Umberto Eco – Superman w literaturze masowej. Powieść popularna: między retoryką a ideologią.

1) Kultura popularna -

* produkty masowej komunikacji posługują się znanymi użytkownikowi toposami

*żelazne prawo masowej komunikacji – kody czytelników różnią się od kodów autora

* dzieło o masowym zasięgu :

1) posłużyć się codzienną rzeczywistością, niewystarczająco jednak znaną, w której należy wyodrębnić elementy nierozstrzygniętych konfliktów,

2) uwzględnić czynnik decydujący, kontrastujący z ową rzeczywistością stanowiący punkt wyjścia, który byłby natychmiastowym i pocieszającym rozwiązaniem początkowych sprzeczności

*wywodzi się z powieści gotyckiej, tak jak powieść historyczna

→ gotyk posługuje się podziemiami i sztucznymi grotami, gdzie mają miejsce najbardziej krwawe zbrodnie, oczywiście przy świetle pochodni

→ powieść historyczna odwołuje się do „prawdy historycznej”, jest powieścią pedagogiczną, w której dominują rozmaite cnoty proponowane jako wzory pozytywne

→ powieść popularna - narzędzie masowej rozrywki, nie troszczy się o to aby zaproponować wzory bohaterstwa i cnoty, ale o to aby opisać z pewnym cynizmem realistyczne charaktery, z którymi publiczność mogłaby się utożsamić i czerpać z tego gratyfikację

* czytelnicy żądają nie tyle zaproponowania nowych doświadczeń formalnych albo dramatycznych i problematycznego zakwestionowania obowiązujących systemów wartości, ile czegoś odwrotnego: odpowiedzi na system oczekiwań stanowiący już część masowej kultury

*przyjemność z narracji płynie z tego co już jest znane: powtarzanie cykliczne

2) Nadczłowiek -

* „masowy” nadczłowiek – produkt, mający stanowić wzór dla masowej publiczności, skonstruowany zgodnie z nową formułą rozpowszechniania literatury tj. powieści odcinkowej

*stworzony po to, aby czytelnik mógł śnić na jawie

→ Rudolf z Tajemnic Paryża: sytuuje się poza prawem, okrutny i mściwy Bóg, Chrystus z duszą rozgniewanego Jahwe

*charyzmatyczny bohater, który ma do odegrania zasadniczą rolę w dramacie pomiędzy uciskanymi a ciemiężycielami

*jest wstrzemięźliwy i beznamiętny, nie włada nim żadna pasja, nie należy do żadnej kobiety

*zaistniał po raz pierwszy na stronach powieści popularnej, populistycznej i demokratycznej jako wyraziciel rozwiązania autorytarnego społecznych sprzeczności, rozwiązania które nastąpi ponad głowami biernych członków społeczeństwa

*społeczeństwo nie potrafi zrozumieć planu nadczłowieka, który realizuje swoje zamiary wbrew prawu, aby tego dokonać musi mieć wyjątkowe cechy i charyzmatyczną siłę uzasadniającą ich pozornie wywrotowy wybór

→ Trzej muszkieterowie postępują jak nadludzie, ponieważ przedkładają własną zdolność odróżniania dobra i zła ponad krótkowzroczne pojmowanie prawa przez oficjalne władze

→ Monte Christo jest nadczłowiekiem, który postanawia ukarać wszystkich nikczemników, nie mając żadnych wątpliwości co do prawomocności swojego postanowienia.

*nadczłowiek sam decyduje co jest dobre dla uciemiężonego ludu i w jaki sposób ma on zostać pomszczony; nie przyjdzie mu do głowy, że lud może i powinien decydować sam o sobie

*postać o niezwykłych właściwościach, która demaskuje niesprawiedliwość otaczającego ją świata i zmienia bieg wypadków, wymierzając własną sprawiedliwość

*narzuca własną sprawiedliwość, eliminuje nikczemników, nagradza dobrych, przywraca utraconą harmonię

* sprawny fizycznie, odważny, bystry, chociaż nie ma tego w nadmiarze, silny moralnie, uparty w wierności powierzonego zadania, nie ucieka się do nadnaturalnych sił (James Bond)

*reprezentant urody i męskości (James Bond), który staje w opozycji do monstrualnie brzydkiego i aseksualnego czarnego charakteru

3) Powieść odcinkowa, popularna -

*zastępuje człowiekowi z ludu marzenia i zarazem pobudza je, stanowi istotne sny na jawie, kieruje te marzenia ku idei zemsty, ukarania winnych za doznane cierpienia

* autor nie przeciwstawia się oczekiwaniom publiczności, ale je zaspokaja, jest demagogiczna

* styl posługuje się rozwiązaniami już zaakceptowanymi, zdolnymi dostarczyć czytelnikowi satysfakcji z rozpoznania rzeczy znajomych

* nieodmienna walka dobra i zła, rozstrzygająca się na korzyść dobra. Dobro pozostaje określone zgodnie z panującą moralnością, ideologią, systemem norm.

