Umberto Eco
„SUPERMAN W LITERATURZE MASOWEJ”
Książka, którą chciałabym omówić, nosi tytuł „Superman w literaturze masowej. Powieść popularna: między retoryką a ideologią” (wydanie włoskie: 1978; wydanie polskie: 1996) i została napisana przez Umberto Eco, wybitnego włoskiego pisarza, filozofa oraz felietonistę, w Polsce znanego głównie za sprawą książki „Imię róży”. „Superman w literaturze masowej” jest właściwie zbiorem artykułów oraz szkiców literackich, w których autor analizuje utwory pisarzy z różnych epok, przybliżając czytelnikom powieść popularną oraz - często pojawiający się w niej - mit nadczłowieka, a więc tytułowego supermana. W książce Eco możemy z pewnością znaleźć wiele przydatnych informacji, wzbogacających naszą wiedzę na temat literatury popularnej.
W jednym z rozdziałów („Łzy Czarnego Korsarza”) Umberto Eco przywołuje m.in. postać Arystotelesa, który stworzył i zastosował w tragedii teorię intrygi. Pojęcie to, według Eco, można odnieść nie tylko do dramatu, ale i do powieści. Istotne jest napięcie budowane przez intrygę, jej prawdopodobieństwo oraz spełnianie oczekiwań czytelnika. Istnieją dwie interpretacje Arystotelesowskiego modelu intrygi. W pierwszej występuje katharsis (`oczyszczenie') rozwiązujące konflikt fabularny, zaś koniec historii otwiera przed widzem bądź czytelnikiem nowy problem. Natomiast w drugiej interpretacji, fabuła pełni rolę pocieszycielki, która rozwiązuje wszystkie konflikty, dzięki czemu wszystko kończy się w taki sposób, jakiego oczekuje czytelnik. Jak zauważa Umberto Eco, autor wybierając model intrygi powinien wiedzieć czego oczekuje publiczność, a także pamiętać o tym, ze czytelnik lubi być pocieszany. Pocieszanie jest jednym z zadań literatury popularnej. Autor „Supermana w literaturze masowej” zestawia literaturę popularną z problematyczną i poprzez krótką ich charakterystykę wskazuje podstawowe różnice. W powieści popularnej mamy walkę dobra ze złem, zaś w powieści problematycznej istnieją rozwiązania wieloznaczne. Powieść popularna uspokaja czytelnika podając mu jakieś rozwiązanie, natomiast powieść problematyczna stawia go w stan konfliktu z samym sobą.
Umberto Eco w tekście „I Beati Paoli a ideologia powieści popularnej” przywołując powieść autorstwa Luigi Natoli, stwierdza, że aby odczytać ją we właściwy sposób, musimy szukać klucza w powieści popularnej, a nie powieści historycznej. Eco dokonuje tu porównania powieści popularnej z historyczną. Podczas gdy powieść historyczna jest powieścią pedagogiczną, uprawiającą refleksje narracyjną, proponuje pozytywne wzory i cnoty oraz dyskutuje z czytelnikami zastanawiając się nad własnym celami, powieść popularna stanowi narzędzie masowej rozrywki, nie proponuje swojemu czytelnikowi wzorów bohaterstwa i cnoty, a z jej narracji płynie jedynie przyjemność bazująca na kombinatoryce toposów, które czytelnicy uznają i lubią. Autor powieści „I Beati Paoli” - zgodnie z narracyjną poetyką powieści popularnej - stawia na niespodziankę, intrygę oraz swobodną narrację. Poprzez dramat, jaki rozgrywa się między uciskanymi a ciemiężycielami, ukazuje walkę dobra i zła.
Umberto Eco w bardzo ciekawy sposób wykorzystuje teorię mitemów do analizy zjawiska popkultury, jakim są książki o agencie 007 - Jamesie Bondzie. Czym jednak jest mitem? Pojęcie to zostało stworzone przez Claude Levi-Straussa, francuskiego antropologa kultury i twórcę strukturalizmu. Twórca zainspirował się pojęciem fonemu, zaczerpniętym z lingwistyki strukturalnej. Tak jak fonem jest podstawową cząstką języka, tak mitem jest podstawową cząstką mitu. Dzięki analizie jakie mitemy występują i jak się ze sobą łączą, Levi-Strauss badał ukryte w treści mitu struktury oraz to, jak wpływają one na sposób łączenia i przetwarzania mitemów przez odbiorców. Jako materiału badawczego używał on klasycznych mitów greckich. Natomiast w tekście „Struktury narracyjne u Fleminga” Eco użył mitemów do analizy fenomenu popkulturowego. Ukazuje struktury narracyjne w utworach angielskiego pisarza Iana Flemina tworząc tabelę opisową. Wyodrębnia owe struktury na trzech poziomach:
1) Opozycja charakterów i wartości;
2) Sytuacje w grze i intryga jako partia szachów;
3) Technika literacka.
