ZRÓZNICOWANIE POLSZCZYZNY. ZRÓŻNICOWANIE TERYTORIALNE, SPOŁECZNE I FUNKCJONALNE POLSZCZYZNY. TYPOLOGIA ODMIAN POLSZCZYZNY.

Język ogólny to taka odmiana języka, którą - jak się przyjmuje za Z. Klemensiewiczem - posługują się wszyscy członkowie danego narodu, bez względu na wiek, płeć, pochodzenie społeczne i terytorialne, a także wykonywany zawód. Język ogólny może występować także pod takimi nazwami, jak: język ogólnonarodowy, narodowy, etniczny, macierzysty. Upowszechniany jest przez szkołę, administracją, literaturę i środki masowego przekazu. Bez opanowania go nie jesteśmy w stanie czynnie uczestniczyć w kulturze. Dawniej stosowano wobec tej odmiany także terminy: język literacki oraz dialekt kulturalny. Nie są one jednak do końca równoważne. Pierwszy z nich raczej odnosił się do wersji pisanej języka ogólnego, drugi - do wariantu mówionego. Obecnie polszczyzna ogólna ma niewiele wspólnego z językiem literackim, a sam język literacki uległ tak znacznym przemianom, że przestał funkcjonować jako wzór. Od polszczyzny ogólnej wyraźnie różnią się odmiany terytorialne (lokalne) języka. Są to tzw. gwary ludowe i dialekty.

Gwary oraz dialekty wchodzą w zakres pojęć dotyczących zróżnicowania terytorialnego polszczyzny.

Gwara jest mówioną odmianą języka narodowego, która posiada swoiste słownictwo, często także odmienną frazeologię oraz artykulację. Możemy wyróżnić gwary terytorialne (stanowiące element podrzędny w stosunku do dialektu regionalnego) oraz gwary środowiskowe. Do terytorialnych zaliczają się gwara ludowa, czyli utrwalona przez tradycję mowa wsi, i gwara miejska, będąca mową pewnych grup społecznych w mieście. Przykład gwary środowiskowej to m.in. gwara żołnierska, studencka, myśliwska, gwara więzienna (tzw. grypsera).

Dialekt (z gr. dialektos, czyli 'rozmowa, sposób mówienia') to regionalna odmiana języka narodowego, odznaczająca się przede wszystkim swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi. Zazwyczaj jest to mowa ludności wiejskiej zamieszkującej region nie zajmujący w danym kraju pozycji dominującej pod względem kulturalnym i politycznym. Badaniem dialektów zajmuje się dział językoznawstwa - dialektologia. Dialektyzm zaś, to wyrażenie, wyraz, zwrot bądź forma gramatyczna pochodząca z określonego dialektu, użyta jako świadomy środek stylizacji gwarowej. Pozwala na osadzenie świata przedstawionego w realiach życia bohaterów. Wśród dialektyzmów wyróżnia się: leksykalne, słowotwórcze, fleksyjne, fonetyczne, składniowe, semantyczne i frazeologiczne.

W języku ogólnym pojawia się takie pojęcie, jak regionalizm (od łc. regionalis `regionalny'), czyli językoznawcza cecha wymowy, forma gramatyczna, wyraz lub konstrukcja składniowa charakterystyczna dla mowy danego regionu, mogącą czasem wchodzić do języka ogólnego.

Natomiast wyraz, zwrot lub konstrukcję zdaniową, które są właściwe językowi danego regionu kraju, językoznawcy określają jako Prowincjonalizm.

Zróżnicowanie Terytorialne Polszczyzny:

Współcześnie badacze wyróżniają pięć głównych dialektów języka narodowego:

1) Dialekt małopolski

2) Dialekt wielkopolski

3) Dialekt śląski

4) Dialekt mazowiecki

5) Dialekt pomorski

Dialekt małopolski należy do niego m.in. gwara podhalańska, kielecka, sądecka, krakowska, żywiecka. Ich cechą wspólną jest mazurzenie, czyli wymowa głosek, sz, ż, cz, dż tak jak s, z, c, dz. największą odrębność zachowała gwara podhalańska: archaiczna końcówka -ech w 1.os., np. byłech, spółgłoska -ch na końcu wyrazu wymawiana jak -k; akcent wyrazowy na pierwszej sylabie.

