Konceptyzm - kierunek w literaturze XVI - XVIII w. ukształtowany pod wpływem pojęcia konceptu, jednej z podstawowych kategorii artystycznych stosowanych w renesansowej i barokowej teorii sztuki. Koncept (z łac. conceptus - objęcie, poczęcie, w dalszym znaczeniu: pomysł) w sensie pierwotnym był pojęciem związanym z teorią powstawania dzieła literackiego i oznaczał ogólny zamysł dzieła ze wszystkimi środkami mogącymi pomóc w jego realizacji. Z czasem wykształciło się nowe znaczenie konceptu jako myśli trafnej, celnej, dowcipnej, która miała być istotą danego utworu. Istotą oddziaływania konceptu było zadziwienie czytelnika poprzez ukazanie w utworze paradoksów otaczającej go rzeczywistości. Drogą do tego było szokujące, niezwykłe zestawienie elementów dzieła, zaburzenie jego struktury i sztuczność (ordo artificialis - porządek sztuczny) zmuszająca do zrekonstruowania porządku naturalnego (ordo naturalis), który odpowiada boskiemu planowi (konceptowi) świata. W ten sposób zarówno koncept, jak i literatura konceptystyczna stają się narzędziem poznania. Owo zadziwiające zestawienie pozornie niezgodnych elementów prowadzi do momentu, w którym czytelnik w nagłym olśnieniu ma pojąć istotę poruszanej sprawy. Momentem tym jest pointa, „ostrze”, nazywane w ówczesnych poetykach acutum lub akuminem. M. K. Sarbiewski: „Pointa (acutum) jest to mowa, w której zachodzi zetknięcie się czegoś niezgodnego i zgodnego, czyli jest w słownym wypowiedzeniu zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnością.” Koncept mógł być oparty o różne figury stylistyczne i tropy (np. metafora, oksymoron, gradatio, antyteza, porównanie).
Ze względu na sposób tworzenia konceptu wyróżniono jego cztery rodzaje:
petrarkistowski - dominujący w poezji miłosnej, stałe motywy to np. wyszukane porównania (por. D. Naborowski „Na oczy królewny angielskiej”),
„metafizyczny” - wykorzystujący w wierszach o tematyce religijnej język filozofii i teologii, a także ukazujący paradoksy wiary (por. twórczość Sępa Szarzyńskiego),
emblematyczno - heraldyczny i elogiarny - stanowiący połączenie obrazu i literatury.
etymologiczny, tautologiczny, graficzny eufoniczny - tworzący skomplikowane i zadziwiające gry słowne (por. fraszka W. Potockiego „Gruszka panna”), czasem wiersz tworzy niezwykłą kompozycję graficzną.
Konceptyzm pojawiał się w kazaniach, pamiętnikach (np. u Paska), na sejmikach, podczas uroczystości rodzinnych, w sylwach. Umiejętność posługiwania się konceptem uchodziła wówczas za przejaw obycia kulturalnego, inteligencji, humoru.
KLASYCYZM BAROKOWY,
Przejawy klasycyzmu wyrastającego z tradycji humanistyczno-renesansowej uwidaczniały się m.in. w twórczości jezuity ks. Macieja Kazimierza Sarbiewskiego oraz braci Opalińskich. Sarbiewski z powodu mistrzostwa formy horacjańskiej, którą osiągnął w twórczości poetyckiej łacińskiej, był nazwany „Horacym chrześcijańskim” i został nagrodzony laurem poetyckim przez papieża Urbana VIII. W ścisłym związku z barokowym humanizmem i klasycyzmem byli bracia Opalińscy: Krzysztof (1609-1655) i Łukasz (1612-1662). Zachowana korespondencja pomiędzy braćmi jest świadectwem, tego że szukali oni wzorców w klasycznie przestrzeganej tradycji antycznej. Dążeniom do klasycznej prostoty a zarazem ważkości wypowiedzi towarzyszył dyskretny dystans wobec pretensjonalnej przeważnie wymyślności i równocześnie wobec demokracji szlacheckiej pojmowanej jako władza tłumu. W tym duchu mniej więcej wypowiadała się publicystyka Ł. Opalińskiego (Rozmowa plebana z ziemianinem 1641, Coś nowego 1652) oraz nader czasami zgryźliwe Satyry abo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące K. Opalińskiego. W tym dziele dochodzą do głosu również odległe echa idei absolutyzmu. BAROK jako nazwa okresu historycznoliterackiego:
a) okres prebaroku w Polsce: lata 80 XVI w. - uwidoczniły się przemiany w estetyce literackiej. Renesansowy klasycyzm, doprowadzony do doskonałości w dziełach J. Kochanowskiego sam stał się zespołem wzorców upowszechnianych stopniowo coraz szerzej przez szkołę humanistyczną. W tym czasie mniej więcej idea renesansowej imitacji zaczęła rozbudzać chęć rywalizacji (emulacji) z klasycznymi wzorcami estetycznymi, postrzeganymi bardziej jako „wyzwanie” niż przedmiot naśladowania.
