: jak najkrócej, najtrafniej i najdobitniej. Przeważają słowa wartościujące dodatnio, dużo jest przymiotników w stopniu najwyższym, występuje również przesada w podawaniu informacji - hiperbolizacja. Język polityki. W tekstach dominuje funkcja perswazyjna, metaforyka, najczęściej frazeologia militarna. Nowomowa to odmiana języka propagandy politycznej. Michał Głowiński definiuje ją, jako komunistyczną odmianę języka podporządkowanego totalitarnej ideologii i polityce, służącego władzy do porozumiewania się ze społeczeństwem. Styl religijny. Najlepiej przebadane są takie gatunki tego stylu jak Biblia i kazania. Cechy stylu biblijnego to: refreniczne powtórzenie zdań oraz prostota ich budowy składniowej. Gatunki to: kazania, modlitwy, pieśni religijne. Styl artystyczny rządzi się odrębnymi prawami. Język literatury podporządkowany jest trzem szczególnym funkcjom: estetycznej, poznawczej i wychowawczej. Styl ten jest zjawiskiem historycznie zmiennym. Dzieła noszą zazwyczaj piętno stylu artystycznego danej epoki.