Współczesny wzorzec osobowy nauczyciela
Pytanie, jaki powinien być nauczyciel, jakim warunkom ma odpowiadać jego osobowość od dawna towarzyszy refleksji pedagogicznej. W bogatej literaturze można odnaleźć liczne próby poszukiwania idealnego wizerunku nauczyciela (A.Nowak 1996).
Powszechnie uważa się, że pożądane zmiany w oświacie, a przede wszystkim podnoszenie poziomu kształcenia w szkole, zależą od nauczycieli. Restrukturyzacja placówek oświatowych, opracowanie nowych centralnych, regionalnych czy szkolnych programów nauczania oraz doskonalenie metod oceny szkolnej przyniosą spodziewane efekty pod warunkiem, że uwzględnione zostaną w nich rola i znaczenie nauczyciela. Nauczyciel nie tylko „realizuje” program nauczania, on go także tworzy, adaptuje, rozwija, rozszerza i interpretuje. Zasadniczym hasłem współczesnej edukacji jest: rozumieć świat - kierować sobą (J.Szempruch,2001).
Postuluje się, aby edukację oprzeć na czterech filarach, jakie stanowią: uczenie sposobów zdobywania wiedzy, uczenie do działania, uczenie harmonijnego współżycia, uczenie do bycia. Celem nadrzędnym tak rozumianej edukacji jest odkrywanie, rozwijanie i eksponowanie kreatywnego potencjału jednostki (J.Delors, 1998,s.85-98).
Nowoczesny nauczyciel powinien ułatwiać poznawanie i przedstawiać złożoność realnego świata. Oddziaływanie nań możliwe jest przez rozwijanie uczenia się innowacyjnego. Praca nauczyciela nie polega bowiem tylko na przekazie wiadomości, lecz na tworzeniu sytuacji problemowych w powiązaniu z określonym kontekstem i stymulowaniu twórczych postaw edukacyjnych uczniów. Nauczyciel powinien więc dysponować różnorodnymi umiejętnościami składającymi się na jego własne kompetencje kreatywności, jego zdolność do tworzenia czegoś nowego i oryginalnego oraz powinien umieć rozwijać pewne potencjalne dyspozycje do twórczości u swoich uczniów. W XXI wieku rośnie więc zapotrzebowanie na nauczycielską twórczość i inicjatywę, umiejętność myślenia i działania w skali całej szkoły (J.Szempruch, 2001).
M.R.Radwiłowiczowie (1981,s.38-39). model ogólny nauczyciela dzieci klas początkowych rozumieją jako „dynamiczny układ powiązanych ze sobą strukturalnie, pozytywnych cech osobowościowych, w tym instrumentalnych, wsparty odpowiednio rozległą i pogłębioną wiedzą rzeczową i psychopedagogiczną, niezbędny do pewnego stopnia w pracy każdego nauczyciela, ale przede wszystkim dla pracy z dziećmi na pierwszym szczeblu nauczania”
Współczesne ujęcie wzorca osobowego nauczyciela jest konsekwencją wielu zmian i przeobrażeń w systemie oświaty i wychowania. Zmieniająca się nieustannie rzeczywistość szkolna, nowe potrzeby i dążenia, ewolucja celów, ideałów, dążność do podmiotowości - niesie ze sobą inne niż dotąd wyobrażenie co do nauczyciela - osoby kierującej procesem „formowania” współczesnego człowieka. Nowe czasy stwarzają warunki do kształtowania nowoczesnej osobowości nauczyciela, która łączy cenione, tradycyjne właściwości osobowościowe z wartościami i możliwościami, które otworzyła przed nim cywilizacja współczesna. Mówiąc o wzorcu osobowym nauczyciela nie sposób pominąć jego osobowości, na którą składają się zintegrowane składniki- właściwości: światopogląd, zainteresowania, motywacje, zdolności, inteligencja, mechanizmy temperamentalne, charakterologiczne i samoregulujące. Zatem współczesna szkoła wymaga od nauczyciela osobowości bogatej, wszechstronnie rozwiniętej, twórczej, bowiem tylko taka osobowość może mieć pozytywny wpływ na ucznia. W procesie dydaktyczno-wychowawczym wzór osoby odgrywa wielką rolę, ma siłę przyciągającą i motywacyjną. Jeżeli wzorzec nauczyciela będzie twórczy, konstruktywny, uwzględniający najwyższą wartość, jaką jest dobro dziecka, a przy tym będzie wyraziście i jasno sprecyzowany, to wówczas droga, prowadząca ku realizacji tej wartości będzie łatwiejsza (Cz.Banach, 1995).
Postęp naukowo-techniczny, gospodarczy i kulturalny domaga się coraz liczniejszych i na coraz lepszym i wyższym poziomie wykształconych nauczycieli. Nowe spojrzenie na sytuację dziecka, uznania jego praw, dostosowywanie pracy dydaktycznej i wychowawczej do jego możliwości, wymaga przede wszystkim nauczyciela wykształconego psychologicznie i pedagogicznie, który chce i potrafi korzystać z postępów tej wiedzy. S.Kawula (1992, s.14) pisze, że być dobrym nauczycielem znaczy: „współpracować ze środowiskiem uczniów i na rzecz tego środowiska, wyrabiać korzystne motywy kształcenia i samowychowania uczniów, zaszczepiać taki system wartości, aby mógł zachodzić właściwy układ (...) wychowanków z otaczającym go światem, pomagać wychowankom w rozwiązywaniu ich spraw życiowych, a nawet osobistych, realizować w praktyce zasadę partnerstwa”.