b) okres panowania stylu barokowego
za czasów Władysława IV (1632-1648),
gruntowna przemiana w strukturze prądu barokowego spowodowały wojny (liczne w tym stuleciu), stąd literatura odzwierciedlała atmosferę wojen, zagrożeń i zwycięstw, głosząc ideały rycerskiej surowości i heroicznej świętości, ale zarazem ulegając urodzie świata, zmysłowości i erotyce,
obraz staropolskiej kultury literackiej II poł XVII w. i przełomu następnego stulecia współtworzą składniki bardzo zróżnicowane. Składa się na nią w dużej mierze twórczość rękopiśmienna, dzieła indywidualności tak wybitnych jak Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702), autor dramatów (Don Alvares, Komedyja pasterska, Ermida albo królewna pasterska), inne dzieła: opowieść biblijna Tobiasz wyzwolony.
okres późnego baroku tzw. czasy saskie,
- schyłek baroku to pierwsza poł XVIII w.,
- w czasach stanisławowskich ciężką barokową ozdobność wypiera estetyka klasycyzmu,
- szlachcic polski pozostał jednak w wieku XVIII barokowym Sarmatą, skłóconym ze współczesnymi mu zachodnimi kierunkami umysłowymi aż do czasu sejmu wielkiego, kiedy pojawia się w literaturze wzorzec Sarmaty oświeconego
Podstawą baroku jest gra między imitacją a emulacją. Barok jest momentem w historii literatur, kiedy nie wystarczy już (np. z powodu osłabienia ekspresji) zespół imitacyjny. Począwszy od renesansowego Kochanowskiego, powoli zaczyna się odchodzić od dosłownego naśladowania wzorców łacińskich (imitatio). Coraz częściej dąży się do emulacji (emulatio), chęci prześcignięcia mistrzów, osławionego udziwnienia. I tak pojawia się w estetyce barokowej konceptyzm kojarzony z pojęciem emulacji i równocześnie nierozerwalnie złączony z klasycyzmem, który odnosi się do pojęcia imitacji. Konceptyzm odchodzi od naśladowania na rzecz pomysłowości i oryginalności. Ważna jest gra z gatunkiem, formą wiersza, figurami, stylistyką.
KONCEPTYZM
„Manieryzm” jako pojęcie opozycyjne wobec klasycyzmu (pojęcie „manieryzmu” wprowadził Curtius). Pojęcie jest mało precyzyjne, gdyż wszystko co nie było klasyczne zaliczano do manieryzmu, w literaturze manieryzm jest rodzajem metafory. Zwraca uwagę na sposób opisywania świata i wyrażania własnych emocji, charakterystycznych dla niektórych poetów (do „manierystów” zaliczano np. Daniela Naborowskiego czy Sępa) oraz teoretyków literatury (np Macieja Kazimierza Sarbiewskiego). Obecnie jednak zupełnie wystarczające wydaje się pojęcie konceptyzmu. Hiszpański pisarz i teoretyk literatury XVII w. Baltasar Gracian pisał, że czym dla oczu jest piękno, dla uszu harmonia, tym koncept jest dla umysłu.