Dialekt wielkopolski charakteryzuje się ścieśnieniem samogłosek e/ę, np. zymby zamiast zęby oraz dyftongiczną wymową samogłosek, np. kueza zamiast koza, tue zamiast to.

Dialekt śląski na całym terenie występuje: wymowa samogłoski ę bliska a, np. kans zamiast kęs oraz zanik nosowości na końcu wyrazu, np. muzyka zamiast muzykę; w części północnej występuje mazurzenie, zaś w południowej (Śląsk Cieszyński) tzw. sziakanie, czyli jednakowa wymowa szeregu sz, ż, cz, dż oraz ś, ź, ć, dź jako zmiękczonej głoski pierwszego z nich, np. sziano (siano).

Dialekt mazowiecki występuje tu: mazurzenie, wymowa samogłosek nosowych ą jak o oraz ę jak e, np. wzioł (wziął); największą odrębnością fonetyczną charakteryzują się Kurpie.

Dialekt pomorski (z wyszczególnieniem Kaszub) charakteryzuje się: wymową głosek s, z, c, dz zamiast ś, ź, ć, dź, np. sedzec zamiast siedzieć, dyftongiczną wymową spółgłosek, silnym zmiękczeniem głosek k', g' brzmiących c', dzi, a także ruchomym akcentem wyrazowym.

Wskutek procesów germanizacyjnych na terenach Dolnego Śląska, ziemi lubuskiej, Pomorza Zachodniego i północnych Mazur nie zachowały się dawne gwary ludowe. Polacy mieszkający na tych terenach, przeciwstawiając się germanizacji, uczyli się języka ojczystego w odmianie ogólnej i pielęgnowali ten język. Po ostatniej wojnie na ziemiach Polski zachodniej i północnej osiedlili się ludzie pochodzący z ziem położonych za Bugiem, z centralnej Polski i reemigranci z państw zachodnich. Każda z tych grup ludności mówiła swoją gwarą, nie do końca zrozumiałą dla pozostałych. Powoli zaczęły zanikać te cechy wymowy, odmiany i składni, które najbardziej odbiegały od mowy sąsiadów, mogły ich najbardziej razić. Język drugiego pokolenia mieszkańców tych ziem jest właściwie bardzo bliski potocznej polszczyźnie ogólnej. Dla języka tych obszarów, można używać określenia "nowe dialekty mieszane".

Zróżnicowanie terytorialne w polszczyźnie dotyczy też warstwy leksykalnej. Pewne słowa, obecne i popularne w określonym dialekcie, wyszły już z użycia w ogólnopolskiej odmianie języka lub wręcz nigdy w niej nie istniały. Na płaszczyźnie fonetycznej i fonologicznej różnic jest najwięcej i zostały one najlepiej zbadane przez dialektologów. Najbardziej odbiegającym od polszczyzny ogólnej, zwłaszcza pod względem fonetycznym, jest dialekt kaszubski. Język ogólny w zestawieniu z gwarami wykazuje:

- wielkie zróżnicowanie socjolektalne, funkcjonalne, stylistyczne i genologiczne;

- dużą ekspansywność;

- znaczny stopień kodyfikacji, będący wynikiem oddziaływania różnych norm;

- bogactwo form językowych i leksykalnych;

- odmienność w zakresie środków i form przekazu.

Zróżnicowanie Społeczne Polszczyzny:

Polszczyzna jako język etniczny (narodowy) nie jest tworem jednorodnym. Jej wewnętrzne zróżnicowanie można jednak traktować jako przejaw bogactwa kultury narodowej. Początkowo, do II wojny światowej użytkownikiem polszczyzny ogólnej była niezbyt liczebna elita narodowa - wykształcona i dobrze osadzona w tradycji. Tworzyło ją ziemiaństwo, deklasująca się szlachta, coraz częściej uprawiająca zawody inteligenckie. Elitę i resztę społeczeństwa dzielił znaczny dystans społeczny i kulturowy, którego pokonanie w drodze awansu wiązało się ze znacznym wysiłkiem. Przemiany ustrojowe po II wojnie światowej przyczyniły się do powstawania nowych elit społeczno-politycznych i pomagały w awansie społecznym. Nie zawsze nadążał za nim awans językowo-kulturowy. W efekcie w czasach PRL-u nastąpiło wyraźne rozejście się elit społeczno-politycznych i kulturalno-językowych. W tych okolicznościach wyłonił się nowy język ogólny, który nieco inaczej jest usytuowany względem pozostałych odmian języka narodowego. Język narodowy podlega procesom demokratyzacji i równolegle deelitaryzacji. Krąg użytkowników tej centralnej odmiany polszczyzny znacznie się poszerzył.

