Zagadnienie 11 do prof. Borowskiego
Barok - klasycyzm - konceptyzm - sarmatyzm
Nazwa barok pojawiła się wcześniej niż zabytki epoki, którą określa i dotyczyła nieco innej dziedziny niż ta, z którą teraz powszechnie ją kojarzymy. Jak podaje A. Sajkowski, terminu „barok” używano w fachu jubilerskim od ok. 1563, gdy mówiono o śmiesznych perłach o nieregularnym kształcie. (portug. - barroco, hiszp. barrueca). Z czasem nazwa ta przylgnęła do wypowiedzi wykrętnych, mylących, później semantyka jeszcze bardziej się rozszerzyła i określenia tego używano dla nazwania zjawisk odbiegających od norm i przyjętych reguł estetycznych (nieregularne = barokowe).
Przez długi okres czasu (do schyłku XIX w.) terminu barok używano w kontekście określonego stylu w architekturze i malarstwie. Barokowe było wszystko, co bizarre (czyli dziwne): wygięcia, wydęcia, udziwnienia, ozdoby, w malarstwie zatarcie konturów i miękkości rysów, w muzyce brak harmonii, dysonans.
Ważne osoby i dzieła w „sporze o barok”:
J. Burckhardt, Der Cicerone, 1855: barok - późna faza rozwoju sztuki renesansowej, okres schyłkowy, zwyrodniały;
C. Gurlitt, Geschichte das Barockstiles, 1887: rechabilitacja epoki, ojciec tego okresu - Michał Anioł, rozszerzenie terminu na sztukę w ogóle;
H. Wölfflin, Renaissance und Barock, 1890, Podstawowe pojęcia historii sztuki, 1915: barok jako odrębny styl (już nie „zwyrodniały” renesans), renesans i barok przedstawione na zasadzie przeciwieństw - cechy „klasyczne” kontra „barokowe”. Jego praca zainicjowała szerokie badania nad barokiem
W. Weisbach, 1921 - barok jako zjawisko o obliczu kontrreformacyjnym;
E. Porębowicz, Andrzej Morsztyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej - pierwsza próba zastosowania terminu „barok” do zjawisk literackich!!!
Wniosek stąd taki, że pojęcie wyżej omawiane, przez długi czas było pejoratywne. Literaturą XVII w. zaczęto się na poważnie zajmować bardzo późno, bo w XX w. Termin barok wprowadzają do literaturoznawstwa Szwajcarzy, K. Borinski i F. Strich, w latach 1914 - 1916. Większe prace badawcze ruszają na poważnie w zasadzie po roku 1950!!! (jeśli pojawiały się wcześniej, to była to faza początkowa, nieśmiała). Jak to wyjaśnić? No cóż, stare podręczniki twardo podawały literaturę seicenta za złą.. Winę za taki pogląd zrzucano na Hiszpanów, potem na jezuitów.
*prof. Borowski definiuje barok jako „prąd historyczno - literacki i kulturalny. Barok = niepewność, sceptycyzm, świadomość problemów i trudności człowieka poznającego rzeczywistość i samego siebie”.
Wiązki cech charakterystycznych dla różnych działów barokowej sztuki (na podst. Sajkowskiego i Borowskiego):
architektura: wolność, dynamizm i życie, malarskość, wielkość, bogactwo, wariabilizm (=indywidualizm, poszczeg. Budowle NIE są kopiami, różnią sięmiędzy sobą);
rzeźba: tematyka mitologiczna, religijna, dynamizm, monochromatyczność, zawiłe draperie;
malarstwo: cienie, kontrast, gra świateł, perspektywa, alegoria i symbolika;
muzyka: nowe gatunki (np. opera), nowe style wykonawcze (koncert), ekspresja, indywidualizm, wielkie formy, zdobnictwo;
literatura: zasada „podporządkowania” ( przec. do renes. „przyporządkowania”) - wystąpienie el. nadrzędnego, wobec którego reszta jest podrzędna, elementy dynamiczne, asymetria ruch, emulacja - chęć przewyższenia antycznych wzorców, retoryka - persuadere (przekonanie) i permovere (poruszenie), dażenie do wzbogacenia języka, które wyrażał:
- eufuizm -styl przesadnie wytworny, bogaty, zmetaforyzowany , liczne efekty retoryczne (kto czytał „ Wojnę moskiewską”, ten zrozumie....:D);
- gongoryzm =kultyzm=kulteranizm- podst. Kierunek w poezji gł. Hiszpańskiego baroku, charakteryzujący się niezwykłym słownictwem, często z przekształcenia słów greckich i łacińskich, naciskiem na szeroko rozbudowane konstrukcje metaforyczne, pełne niezwykłości i zaskakujących niespodzianek, ciemne aluzje trudne do rozszyfrowania;
- marinizm- kierunek uformowany przez Marina- włoskiego poetę. Skłonność do wirtuozerii formalnej, dworskiej elegancji, igrania słowem, właściwa domena- erotyki. Epika poetycka ograniczała fbułę na rzecz dygresji i luźnych epizodów. Wiele cech wspólnych z wyżej opisanym kultyzmem i konceptyzmem, którym zajmę się poniżej. :);
- preciosité - wytworność - powiązane z konceptyzmem i marinizmem, dążenie do szczególnej elegancji zachowania i wysłowienia , inspirowane w znacznym stopniu przez ideały formowane w romansie pasterskim, wyszukane i rozbudowane obrazowanie, poezja często o charakterze okolicznościowym.