Wyraz koncept miał dwa znaczenia: pierwsze odnosiło się do pomysłu wyszukanego, zaskakującego, czy też dzisiaj nazywanej koncepcji (staropolski dowcip, łac. argutum), drugie do wymyślnej figury stylistycznej (puenta, łac. acutum), która dla owego pomysłu stanowiła środek wyrazu. W poezji europejskiej, w tym także polskiej, konceptyzm upowszechniła twórczość włoskiego poety Giambattisty Marina (zm. 1625), od którego nazwiska utworzono pojęcie marinizm - oznaczanie uprawianej przez niego odmiany konceptyzmu. Wzorowali się na nim m.in. D. Naborowski i J. A. Morsztyn. Koncept - konstrukcja stylistyczna, która służy argumentacji, pomysł,
KONCEPTYZM
Z wykładu prof. Borowskiego oraz z podręcznika prof.:
„manieryzm” jako pojęcie opozycyjne wobec klasycyzmu (pojęcie „manieryzmu” wprowadził Curtius). Pojęcie to jest mało precyzyjne, gdyż wszystko co nie było klasyczne zaliczano do manieryzmu, w literaturze manieryzm jest rodzajem metafory. Zwraca uwagę na sposób opisywania świata i wyrażania własnych emocji, charakterystycznych dla niektórych poetów ( do „manierystów”zaliczano np. Daniela Naborowskiego czy Mikołaja Sępa Sarzyńskiego) oraz teoretyków literatury ( np Macieja Kazimierza Sarbiewskiego). Obecnie jednak zupełnie wystarczające wydaje się pojęcie konceptyzmu. Hiszpański pisarz i teoretyk literatury XVII w Baltasar Gracian pisał, że czym dla oczu jest piękno, dla uszu harmonia, tym koncept jest dla umysłu. Wyraz koncept miał dwa znaczenia : pierwsze odnosiło się do pomysłu wyszukanego, zaskakującego, czy też dzisiaj nazywanej koncepcji( staropolski dowcip łac. argutum), drugie do wymyślnej figury stylistycznej (puenta łac. acutum), która dla owego pomysłu stanowiła środek wyrazu. W poezji europejskiej, w tym także polskiej, konceptyzm upowszechniła twórczość włoskiego poety Giambattisty Marina ( zm.1625), od którego nazwiska utworzono pojęcie marinizm dla oznaczenia uprawianej przez niego odmiany konceptyzmu. Wzorowali się na nim m.in. D. Naborowski i J. A. Morsztyn).
Koncept- konstrukcja stylistyczna, która służy argumentacji, pomysł,
Na podstawie Baroku Cz. Hernasa
Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640).
Klasycyzm Sarbiewskiego - naśladowanie wzorców antycznych (gł. Horacego). A jego koncept polegał na przeniesieniu poezji antycznej do realiów chrześcijańskich - zamiast kochanki pojawiał się np. Jezus Chrystus
Najbardziej uznawany w Europie pisarz barokowy, teoretyk nowej poezji i liryki. Szerzeniu sławy przyczyniło się pisanie w języku łacińskim. Jego najbardziej oryginalne dzieło: De acuto et arguto. „Traktat ten był awangardowym programem literackim barokowego konceptyzmu. W rozważaniu o istocie „acutum” (pointa) Sarbiewski kładzie nacisk na zadziwienie i niespodziankę, jako źródło przeżyć estetycznych. To szczególne prawo literackie niespodziewanego zestawienia dwu pojęć, przecięcia się dwu linii rozumowania w poincie jest odbiciem ogólnych praw geometrii, przecięcia się dwu linii, co ilustruje wykładowca figurami geometrycznymi i co jest zgodne z jego ogólnym poglądem, przyjmującym, iż poezja jest syntezą wiedzy.