Procesy społeczne, głównie grupotwórcze i narodotwórcze maja duży wpływ na zróżnicowanie polszczyzny. Tzw. dialektologia społeczna dopatruje się wariantywności form językowych właśnie w czynnikach społecznych: pochodzeniu społecznym użytkownika, jego wykształceniu, wieku, zawodzie, płci, itp. Badacze gwar dostrzegają rolę zjawisk społecznych w kształtowaniu się polskich dialektów. Badają oni regionalizmy, zwracają uwagę na ujawniające się poczucie normy językowej wśród nosicieli gwar, obserwują przejawy dialektycznych zmian zachodzących w słownictwie, składni oraz fonetyce, i próbują wyjaśnić ich społeczne przyczyny. Warto także wspomnieć o jednym z najczęstszych obiektów badań socjologizującego językoznawstwa , jakim są socjolekty. Socjolekty to odmiany języka uwarunkowane istnieniem powiązanych w rozmaity sposób grup społecznych. Przykładem może być język studencki, wojskowy, łowiecki, słownictwo złodziejskie czy też „szwargot” więzienny.

Istotne znaczenie dla polszczyzny miały, i nadal mają tzw. kontakty językowe. Już bowiem w czasach jagiellońskich język polski wpływał na rozwój pozostających z nim w styczności języków narodowych, w szczególności języka ukraińskiego, rosyjskiego, litewskiego, białoruskiego i języka Żydów. Sam także ulegał ich wpływowi. Wzajemny wpływ tych języków ma charakter szczególny ze względu na przenikanie się kultur. Ich ewolucje są w dużej mierze wypadkową tych samych, toczących się w ciągu wieków, procesów społecznych. Wyżej wymienione języki uczestniczyły w przekazywaniu własnych zapożyczeń, np. za pośrednictwem polskiego pojawiły się w językach ruskich latynizmy i okcydentalizmy (szczególnie wyrazy francuskie i niemieckie), zaś języki ruskie pośredniczyły w przenoszeniu orientalizmów (głównie wyrazów tureckich) na grunt polski.

W przeszłości problem wpływu języków obcych na język polski podjął A. Bruckner, a za nim autorzy podręczników historii języka polskiego. Najczęściej analizowano zapożyczenia leksykalne. Dostrzegano społeczne przyczyny dla których w polszczyźnie pojawiły się wyrazy czeskie, tureckie, greckie i łacińskie, wyrazy przejęte z języka niemieckiego, angielskiego, francuskiego oraz języka rosyjskiego.

Odrębna sprawą jest język polskich mniejszości narodowych (język Polonii). Obserwując sytuację języka polskiego na obczyźnie możemy wyodrębnić co najmniej dwa typy jego użytkowników. Pierwszy stanowią różnego rodzaju grupy wychodźcze, których członkowie niezależnie od miejsca urodzenia przyznają się do polskich korzeni. Do drugiego typu zaś, zaliczają się Polacy, którzy w wyniku zdarzeń historycznych znaleźli się poza granicami rodzinnego kraju, ale wciąż pozostają na ziemiach swoich przodków. Stanowią polskie „wyspy językowe”, odcięte granicami państwowymi od kolebki polszczyzny.

Zróżnicowanie Funkcjonalne Polszczyzny:

Chcąc mówić o zróżnicowaniu funkcjonalnym polszczyzny, należy najpierw wyjaśnić, czym jest styl. Styl to zespół środków językowych, wybieranych przez nadawcę lub nadawców tekstu jako najbardziej przydatne, ze względu na cel wypowiedzi. Podłożem zjawisk stylistycznych jest istnienie w języku elementów równoznacznych i bliskoznacznych, spośród których przy tworzeniu tekstów można wybierać. Zasób środków synonimicznych jest różny, w różnych działach faktów językowych, np. w odmianie wyrazów znacznie mniejszy niż w składni czy słownictwie.