* dąży do uspokojenia czytelnika

* czytelniczki żądają od powieści, aby zastąpiła wartości religijne, arystokratyczne i ludowe, domagają się, aby uczucie zastąpiło wiarę, chcą wyobraźni żywiącej się potencjalną rzeczywistością, a nie poznania niesprawdzanej transcendencji.

*rzeczywistość jest zawsze dana – albo modyfikuje się ją nieznacznie albo akceptuje, nigdy radykalnie się jej nie zmienia

*autor przypomina to, co zostało wcześniej powiedziane z obawy, że czytelnik zdążył już zapomnieć. Ujawnia za późno, czego nie powiedział, gdyż nie da się powiedzieć wszystkiego. Książka jest makrokosmosem zamieszkanym przez zbyt wiele postaci i autor nie potrafi już utrzymać w ręku wszystkich sznurków (Tajemnice Paryża Sue)

* nie dzieje się nic co mogłoby zaniepokoić czytelnika: ten, kto się nawraca był już wcześniej dobry, kto był prawdziwie zły, umiera bez skruchy (Tajemnice Paryża)

*mamy w niej do czynienia z manichejskim światem rządzącym przez dwie przeciwstawne siły: dobra i zła

→ Dominatorzy – przeciwstawiani uciemiężonym i niewinnym, obojętnie czy dobrzy czy źli, dominator skromnego pochodzenia zapomina o klasie z której się wywodzi i nie zamierza walczyć o jej prawa, kiedy znajdzie się w klasie panującej przejmuje jej ideologię i modele zachowań, posługują się metodami antyspołecznymi, jest źródłem sprawiedliwości, jest wyrazicielem prawa i moralności nieznanych społeczeństwu, narzuca prawo i moralność swoimi tajnymi metodami – skoro oficjalna władza, której się przeciwstawia nie uznaje jego sprawiedliwości lud zaś, za który walczy nie dzieli z nim odpowiedzialności. Zakłada więc tajną organizację, która jest jego maską i narzędziem

* powieść popularna przedstawia bohaterów mitologicznych i jednowymiarowych, pozwala im odnieść sukces, a zatem musi na koniec ukazać ich szczęśliwymi

* powieść ta posługuje się marginesem społecznym i najniższymi warstwami jako tłem dla czynów swoich dwuznacznych postaci, nie troszcząc się już wcale o wiarygodność socjologiczną

*uruchamiają one sieć elementarnych skojarzeń, odwołują się do pierwotnej i głębokiej dynamiki, czytelnik doznaje estetycznej satysfakcji, odkrywając w niech prostotę dawnej epiki, bezwstydnie i chytrze przełożonej na język naszych czasów (James Bond)

→ Recepta Arystotelesa na „intrygę” - wystarczy wziąć postać, z którą czytelnik mógłby się utożsamić, niezupełnie złą, ale nie całkiem doskonałą i niech akcja prowadzi ją od szczęścia do nieszczęścia lub na odwrót, poprzez perypetie i rozpoznania.

→ Intryga musi być prawdopodobna, a prawdopodobieństwo to nic innego jak przystosowanie się do systemu oczekiwań publiczności

→ Interpretacje Arystotelesowskiego modelu:

a) katharsis rozwiązuje konflikt fabularny, ale nie godzi widza z samym sobą, przeciwnie – koniec historii otwiera przed nim nowy problem. Fabuła i bohater są problemowi. Po zakończeniu lektury czytelnik pozostaje z pytaniami bez odpowiedzi. (powieść problemowa – proponuje rozwiązania wieloznaczne,stawia czytelnika w stan konfliktu z samym sobą)

b) fabułą rozwiązuje konflikty, pełni rolę pocieszycielską, wszystko kończy się tak, jak życzą sobie czytelnicy. (powieść popularna – jest zrozumiała dla publiczności oraz autor musi wiedzieć, czego oczekuje publiczność)

Rozpoznanie:

→ Agnicja – rozpoznanie ze strony dwóch lub więcej osób, które może być wzajemne

→ Odkrycie – nagłe i niespodziewane rozwiązanie sytuacji, której bohater nie był dotąd świadom

→ Zdemaskowanie – forma mieszana agnicji i odkrycia; miało stać się podstawowym elementem powieści kryminalnej; szczególna forma jednokierunkowej agnicji.