„Acutum”(dosłownie „śpiczastość”, pointa) jest sposobem naśladowania praw ogólnych w odróżnieniu od zaskoczenia i niespodzianki słownej (argutum), a więc tworzywa, które może być pomocniczym czynnikiem w konstruowaniu pointy, ale może być też tylko igraszka anagramatystów , co wbrew umacniającej się modzie- Sarbiewski potępiał. W jego przekonaniu bowiem poezja nie jest ani naśladowaniem tylko, ani też nieskrępowaną niczym grą języka.” Definicja konceptu Sarbiewskiego stanowi najcelniejsze ujęcie konceptu, jakie w ogóle zostało sformułowane. Brzmi ona: “Pointa (acutum) jest to mowa, w której zachodzi zetknięcie czegoś niezgodnego i zgodnego , czyli w słownym wypowiedzeniu jest zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnościa” [concors discordia vel discors concordia]. Najbardziej podstawowymi pojęciami wynikającymi z tego określenia to: pojecie intelektualnej radości i dumy z odkrywania rzeczy trudnych oraz próba wyjaśnienia konceptu na gruncie teorii prawdopodobieństwa połączonej z teorią niespodzianki.
Wg Sarbiewskiego (De acuto et arguto) koncept musi zawierać więc:
materię = warstwę myślową = argutum
warstwę słowną = acutum.
W ramach konceptyzmu rozpowszechniają się formy:
- sonet (kunsztowna budowa);
- emblemat (taka ówczesna liberatura- u góry tekst = inskrypcja = motto, pod spodem obrazek, niżej epigramat => subskrypcja => komentarz)
- ikon- polega na tym, aby coś zwizualizować
- akrostychy - początkowe litery składają się na jakiś wyraz, np. imię i nazwisko twórcy;
- correlativum - paralelne układy słów, kontrastujące między sobą znaczeniowo;
- anagramy
Przykłady konceptu:
-entymemat [gr. enthýmēma `myśl', `rozumowanie'], log. wnioskowanie, w którym formułuje się wyraźnie tylko część przesłanek — pozostałe przesłanki są domyślne (entymematyczne), zwykle ze względu na swą oczywistość. Jest to odwołanie się do pewnych kulturowych wyobrażeń, ogólnej wiedzy, znajomości rzeczy.
oksymorony
Funkcją zastosowania konceptu jest poruszenie, a więc sprawienie przyjemności (delectare)
2 główne cele konceptu:
- żart - tutaj np. niektóre wiersze polskich Sowizdrzałów czy Nagrobek Perlisi J.A. Morsztyna;
narzędzie refleksji i poznania - poezja metafizyczna (Sęp Szarzyński, Grabowiecki, Grochowski).
Sarmatyzm - oznacza formację kulturową szlachty polskiej panującą w okresie pomiędzy końcem XVI a końcem XVIII w. pojęcie to jest uważane słusznie za synonim obyczajowości oraz duchowej i umysłowej kultury Rzeczypospolitej szlacheckiej. Zwraca ono również naszą uwagę na wewnętrzną złożoność, wielobarwność zespołu zjawisk, które zbiorczo określa, oraz na ich umiejscowienie historyczne i socjologiczne. Termin „sarmatyzm” odnosi się zarówno do dziejów świadomości społecznej i narodowej szlacheckiego narodu polskiego (natio Polonorum), jak i do różnorodnych składników kultury umysłowej i materialnej społeczeństwa szlacheckiego zamieszkującego wielonarodową Rzeczpospolitą. W oświeceniowej krytyce postaw konserwatywnych lub wręcz wstecznych sarmatyzm występuje jako określenie typu mentalności odpychającej barbarzyństwem i ciemnotą, wskazuje zatem na ideologiczny charakter tego pojęcia. W mniejszym zaś lub wyraźnie ograniczonym stopniu zwracano uwagę na związek sarmatyzmu z kształtowaniem świadomości narodowej, jak i kultury. Węższe znaczenie pojęcia sarmatyzmu odnosi się do dojrzalej ostatecznie w XVI w. świadomości narodowej szlachty polskiej. W tym sensie sarmatyzm jako forma tożsamości Polaków, jest zjawiskiem sięgającym korzeniami do średniowiecznego mitu etnogenetycznego Sarmacji. Mit o sarmackim pochodzeniu szlachty polskiej pełnił funkcję scalającą. Przyjęcie i rozpowszechnienie tego mitu stanowiło urzeczywistnienie potrzeby określenia przez szlachecki naród Polaków własnego miejsca zarówno w historii Europy jak i w przestrzeni kultury śródziemnomorskiej zagospodarowanej już od czasów starożytnych. W tym sensie mit ten należy traktować jako pierwszą historycznie (choć rozpoczętą w XV w.) formę świadomości narodowej społeczeństwa zasadniczo szlacheckiego. W następnym stuleciu ewolucja „sarmackiej świadomości narodowej ” Polaków doprowadziła do upowszechnienia przez literaturę stereotypów narodowych, była zarazem pierwotną formą świadomości europejskiej Polaków. Tak charakterystyczne bowiem przez „Sarmatów” ich indywidualności, odrębności w kontekście innych, zwłaszcza ościennych narodów i państw europejskich współistniało w sarmatyzmie głębokim przywiązaniem do powszechnej przecież (katolickiej) traditio Chrystiana. „Sarmacki” katolicyzm, zwłaszcza w w. XVII i XVIII, ulegając nacjonalistycznej ideologizacji, stracił bardzo wiele znamion pierwotnej uniwersalności, trudno jednak zaprzeczyć, że „sarmacki” premesjanizm czy choćby idea „przedmurza chrześcijańskiej Europy” stanowiły aż po czasy niedawne ważny składnik europejskiej świadomości.