Wyróżnia się na ogół styl indywidualny (styl autora, styl utworu) oraz styl typowy (np. styl gatunku, prądu literackiego, styl epoki). Szczególnie ważnym rodzajem stylów typowych są style funkcjonalne (zwane także językami funkcjonalnymi). O wyborze środków stosowanych w działalności językowej w różnych dziedzinach życia społecznego rozstrzyga cel tej działalności. Powtarzalność wyboru takich, a nie innych elementów językowych w wypowiedziach funkcjonujących w określonej sferze rzeczywistości społecznej prowadzi do wytworzenia się norm stylistycznych, które obejmują zespoły środków, ocenianych jako szczególnie przydatne w danym typie kontaktów językowych, a tym samym do wytworzenia się stylów funkcjonalnych. Przynależność jednostek językowych do tych zespołów określa się jako jeden z rodzajów ich nacechowania stylistycznego (takie nacechowanie wyrazów i wyrażeń sygnalizują słowniki za pomocą tzw. kwalifikatorów, np. potoczne, urzędowe, poetyckie itp.).

W rozwiniętym języku ogólnonarodowym można wyróżnić kilka podstawowych stylów funkcjonalnych. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny ogólnej na główne odmiany stylowe bywa przedstawiane rozmaicie. Dominuje jednak następujący podział:

• Styl potoczny;

• Styl naukowy;

• Styl popularno-naukowy;

• Styl publicystyczno-dziennikarski;

• Styl artystyczny.

Styl potoczny język mówiony i pisany, posługujemy się nim na co dzień, w kontaktach indywidualnych; Jego główne cechy to: swoiste słownictwo, w którego skład wchodzi wiele elementów o zasięgu środowiskowym (np. regionalizmy) oraz wyrazów i wyrażeń zabarwionych emocjonalnie. W składni stylu potocznego uderzają przede wszystkim konstrukcje syntaktyczne budowane bez dbałości o ścisłą hierarchizację członów składowych, skrótowe i niepełne, zrozumiałe często tylko na tle znanej rozmówcom sytuacji, uzupełniane mimiką i gestem.

Styl naukowy zdominowany jest przez terminologię naukową. Brak w nim językowych środków obrazowania i figur poetyckich (metafor, przenośni, porównań itp). Przeważają zdania złożone podrzędnie, wielokrotnie złożone, o skomplikowanej budowie. Styl ten cechują; ścisłość, precyzja, jednoznaczność sformułowań, jasność i zwięzłość wypowiedzi, brak elementów emocjonalnych. Charakterystyczna jest tu także częstość użycia wyrazów i wyrażeń, określających postawę intelektualną autora wobec jego własnych twierdzeń (prawdopodobnie, zasadniczo, moim zdaniem, jak sądzę itp.) oraz pewne, często zwyczajowo utarte formy nawiązywania kontaktu z czytelnikiem (zwróćmy uwagę na..., rozpatrzmy z kolei zagadnienie... itp.).

Styl artystyczny styl literatury pięknej. Cechuje się występowaniem różnych środków językowych właściwych danej epoce (onomatopeje, porównania, metafory, epitety, rym, rytm), bogactwem słownictwa, środków obrazowania oraz obecnością elementów innego stylu.

Styl popularno-naukowy odmiana stylu naukowego. Występuje w podręcznikach i artykułach prasowych poświęconych popularyzacji jakiegoś zagadnienia naukowego. W tym stylu ważna jest dbałość o precyzję, ścisłość sformułowań. Autor nie unika jednak środków obrazowania, objaśnia także znaczenie używanych terminów, ponieważ adresatem jest czytelnik bez odpowiedniego przygotowania fachowego.

Styl dziennikarsko-publicystyczny styl prasy, dziennikarstwa. Posiada pewne osobiste cechy, ponieważ to dziennikarz decyduje o charakterze wypowiedzi. Cechą tego stylu jest komunikatywność, sugestywność, ważne znaczenie mają argumenty, zwięzłe sformułowania, skróty, stosowanie szablonów, frazesów, wyrazów potocznych, obecność pewnych elementów obrazowych. Styl ten jest bardzo zróżnicowany - w zależności od tematu, adresata, wydarzenia.