Inne charakterystyczne cechy stylu (których, myślę, nie trzeba wyjaśniać), to: makaronizmy, paradoks, anafory, epifory, gradacja (klimaks, antyklimaks), hiperbola, antyteza, oksymoron, peryfraza, pointa.
Szablony, od których musimy ODEJŚĆ:
*barok jako przewaga formy nad treśćią. Prawidłowo - forma tekstu stanowi jego treść.
II Klasycyzm a konceptyzm
Podstawą baroku jest wg prof. Borowskiego gra między imitacją a emulacją. Barok jest momentem w historii literatur, kiedy nie wystarczy już (np. z powodu osłabienia ekspresji) zespół imitacyjny. Począwszy od renesansowego Kochanowskiego, powoli zaczyna się odchodzić od dosłownego naśladowania wzorców łacińskich (imitatio). Coraz częściej dąży się do emulacji (emulatio), chęci prześcignięcia mistrzów, osławionego udziwnienia. I tak pojawia się w estetyce barokowej konceptyzm kojarzony z pojęciem emulacji i równocześnie nierozerwalnie złączony z klasycyzmem, który odnosi się do pojęcia imitacji. Konceptyzm odchodzi od naśladowania na rzecz pomysłowości i oryginalności. Ważna jest gra z gatunkiem, formą wiersza, figurami, stylistyką. Ale jak wyjaśnić nierozerwalność klasycyzmu i konceptyzmu widoczną szczególnie w XVIIwiecznej Polsce? Dobrze posłuży nam do tego celu (podobnie jak Borowskiemu) polski Horacy - Maciej Kazimierz Sarbiewski.
Klasycyzm Sarbiewskiego - naśladowanie wzorców antycznych (gł. Horacego). A jego koncept polegał na przeniesieniu poezji antycznej do realiów chrześcijańskich - zamiast kochanki pojawiał się np. Jezus Chrystus (pamiętacie z ćwiczeń wiersz Stronisz przede mną, Neto nietykana.. i Chrystusa u Sarbiewskiego zamiast niej?)
Koncept miał 2 główne cele:
- żart - tutaj np. niektóre wiersze polskich Sowizdrzałów czy Nagrobek Perlisi J.A. Morsztyna;
- narzędzie refleksji i poznania -> poezja metafizyczna (Sęp Szarzyński, Grabowiecki, Grochowski).
Poezja metafizyczna
termin ten wprowadził do teorii literatury Czesław Hernas w latach 60. XXw. I tak ją zdefiniował: „[...] nowa poezja, szukająca wyzwolenia od strachu przed dynamiką uciekającego czasu przez pełne włączenia się w ruch czasu lub przez ucieczkę w miejsca bezruchu.” Przeniósł tę nazwę z terminologii angielskiej, gdzie określenie to dotyczyło konkretnej grupy poetów od Johna Donna począwszy. W ich wypadku było to tylko przezwisko, zastosowane żartobliwie. Epitet „metafizyczny” był negatywny, odnosił się do stylistyki dyskursu. Dyskurs metafizyczny - oparty na metaforach i logice.
Termin pochodzi w zasadzie z nieporozumienia. Jego źródłosłowu należy szukać u Arystotelesa- -w jego Dziełach znajduje się traktat pt. Phisica i dotyczy przyrody, ale przecież są też inne traktaty, w których filozof rozważ już inne kwestie. Metaphisica to traktat o fizyce, nauce bardzo konkretnej, która zdania zaczyna od formułki „To jest....” Natomiast metafizyka zadaje pytania z gatunku „Co to jest być?” Przedmiotem badań metafizyki jest byt, istota.
Poezja metafizyczna, zdaniem prof. Borowskiego jest religijno - filozoficzna, ale w odróżnieniu od np. Psałterza , wyraźniej funkcjonuje w nij koncept. Metafizyczna = konceptystyczna, gdzie koncept funkcjonuje w obszarze religijno - filoozoficznym.