Ideologia sarmacka w dziełach literackich XVII w. wpłynęła przede wszystkim na budowę postaci literackich, hierarchię ich wartości i dobór cech konstytutywnych. Zagrożenie Rzeczpospolitej przez wrogów heretyków: protestantów, prawosławnych i mahometan, rodzi mit bastionu katolicyzmu, okrążonego przez siły wrogie ojczyźnie i religii, przedstawiany w literaturze polski rycerz jest obrońcą tego bastionu. Nasilająca się megalomania i ksenofobia nakazują tworzyć apoteozę rycerza polskiego w imponującym uzbrojeniu, uznanym za narodowy, sarmacki, podczas gdy w przeciwstawieniu mu żołnierz cudzoziemski przedstawiany jest w sposób satyryczny lub groteskowy. Literatura patriotyczna wzywająca do czynu i ofiarności, w okresie wczesnobarokowym odwołująca się częściej do przesłanek racjonalnych swych napomnieniach i perswazjach, perswazjach okresie późniejszym zostaje przepojona gorliwym, lecz niezbyt dalekowzrocznym patriotyzmem i irracjonalną wiarą w opatrzność. Przemiany ideologii sarmackiej dobrze ilustruje także twórczość ziemiańska. Postaci wygłaszające monolog (np. Kochowski, Naborowski, Morsztyn) to Sarmaci typowi dla epoki, jednocześnie różniący się między sobą wyznaniem, środowiskiem, trybem życia i odmienną wizją ziemiańskiego szczęścia. Mit arkadyjski wypełnia się tu rodzimą treścią, obrazami polskiego życia szlacheckiego. W późnym baroku gdy sarmacka mentalność zaczynała wyraźnie kostnieć i odcinać się od kultury europejskiej zasklepiając się w szlacheckim samouwielbieniu, w literaturze tego czasu pojawiły się pewne przejawy krytycyzmu. Krytykę wad sarmackich (zwłaszcza intelektualnej bierności szlachty wobec spraw wewnętrznych, jak i wobec powierzchownie przyjmowanych wpływów obcych) zawierają już Satyry Opalińskiego. Moda na poezję ludową pojawiła się w końcu XVII w. m.in. na dworze króla Jana III Sobieskiego.