Rozpoznanie:

→rzeczywiste – rozpoznanie dotyczące tylko bohatera; zostaje on rozpoznany przez krewnych w momencie rozwiązania akcji i odkrycie to zaskakuje również czytelnika (np. Oliver Twist):

a) zaskoczenie mogło być zapowiadane przez pewne insynuacje lub podejrzenia

b) rzeczywiście było niespodziewane

→sztuczne – bohater jest zaskoczony odkryciem, czytelnik już wie co ma się zdarzyć (np. Monte Christo)

↔Można określić rozpoznanie rzeczywiste jako rozpoznanie intrygi, a rozpoznanie sztuczne jako rozpoznanie w intrydze.

→Agnicja godna wiejskiego głupka:

a) głupek rzeczywisty – wszystkie elementy intrygi, dane, fakty, zwierzenia, znaki sprzyjają nastąpieniu agnicji i jedynie bohater upiera się przy swojej niewiedzy

b) głupek będący ofiarą kalumnii – wypadki nie dostarczają bohaterowie żadnych informacji, a to, co sprawia że czytelnik jest zdolny przewidzieć rozwiązanie jest formalną tradycją intrygi w powieściach popularnych – Czytelnik wie, że zgodnie z tradycją literacką bohater X może być jedynie synem Y, ale Y nie może o tym wiedzieć ponieważ nie czytał powieści odcinkowej.

→topos fałszywego nieznajomego – powieść popularna przedstawia często na początku rozdziału tajemniczą postać, która powinna być nieznana czytelnikowi

→samobójstwo narracyjne – ostrzeżenie na samym początku czytelnika o tragicznym losie bohatera ma za zadanie ułatwić mu zniesienie końcowego szoku, uczynić z niego fatalną konieczność, pozbawić wszelkiej prowokacyjności.

Bigoteria – dewocja – przerost form zewnętrznej pobożności przy braku istotnych treści duchowych

Arywista – osoba dążąca do władzy, pieniędzy, stanowisk za wszelką cenę; karierowicz

Antecedens – fakt poprzedzający stan obecny;

Demagog – osoba starająca się uzyskać poparcie społeczne, posługując się czczymi obietnicami lub kłamstwem, populista

Redundancja – nadmiar w stosunku do tego co niezbędne, cecha komunikatu zawierającego więcej informacji, niż minimum niezbędne do przekazania treści

Eksplikacja – wyjaśnienie, tłumaczenie

Perora – pouczenie, reprymenda, 2) uroczysta mowa

Fourieryzm -

Falanster  osiedle, w którym miała się mieścić falanga, czyli zrzeszenie spółdzielcze

Dandys -
mężczyzna przesadnie dbający o swój wygląd; dandy, goguś, laluś, strojniś, piękniś

Parsyfalizm

Maccartyzm

Reakcjonista

Pederastia - związki seksualne dojrzałych mężczyzn z młodzieńcami

Ostensorium

Antymon - pierwiastek chemiczny o symbolu Sb, kruchy metal, składnik czcionek i stopów używanych do produkcji łożysk

Ikonoklasta - członek ikonoklazmu - ruchu religijnego, który przeciwstawiał się czci figur i obrazów religijnych; ikonoburca, obrazoburca

Sofizm - kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji, charakteryzujący się twierdzeniem, że wszystko jest względne

Ewokować - przywoływać (przywołać) wspomnienie, wizję czegoś

Oleografia -

Chiazm - odmiana składniowego paralelizmu polegająca na powtórzeniu w odwróconej kolejności takiego samego układu członów zdaniowych; 

Immunizować - uodporniać, zwiększać odporność immunologiczną organizmu na działanie czynników chorobotwórczych

Lapidarny - nie zawierający wielu słów; zwięzły, treściwy

Inwariant - w językoznawstwie: element językowy traktowany w analizie lingwistycznej jako stały, niezmienny, w przeciwieństwie do wariantów, które są jego realizacjami w różnych kontekstach i są zmienne

Lejmotyw