Wg Sarbiewskiego (De acuto et arguto) koncept musi zawierać:
materię = warstwę myślową = argutum
warstwę słowną = acutum.
Jądrem konceptu jest dowcip = wit (ang.)= wic (niem.) = argutum
W ramach konceptyzmu rozpowszechniają się formy:
- sonet (kunsztowna budowa);
- emblemat (taka ówczesna liberatura- u góry tekst = inskrypcja = motto, pod spodem obrazek, niżej epigramat => subskrypcja => komentarz)
- ikon (którego nie muszę chyba wyjaśniać..., ale, mała uwaga - Borowski inaczej definiuje to pojęcie, niż my na poetyce; dla niego ikon, to wiersz, który zawiera obraz czegoś w ogóle);
- akrostychy - początkowe litery składają się na jakiś wyraz, np. imię i nazwisko twórcy;
- raki (też wiemy, co to za kwiatek..);
- correlativum - paralelne układy słów, kontrastujące między sobą znaczeniowo;
- anagramy (znamy, znamy... z poetyki :*).
Utwory takie pisywali: J. A. Morsztyn, H. Morsztyn, J. Żabczyc, S. H. Lubomirski, J. T. Trembecki, sowizdrzałowie i autorzy mniej znani, więc nie będę wyliczać...
Jeszcze o koncepcie, ale bez „borowsczyzny”:
pojęcie, myśl, pomysł;
od rozumienia, pojęcia, do wyrazu tego pojęcia w dziele; od pomysłu ogólnego utworu do jednej z pomysłowych myśli zawartych w utworze; od myśli do myśli celnej i pełnej polotu;
najwyższą rangę zyskiwały przenośnie, polegające na zestawianiu pojęć odległych i figury bądź tropy wywołujące szok lub zdziwienie, wymagające w procesie twórczym i w percepcji czytelniczej szczególnego wysiłku intelektualnego oraz daru bystrej inteligencji (acumen ingenii);
twórczość o wysokim stopniu zintelektualizowania (cerebralna), odwołująca się nie tyle do uczuć czy operującej malarską dynamiką wyobraźni, ile raczej do intelektu, a właściwie jego odpowiednika w sferze sztuki i literatury - ingenium;
wszelkiego typu pomysłowe i zadziwiające środki wyrazu, również te, które przez zewnętrzny kształt wiersza (romby, kwadraty, anagramy) miały oddziaływać na zmysł wzroku;
środki: figury oparte na przeciwieństwach - antyteza, paradoks, oksymoron, odległa metafora, umyślne dysonanse: elipsa, inwersja, brak międzyzdaniowej ciągłości;
walorem konceptu jest sama jego krótkość, dająca poczucie żywości, szybkości ogarnięcia myśli .
rodzaje konceptu:
*petrarkistowski =>wyszukane konwencje języka erotycznego, opisy kobiecego piękna (znany nam sposób...);
*metafizyczny => język duchowej mistyki łączy się z sensualizmem życia erotycznego, źródłem są najśmielszych są paradoksy wiary;
* emblematyczno - heraldyczny (opisany wyżej);
* etymologiczny, tautologiczny, eufoniczny lub graficzny - polegający na językowej grze wyrazów, członów retorycznych, dźwięków, znaczeń lub formy zapisu w poezji wizualnej.
SARMATYZM
(podaję wersję słownikową):
formacja kulturowa ukształtowana w końcu XVI w., obejmująca ideologię, obyczajowość i kulturę szlachty w Rzeczypospolitej Obojga Narodów do scgyłku XVIII w.;
geneza zw. Z tzw. mitem sarmackim o pochodzeniu ludów zamieszkujących ziemie polskie od starożytnego plemienia Sarmatów. Mit ten legł u podstaw ideału sarmaty jako szlachcica - katolika i ziemianina, w którego światopoglądzie podstawową rolę grały takie wartości jak republikanizm i wolość, dawność rodu, wewnątrzstanowa równość, wiara katolicka oraz swojskość;
przekonanie o wyższości stanu szlacheckiego nad innymi stanami oraz o jego odrębności poloitycznej i kulturowej, przypisywanie szlachcie polskiej szczególnej roli dziejowej, a jednocześnie ksenofobia, czyli nieufność wobec innych nacji; konserwatyzm, tradycjonalizm, dewocyjność;
specyficzny styl bycia polskiej szlachty polegał na szczelnym zamknięciu w obrębie własnego środowiska wiejsko - sąsiedzkiego, specyficznym stroju wzorowanym na oriencie, lubowaniu się w przepychu i wystawności, wybujałym indywidualizmie, niechęci do subordynacji, upodobaniu do zabawy;
sztandarowe przykłady baroku sarmackiego w literaturze to Pamiętniki Paska i twórczość Potockiego.