SARMATYZM na podstawie Cz. Hernasa
Źródłem szczególnej dumy narodowej Polaków było subiektywne przekonanie o dawności i szczególnych wartościach polskiego wzorca ustrojowego, monarchii o ograniczonej republikańskimi prawami szlachty- obywatelskiego stanu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przedmiotem dumy był właśnie ów stan szlachecki, jego starożytne genealogie i podtrzymywane w tym stanie starodawne tradycje narodowej kultury, przeciwstawiane obcym wzorcom. Przekonania te były wspomagane przez prace historyków, którzy jeszcze w średniowieczu identyfikowali Polaków (lub szerzej Słowian) z opisywanym przez historyków starożytnych szczepem Sarmatów. Ostatecznie teoria społeczna o pochodzeniu Sarmatów i Sarmacji i późniejszych ich losach ukształtowała się u schyłku XVI wieku. Ukazały się wówczas 3 dzieła, które zaważyły na XVII-wiecznej wiedzy o pochodzeniu stanu i państwa szlacheckiego: A. Gwagnina Sarmatiae Europeae descriptio(1578), M. Stryjkowskiego Która przedtym nigdy światła nie widziała, Kronika polska, litewska, żmodzka i wszytkiej Rusi (1582) oraz S. Sarnickiego Annales sive de orgine et rebus gestis Polonorum et Lituanorum libri octo (1587). Mimo różnic między tymi dziełami, rysowały się pewne wspólne przekonania:
naród sarmacko-szlachecki wywodzi się z czasów starożytnych
o wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, z jakiego się wywodzi
wszelkie nowinki uważano za niebezpieczne dla całej struktury społeczeństwa
Dociekania na temat Sarmacji i Sarmatów doprowadziły do utwierdzenia tradycjonalizmu społecznego. Mit sarmackich przodków podjęty został przez piśmiennictwo XVII wieku. W kulcie dziedzictwa objawiły się elementy religijne. Andrzej Maksymilian Fredro czy Jan Białbocki przyjmują, że ustrój Rzeczpospolitej był bezpośrednio kreowany przez Boga, Wespazjan Kochowski widział w Sarmatach współczesny naród wybrany, jak niegdyś wybranym był naród żydowski.
Barok - termin „barok” o niewyjaśnionej do dziś genezie, przyjął się w studiach z dziejów sztuk plastycznych, architektury, muzyki, literatur. Słowo barocco (wł., port.) oznaczało w XVI i XVII wieku nieregularne, nieprawidłowe wytwory artystyczne, była to nazw dziwactwa w sztuce, ale nie w stylu. Terminem naukowym - nazwą określonego stylu artystycznego lub epoki kultury - stał się dopiero w poł XIX. Orientacyjnie można przyjąć, że okres wczesnego baroku w Europie przypada na ostatnie dziesięciolecia XVI i pierwsze XVII wieku. Czasy rozkwitu przypadają na środkowe dziesięciolecia XVII w. W końcowych dziesiątkach lat XVII i nieomal do połowy XVIII w. barok trwa jeszcze w krajach słowiańskich, chociaż jest to już okres schyłku. W Europie Zachodniej i Środkowej końcowe lata XVII i początek XVIII w sztukach plastycznych i architekturze uważa się na ogół za okres nowego stylu - rokoka.
Wyjaśnienie encyklopedyczne (PWN) słowa barok:
Słowo barok, o nie wyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce; termin użyty w estetyce w poł. XIX w. (J. Burckhardt, W. Lübke) na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego. Do rehabilitacji baroku przyczyniły się studia C. Gurlitta i H. Wölfflina (Renaissance und Barock 1888, wyd. 5 1961). Nazwy barok jako stylu literackiego użył E. Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie (1893).
O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu. Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społecznej i życia społecznego w różnych państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach narodowych. A. Hauser wyróżnił barok dworsko-katolicki i mieszczańsko-protestancki; pierwszy sensualistyczny (monumentalno-dekoracyjny), drugi klasycystyczny (gł. we Francji). Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja i kontrreformacja), teologicznych (zagadnienie stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm) i filozoficznych (krytyka filozofii klasycystycznej i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się mat. pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski, wolnej woli i predestynacji. W sferze religijnej wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barokowa odznaczająca się m.in. uczuciowością, tryumfalizmem, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół gł. prawd wiary
Wg. prof. Borowskiego
Pojęcie baroku narodziło się w okolicznościach niezwykłych. Od samego początku oznaczało właśnie niezwykłość, nieregularność: najpierw zwyrodniałej nieco perły, która wyglądała nie tak jak „powinna” wyglądać „klasyczna” perła- idealnie okrągła. Nazwa barok pochodzi od portugalskiego barocco i hiszpańskiego barrueco (XVI-XVII w)- co oznacza kształt nieoczekiwany, niewłaściwy. Zatem najwcześniejszą cechą tego stylu jest odstępstwo od normy.