Opozycja charakterów i wartości to lista stałych opozycji (par), które pozwalają na ograniczenie zmian i interakcji zachodzących pomiędzy postaciami i wartościami. Eco wyróżnia cztery pary postaci i dziesięć par wartości, które są uosabiane przez postacie.
Są to pary: a) Bond - M
b) Bond - Czarny Charakter
c) Czarny Charakter - Kobieta
d) Kobieta - Bond
e) Wolny Świat - Związek Radziecki
f) Wielka Brytania - Kraje nieanglosaskie
g) Obowiązek - Poświęcenie
h) Chciwość - Ideał
i) Miłość - Śmierć
j) Improwizacja - Planowanie
k) Luksus - Wyrzeczenia
1) Natura Wyjątkowa - Umiar
m) Perwersja - Niewinność
n) Lojalność - Nielojalność
Choć ilość par jest ograniczona, dzięki temu, że wartości w nich zawarte są bezpośrednie i uniwersalne, pokrywają one szeroką gamę wątków.
Drugim poziomem analizy przeprowadzonej przez Eco jest wyizolowanie z narracji książek pewnych stałych elementów intrygi. Innymi słowy, chodzi o wskazanie gry, jaką Bond podejmuje za każdym razem z Czarnym Charakterem - owe gry stanowią sformalizowane modele owej sytuacji w grze, którą jest cała powieść.
Stałe elementy intrygi:
A. M wykonuje ruch i daje zlecenie Bondowi;
B. Czarny Charakter wykonuje ruch i pojawia się przed Bondem, ewentualnie
jako postać zastępcza;
C. Bond wykonuje pierwszy ruch i daje pierwszego mata Czarnemu
Charakterowi - albo Czarny Charakter daje pierwszego mata Bondowi;
D. Kobieta wykonuje ruch i pojawia się przed Bondem;
E. Bond podporządkowuje sobie Kobietę: zostaje jej kochankiem albo zaczyna
ją uwodzić;
F. Czarny Charakter więzi Bonda (z Kobietą albo bez, lub też każde
oddzielnie);
G. Czarny Charakter torturuje Bonda (czasami również Kobietę);
H. Bond pokonuje Czarny Charakter (zabija go albo zabija jego zastępcę, albo
też jest obecny przy jego zabiciu);
I. Bond rekonwalescent przeżywa romans z Kobietą, którą następnie utraci.
Biorąc pod uwagę posunięcia, jakich dokonuje bohater książek Fleminga, stanowią one sekwencję „posunięć” zgodnych z kodem, podporządkowanych ustalonemu schematowi, który charakteryzuje się tym, że wszystkie elementy wzoru są zawsze obecne w każdej powieści. Choć schemat wydarzeń w każdej powieści jest identyczny, dzięki połączeniu z opozycjami, czytelnik ma wrażenie różnorodności. Często występują inwersje i powtórzenia poszczególnych części schematu np. Czarny Charakter wykonuje kilka ruchów w trakcie trwania akcji jednej powieści. Oprócz podstawowych, treść książek zawiera liczne wątki poboczne, których zadaniem jest wzbogacenie akcji o nieprzewidziane sytuacje, które jednak nie mają większego wpływu na podstawowy schemat działania. Są to np. opisy podróży, gier hazardowych, opisy miejsc, w których znajduje się Bond, drobnych przedmiotów z jego otoczenia itp.
Eco porównuje zastosowany przez Fleminga sposób twórczości do szkieletu i muskulatury - schemat jest szkieletem narracji, na którym opiera się muskulatura wątków pobocznych, które rozbudowują treść książki. Według Eco to właśnie powtarzalność schematu stosowana przez Fleminga przyczyniła się do sukcesu serii o Bondzie. Dzięki powtarzalności sytuacji zawartych w poszczególnych książkach, czytelnik ma poczucie obcowania z czymś poznanym, nie wymagającym wysiłku umysłowego w przyswajaniu. Osoba śledząca losy Bonda natrafia w jego książkach na to, co jest jej dobrze znane, co miała okazję już kiedyś zobaczyć na własne oczy, a nawet dotknąć - wnętrze samolotu, przedział pociągu, czy jakiś dobrze znany samochód. Przyjemność jakiej doznaje czytelnik płynie z tego co oczywiste, znane, zwyczajne, a nie nowe i niewiarygodne. Czytelnik wie on z góry, jakim zasadami rządzi się akcja przedstawiona w książce, a także jakie będzie jej zakończenie. Równocześnie dzięki wprowadzeniu wątków pobocznych oraz stosowaniu inwersji i powtórzeń elementów schematycznych, nie ma poczucia znudzenia i powtarzalności. Eco porównuje tę sytuację do meczu koszykówki lub piłki nożnej, gdzie jedna drużyna jest zdecydowanie lepsza od drugiej. Przyjemność oglądania takiego meczu wynika nie z suspensu, kto wygra, ponieważ wynik jest z góry przesądzony, ale z obserwowania, jakich sztuczek i trików użyje lepsza drużyna aby wygrać ten konkretny mecz.