Przedszkole i szkoła są szczególnym miejscem twórczego działania, stwarzają wiele sytuacji zmiennych i dynamicznych, których rozwiązywanie wymaga przyjęcia przez nauczyciela twórczej postawy, czyli takiej, która skłania do ciągłego niepokoju w celu poszukiwania nowych i lepszych rozwiązań. Tendencja do rozszerzania roli zawodowej nauczyciela wyraża się hasłem „bycia twórczym”. „ Bycie twórczym jest wymagane od każdego nowoczesnego nauczyciela, jest jego powinnością, jako profesjonalisty, jest jego obowiązkiem jako oświeconego i postępowego praktyka” ( B. Żechowska,1996, s.59).
Wymaga się od nauczyciela przestawienia się z rutynowego „przerabiania” materiału na twórcze, elastyczne podejście, świadome aktualnych potrzeb i możliwości konkretnych osób oraz grup. Dlatego też twórczość pedagogiczna powinna stać się integralną częścią jego pracy, a jej rezultatem będą wytwory, czyli zmiany w treściach, formach, metodach, środkach i innych sferach działalności. Wytwory te - jeśli są korzystne - nazywamy innowacjami, zaś nauczyciela, który tworzy i upowszechnia innowacje nazwiemy innowatorem. Nauczyciel innowator to ten, który przejawia skłonności twórcze, projektuje zmiany i wprowadza je w życie w bliższym i dalszym otoczeniu. Zachowania nauczyciela innowatora to przede wszystkim celowe, świadome i dowolne „działania wykraczające poza schemat i rutynę szkolną, charakteryzujące się indywidualnym stylem pracy, niezależnością w myśleniu, partnerskim stosunkiem wobec uczniów a także życzliwą gotowością uzewnętrznienia siebie wobec środowiska” (E.Masternak 1982, s.404).
Nauczyciel-innowator ulepsza system kształcenia i wychowania w placówce. Jego nowatorstwo pedagogiczne polega na wprowadzaniu do praktyki nowych celów i treści, na opracowywaniu nowych sposobów działania pedagogicznego i nowych form organizacyjnych oraz ich urzeczywistnianiu. W zmieniającej się, innowacyjnej pracy nauczyciela, w której edukacja szkolna zintegrowana jest z wieloma ośrodkami wychowania równoległego, należy zmierzać do samoformowania przez ucznia silnej, pogodnej, optymistycznej, przyjaznej ludziom osobowości. Cz. Barański (1995, s.17) twierdzi, iż „ innowacyjna szkoła, to nie tylko ta, która tworzy i asymiluje nowości, ale także i ta, która odrzuca je, gdy okaże się, że mogą przynieść organizacyjny zamęt”.
Podsumowując, model kwalifikacyjny współczesnego nauczyciela obejmuje m.in. kompetencje interpersonalne umożliwiające nawiązywanie i utrzymywanie bezpośrednich, bliskich, życzliwych kontaktów z uczniami przy równoczesnym wzajemnym poszanowaniu się i umacnianiu przez nauczyciela autorytetu osobistego. Od współczesnego pedagoga oczekuje się umiejętności bycia wrażliwym na właściwości zachowania dziecka i nadawania im właściwego znaczenia w kontekście społecznym, środowiskowym i w kontekście własnego przygotowania zawodowego.
Opracowała: mgr Aneta Zięcik
nauczycielka Przedszkola Samorządowego w Tłuczani
Literatura
Banach Cz.: Cechy osobowościowe nauczycieli. „Nowa szkoła” 1995, nr 3.
Banach Cz., Jarowiecki J., Nowecki B.: Edukacja nauczycielska w uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych w roku akademickim 1994\95. Kraków 1996.
Barański Cz.: Nauczyciel twórczy czy innowator. „Nowa Szkoła” 1995, nr 4.
Delors J.: Uczenie się - nasz ukryty skarb. Raport UNESCO- Edukacja w XXI wieku. Kultura i Edukacja” 1998, nr 2.
Dudzikowa M.: Autorytet nauczyciela w opinii uczniów. „Problemy opiekuńczo-wychowawcze”. 1995, nr 8.
Kawula S.: Nauczyciel a przemiany społeczne.[w:] Nauczyciel wobec przemian społecznych i edukacyjnych. Red.J.Rusiecki. WSP. Olsztyn 1992.
Kielar-Turska M.: Znaczenie i funkcje wiedzy o psychicznym rozwoju człowieka w edukacji nauczycieli. [w:] Akademicka edukacja nauczycieli. Red. K.Duraj-Nowak. Wyd. Naukowe WSP. Kraków 1993.
Król I., Pielachowski J.: Nauczyciel i jego warsztat pracy. Wyd.eMPi2. Poznań 1997.
Masternak E.: Być nauczycielem twórczym. „Nowa Szkoła” 1982, nr 11.
Nowak A.: Relacje nauczyciel-uczeń w procesie edukacyjnym na szczeblu kształcenia wczesnoszkolnego. [w:] Dziecko-Społeczeństwo-Edukacja. Dylematy psychologiczne. Red. W.Pilecka, J.Kossewska. Wyd. Naukowe WSP. Kraków 1996.
Radwiłowiczowie M.R.: Nauczyciel klas początkowych. WSiP. Warszawa 1981.
Szempruch J.: Cechy osobowe nauczycieli a osiągnięcia szkolne uczniów klas młodszych. „Zeszyty Naukowe WSP”. Seria Społ. Ped. I Hist., Pedagogika i Psychologia 1. Rzeszów 1993, z.11.
Szempruch J.: Nauczyciel w zmieniającej się szkole. Funkcjonowanie i rozwój zawodowy. Wyd. Oświatowe FOSZE. Rzeszów 2001.
Żechowska B.: O twórczym rozwoju nauczyciela refleksji kilka.[ w:] Twórczy rozwój nauczyciela. Red.S.Juszczyk. Impuls. Kraków 1996