Świadomość religijna: Barok przynosi nasilenie chrześcijańskiej świadomości religijnej, chociaż nieraz nie mieści się ona w ramach ortodoksji. Mimo pewnych cech wspólnych istotne są różnice pomiędzy świadomością religijną baroku i średniowiecza, do którego barok wyraźnie nawiązuje. Dla spraw sztuki i myśli filozoficznej istnienie w Europie Zach. środowisk katolickich i protestanckich miało duże znaczenie i zadecydowało o specyficznym charakterze epoki, o jej nasyceniu kontrastami i sprzecznościami. Rozprawianie o teologii przestało być wyłączną domeną kleru i filozofów przeniknęło do wszystkich niemal rodzajów literatury.
Filozofia i nauki przyrodnicze - zaczyna się okres stopniowej emancypacji nauk przyrodniczych stosunku do filozofii jako rzekomej pannauki. Odmienił się horyzont filozoficzny i naukowo - przyrodniczy (inspirowanych przez odkrycia geograficzne i naukowe). Pojawiło się pojęcie nieskończoności świata fizycznego.
Estetyka: Barok przynosi zdecydowane odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia. A także odrzucenie teorii obiektywnie istniejącego naturze piękna - koncepcji wynikającej z teorii klasycyzmu antycznego, którą zaakceptował renesans. Barok głosi ideę względności piękna, zgodnie z zasadą, że piękno jest niewytłumaczalne i zależne od okresu dziejów i gustu odbiorcy. Swoistą cechę okresu jest współistnienie dwóch estetyk - klasycznej i barokowej.
Klasycyzm odpowiadał człowiekowi, był na jego miarę, zaspakajał poczucie ładu i harmonii. Estetyka barokowa zniszczyła mit piękna, podobnie jak filozofia unicestwiła mit o hierarchii panującej we wszechświecie, według której w niebie panował Bóg, a na świecie człowiek. Odejście od koncepcji piękna obiektywnego było krokiem do uznania brzydoty za sferę doznań, które może stać się obiektem zainteresowania sztuki i literatury (w malarstwie Rembrandt, w literaturze Marino i maryniści). Ocalenie estetyki klasycznej jeszcze w XVII w. było próbą zachowania dawnych kategorii i wartości estetycznych, z którymi człowiek się zżył. Wszechświat w czasach baroku okazał się czymś przerażająco wielkim i nieznanym.
Teoria poezji - Poetyki, które powstawały w okresie baroku, tylko w pewnej mierze odzwierciedlają praktykę literacką; pojawiają się w nich tendencje wskazujące na zmianę gustów i literackich ideałów, przekształcają się nieco poglądy na genezę i cele poezji, na jej naturę, na społeczną funkcję twórcy. Większą niż uprzednio uwagą darzy się pewne gatunki poezji oraz preferuje inne środki artystycznego wyrazu. Dotarcie do rzeczy ukrytych uznano za zadanie sztuki.
W literaturze barokowej pojawiają się motywy średniowieczne: sataniczne, fantastyczne, mistyczne, folklorystyczne, makabryczne, ale odmienne niż w średniowieczu są ich funkcje. W twórczości literackiej baroku odnajdujemy elementy przeciwstawiające się estetyce renesansu: dynamizm, asymetrię, ruch. W naśladownictwie starożytnych zachodzą zmiany: nie kopiuje się ich niewolniczo, ale wprowadza własne innowacje, służące wywołaniu niespodzianki, zaskoczenia czytelnika. Zmieniają się także metody twórcze, nabiera wagi alegoryzm i konceptyzm. Barok literacki wyróżnia się większym niż w epokach poprzednich zainteresowaniem kunsztem językowym, wzbogaceniem języka. Dramat zajmuje szczególne miejsce w literaturze baroku. Wiąże się to ściśle z dość powszechną skłonnością do form widowiskowych to nie tylko w ramach literatury, ale również w rozmaitych przejawach życia (religijnego, politycznego, społecznego). Począwszy od wszelkiego rodzaju uroczystych wjazdów, orszaków, peregrynacji związanych z dworami królewskimi czy magnackimi poprzez kaznodziejstwo aż po przebieg widowisk funeralnych życie ludzi w baroku nosiło znamiona parateatralności. Zjawiska te stanowiły dobry grunt do bujnego rozkwitu teatru.