Eco analizuje również sposób, w jaki Fleming opisuje Czarne Charaktery w swoich powieściach, a także w jaki sposób nadaje imiona swoim bohaterom. Cechy fizyczne postaci negatywnych są zawsze odrzucające, mają na celu wywołanie odrazy. Stosuje on negatywny stereotyp ułomności fizycznej i brzydoty jako oznak złego charakteru. Jego Czarne Charaktery są opisane jako osoby brzydkie, wręcz szkaradne, ich brzydota jest wręcz przerysowana. Uosabiają oni wszelkie negatywne cechy zawarte w parach opozycji. Są oni chciwi, perwersyjni, nielojalni, są powiązani z komunistami czy terrorystami. Natomiast, na zasadzie kontrastu, Bond jest przystojny, uosabia elementy opozycji nacechowane pozytywnie - jest lojalny wobec pracodawcy, jest przedstawicielem wolnego świata, w tym przypadku Wielkiej Brytanii. Charakter postaci podkreśla również dobór imienia. Czarne Charaktery otrzymują imiona nawiązujące do ich działań np. Red (ang. czerwony) - pracujący dla komunistów morderca. Natomiast Kobiety otrzymują imiona podkreślające ich rolę jako obiektu pożądania Bonda np. Kissy Suzuki (ang. kiss - pocałunek).
Eco poddaje analizie również techniki literackie stosowane przez Fleminga. Podkreśla, że książki te najlepiej brzmią w oryginalnej, angielskiej wersji, gdzie zdania mają swój rytm, który trudno oddać w przekładzie. Fleming powstrzymuje się od opisywania emocji, jest także powściągliwy w opisywaniu scen przemocy. Skupia się na obrazie - opisuje go w sposób wręcz barokowy, ale opis zdarzenia to wszystko co mają przekazać słowa. Skupia się na przekazaniu drobnych szczegółów sceny, rzeczywistego obrazu wydarzeń, ale czyni to w sposób beznamiętny, wyprany z emocji. Umberto Eco zwraca również uwagę na stosowany przez Fleminga zabieg tzw. opozycji stylistycznej. Polega on na dopasowaniu tempa narracji i rozbudowania opisów do przedstawianych w danym momencie elementów opozycji wartości. Elementy, które w pewien sposób są czytelnikowi znane (np. Luksus i Planowanie), są opisywane szczegółowo, skupiają się na detalach, zawierają wydawałoby się niepotrzebne refleksje. Natomiast opisy odnoszące się do elementów, z którymi czytelnik nie może się utożsamiać (np. Wyrzeczenia i Improwizacja), są krótkie, szybkie, znacznie mniej szczegółowe i pełne akcji.
Jak zauważa Umberto Eco, odbiorca masowy nie jest odbiorcą wymagającym. Nie potrzebuje prowadzić głębokich przemyśleń ani być stymulowany intelektualnie. Dla takiego odbiorcy liczy się dreszczyk emocji, powtarzająca się, a tym samym znana konwencja i dobre, nie wymagające refleksji zakończenie. Dlatego tak lubiani są bohaterowie idealni pokroju Bonda - zapewniają odrobinę emocji, kiedy odbiorca zastanawia się, w jaki sposób nasz bohater poradzi sobie z przeciwnościami. Jednocześnie nie zastanawiamy się, czy uda mu się przeżyć. Nie ma takiej potrzeby, gdyż postać nadczłowieka zawsze wychodzi cało z opresji. Czytelnik nie tyle się z nim identyfikuje, co czuje do bohatera sympatię i przywiązanie. Ważną cechą literackiego supermana jest szlachetność, nawet jeżeli bohater jest złodziejem, to musi posiadać cechy mniej lub bardziej wzorowane na Robin Hoodzie i wykazywać się ekstrawagancją oraz sprytem. Nadczłowiek pełni w powieści rolę „naprawiacza” społecznych krzywd, który musi być wyjątkowo charyzmatyczny, aby zostać uznanym przez społeczeństwo. Mówiąc wprost, im bardziej bohater przypomina ideał, tym większa ma szanse na zyskanie uznania odbiorcy masowego. W swej książce „Superman w kulturze masowej” Eco ukazuje, że archetyp supermana występuje w praktycznie każdej kulturze i z czasem staje się coraz bardziej doskonały. W dzisiejszych czasach, czasach kultury masowej - superman istnieje przede wszystkim w swej komiksowej formie, jest jednak również znany szerokiej publiczności dzięki wynalazkowi kinematografii. Ten nowoczesny superman zachowuje wiele cech swego międzykulturowego archetypu.
1