Granice między stylami funkcjonalnymi nie są ostre. Odmiany stylowe języka różnią się nie tyle poszczególnymi składnikami, ile ich zespołami, ich różnym zhierarchizowaniem w obrębie tych zespołów i odrębnością funkcji pełnionych w poszczególnych typach wypowiedzi. Jak wynika z definicji stylu, stylistyczną ocenę wypowiedzi trzeba opierać na stwierdzeniu stopnia celowości dokonanego w niej doboru materiału językowego, decydującego o jej cechach charakterystycznych. Nie ma więc właściwie ogólnie obowiązujących zasad dobrego stylu. Tak np. jasność, prostota, zwięzłość uznawane dość powszechnie za zalety stylu, mogą być ze względu na zamierzenia autora wypowiedzi właściwościami niepożądanymi (np. uczestnikom rozmów dyplomatycznych często zależy właśnie na sformułowaniach ogólnikowych i wieloznacznych). Jeżeli nie zachodzą jednak jakieś okoliczności szczególne, wymienione cechy stylu można istotnie uważać za jego zalety.

Za najważniejszą, najbardziej podstawową spośród nich trzeba uznać jasność, czyli komunikatywność. Piszącemu czy mówiącemu chodzi przecież zazwyczaj o to, żeby go jak najlepiej rozumiano. Toteż jest rzeczą oczywistą, że w wyborze środków językowych musi się on liczyć z czytelnikiem czy słuchaczem, z jego możliwością dobrego "odbioru" przekazywanej treści.

W odróżnieniu od komunikatywności stylu, którą się określa ze względu na oddziaływanie tekstu na odbiorcę, prostota stylu stanowi wewnętrzną cechę samego tekstu. Wypowiedź stylistycznie prosta (w przeciwieństwie do zawiłej) charakteryzuje się przede wszystkim doborem wyrazów najbardziej w danej sytuacji naturalnych i tokiem składniowym wiernie odbijającym najbardziej spontaniczny porządek opisu, narracji czy rozumowania. Jako prosty (w przeciwieństwie do ozdobnego) określi się także styl wypowiedzi, pozbawionej środków stylistycznych wprowadzanych wyłącznie dla podniesienia walorów estetycznych (np. kunsztownych przenośni, porównań, omówień). Wypowiedź sformułowana prosto jest znaczeniowo przejrzysta: uwaga odbiorcy nie zatrzymuje się na jej kształcie słownym, ale skupia wyłącznie na przekazywanej treści. Tak więc prostota stylu stanowi jeden z głównych warunków jego zrozumiałości, a tym samym skutecznego oddziaływania. Z tego przede wszystkim powodu trzeba ją uznać za cenną zaletę wysłowienia.

Zwięzłość wypowiedzi polega na niewystępowaniu w niej elementów zbędnych ze względu na jej funkcję komunikatywną i nie pełniących żadnych funkcji stylistycznych. Zwięzłość nie szkodząca zrozumiałości tekstu stanowi jego zaletę, ponieważ oszczędza nadawcy i odbiorcy wypowiedzi wysiłku i czasu potrzebnego do porozumienia się. Do jak największej ekonomii słowa powinno się dążyć przede wszystkim w tekstach pisanych. Wypowiedzi ustne, zwłaszcza obszerniejsze i bardziej skomplikowane treściowo, takie jak: wykład, referat, przemówienie, aby zachować komunikatywność, wymagają na ogół większego "zużycia" materiału słownego, ponieważ słuchacz, inaczej niż czytelnik, nie może wrócić do tych partii tekstu, których od razu nie zrozumiał.

Zwięzłości wypowiedzi szkodzi przede wszystkim występowanie pleonazmów (np. potencjalne możliwości) oraz wyrazów treściowo pustych.

Na zróżnicowanie polszczyzny wpływ ma wiele czynników. Możemy zatem mówić tu o czynnikach terytorialnych, społecznych czy też funkcjonalnych. To, jaką postać i formę ma język jest zależne od tego, gdzie żyją jego użytkownicy, a więc na jakim terytorium mieszkają, jaka grupa społeczna używa go i jakim modyfikacjom go poddaje, do kogo skierowana jest skonstruowana wypowiedź i jaki jest jej cel, mający istotny wpływ na jej zabarwienie stylowe.

6

---