Barok w Polsce - Wczesny barok: początki literatury barokowej w Polsce kształtowały się już za panowania Batorego, za czasów pełnego rozkwitu twórczości renesansowej. Powstają wówczas Treny Kochanowskiego, które sygnalizują kryzys renesansu. Inicjatorem poezji barokowej stał się M. Sęp Szarzyński, którego Rytmy abo wiersze polskie zawierały już najważniejsze elementy barokowej stylistyki. Autobiografizm Rytmów Sępa, wystylizowany według zasad nowej poetyki, zawierał motyw konwersji i wzór osobowy homo militans: bohater liryczny przeżywał osobisty dramat religijny. Szarzyński należy do grupy poetów, których Hernas nazwał „poetami metafizycznymi” (S. Grabowiecki, S. Grochowski, K. Twardowski).
Filozoficzno - religijny nurt metafizyczny nie był jedyny we wczesnym baroku; nie mniej wyrazisty i artystycznie płodny był kierunek świecki apoteozujący dostatek ziemiańskiego bytowania, rozkosze miłości i stołu itp. Do tego kręgu poetów należą: H. Morsztyn. Sz. Zimorowic. Poezja polskiego baroku jest podobnie jak w renesansie dwujęzyczna, polsko- łacińska. Wiek XVII nie miał jednak swojego Kochanowskiego, który zarówno w języku ojczystym jak i w łacinie mógł osiągnąć szczyty poetyckiego kunsztu. Europejską sławę zdobył piszący po łacinie poeta i teoretyk M. K. Sarbiewski, zwany „chrześcijańskim Horacym”. Dojrzały barok: do rozwoju liryki barokowej w Polsce przyczynili się poeci Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie oraz W. Kochowski, każdy z nich wniósł coś nowego. J. A. Morsztyn, mistrz barokowy, pierwszy uprawiał w Polsce konceptystyczną poezję pozbawioną niemal całkowicie ambicji moralizatorskich i dydaktycznych.
Dzięki Emblematom Z. Morsztyna pojawiła się w Polsce liryka o swoiście barokowych cechach - łącząca sztuki plastyczne z literaturą, motywy religijne z motywami erotycznymi. Kochowski w Psalmodii polskiej zamieścił apologię zwycięscy spod Wiednia, w której to Sobieski urasta do postaci symbolicznego rycerza chrześcijańskiego. W twórczości Kochowskiego szukać można momentu narodzin premesjanistycznej idei o posłannictwie narodu wybranego, Polski. W epice za początek baroku uznano ukazanie się przekładu Jerozolimy wyzwolonej Tassa pióra P. Kochanowskiego. Transakcja wojny chocimskiej jest na miarę epopei narodowej. Potocki rezygnuje z warstwy fantastycznej. W prozie liczy się głównie pamiętnikarstwo (Pasek) oraz list.
O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu. Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społecznej i życia społecznego w różnych państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach narodowych. A. Hauser wyróżnił barok dworsko-katolicki i mieszczańsko-protestancki; pierwszy sensualistyczny (monumentalno-dekoracyjny), drugi klasycystyczny (gł. we Francji). Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja i kontrreformacja), teologicznych (zagadnienie stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm) i filozoficznych (krytyka filozofii klasycystycznej i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się mat. pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski, wolnej woli i predestynacji. W sferze religijnej wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barokowa odznaczająca się m.in. uczuciowością, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół gł. prawd wiary.
Pojęcie baroku narodziło się w okolicznościach niezwykłych. Od samego początku oznaczało właśnie niezwykłość, nieregularność: najpierw zwyrodniałej nieco perły, która wyglądała nie tak jak „powinna” wyglądać „klasyczna” perła - idealnie okrągła. Nazwa barok pochodzi od portugalskiego barocco i hiszpańskiego barrueco (XVI - XVII w.) - co oznacza kształt nieoczekiwany, niewłaściwy.