SARMATYZM

Termin pojawił się w połowie lat 60 XVIII wieku. Przedstawiciele doby oświecenia pojmowali sarmatyzm w sposób pejoratywny. Łączyli go z zaściankowością, megalomanią, ksenofobią, ciemnotą. To podejście uległo złagodzeniu w latach 80 a w szczególności w trakcie działalności Sejmu Czteroletniego. Doszło do utworzenia kompromisowego ideału: „Sarmaty oświeconego” (troszczący się o dobro ojczyzny, skłonny do ofiar na rzecz dobra publicznego). Szerzono ten wzór w piśmiennictwie oświecenia. Nie brakowało krytyki wynaturzeń sarmatyzmu ale odrzucano już potępienie całościowe.

MIT SARMACKI

Początki sarmatyzmu to zainteresowanie genealogią Słowian, a w szczególności Polaków. Zainteresowania te były widoczne już w średniowieczu a okres właściwego rozkwitu to renesans(co związane było z budzącą się wówczas samoświadomością poszczególnych narodów). Dociekania genealogiczne nie wygasły w dobie baroku.

Poszukiwania te były wyrazem dumy narodowej i próbą nobilitacji narodów, uważanych niegdyś przez Greków i Rzymian za barbarzyńskie. Korzystano z :

-dorobku antycznej wiedzy o narodach północnych

-mitów historycznych(które powstawały głównie na użytek jakiejś orientacji kulturowej lub będące tworem indywidualnej inwencji kronikarzy)

Nie tylko Polacy doszukiwali się swojego pochodzenia w czasach starożytnych i biblijnych:

• Francuzi - frankologizm (Francuzi jako potomkowie bohaterów wojny trojańskiej)

• Niemcy - teutonizm i germanizm

• J. Długosz za Sarmatów uważał Polaków i Rusinów

• J. Stobniczka (krakowski profesor) dawną Sarmację europejską określał we wstępie do Kosmografii jako: współczesne ziemie Polski, nie włączonego do niej jeszcze Mazowsza, Prus, Litwy i ziem inflanckich

• Maciej Miechowita, autor Traktatu o dwu Sarmacjach wiązał pochodzenie Polaków z (opisana przez Tacyta )Wandalią a nie Sarmacją

• Późniejsi kronikarze, pisarze i historycy - B.Wapowski, M.Kromer - utożsamienie Polaków i ludów ruskich z Sarmatami

Koniec XVI wieku sarmacka genealogia Polaków i innych mieszkańców RP została uznana za pewnik. Opowiedzieli się za nim:

- J. Bielski

- M. Stryjkowski

- S. Sarnicki

- A. Gwagnin

Jan Kochanowski w O Czechu i Lechu historyi naganionej krytykował to podejście. Twierdził, że Polacy, jak inne ludy europejskie nie mogą być pewni przedstawianych dotąd genealogii, które wspierane są wielokrotnie „baśniami”. Za przykład takiej baśni uznał podanie o Czechu i Lechu oraz wywiedzioną z niego hipotezę bałkańskiego pochodzenia Słowian. Uważał za bardziej prawdopodobną hipotezę o sarmackim pochodzeniu, do której odwoływał się w Proporcu (tam Polaków i innych Słowian wywodzi od starodawnych Sauromatów, Sarmatki od Amazonek).

Funkcje mitu:

-znaczenie wychowawcze - ukazuje lud rycerski i kochający wolność, walczący z wojskami starożytnego Rzymu

-w XVI w. funkcja polityczna - motywacja praw Polski do mocarstwowości i niezależności; zwrócenie uwagi w kierunku wschodniej polityki przyjętej przez Jagiellonów; uzasadnienie związku Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego

-w zakresie ideologii - budzenie ducha rycerskiego, wcielanie ideałów energii i męstwa, podkreślenie odrębności narodowej przez egzotykę surowego obyczaju, prostoty, a nawet okrucieństwaMit sarmacki nie godził się z renesansowymi hasłami ogłady i literackich ideałów, co spowodowało, że był wprowadzony w krąg pojęć humanistycznych na zasadzie „kulturowego nawrócenia” się twardego Sarmaty, którego surową duszę miało uszlachetniać poznanie starożytnej filozofii i literatury.IDEE-miłość wolności - idea związana z sarmacką legendą oraz dążeniami szlachty pomnażającej w XV i XVI w. swe przywileje po to, by w 2 połowie XVI w. ugruntować ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej z monarchią elekcyjną.

Coraz szersze przywileje powodowały niepokój humanistycznych moralistów. Frycz Modrzewski - rozciągał pojęcie narodu sarmackiego na wszystkie warstwy społeczne. W XVII wieku za tym rozumieniem opowiadał się poeta, mieszczanin J. Jurkowski oraz ideolodzy i moraliści: Piotr Skarga, Sz. Starowolski, F.Birkowski, a także wiele pisarzy szlacheckich m.in. W. Kochanowski(w Pares ad Adam).

W XVII wieku coraz większa popularność ma koncepcja sarmackiego rodu szlacheckiego nie obejmującego plebejuszy, by stać się ostatecznie dogmatem szlacheckiej ideologii.

Duma z ustroju demokracji szlacheckiej, szlacheckiego republikanizmu i obawa przed tyranią monarszą, przerodziły się w przekonanie o wyjątkowości i niezmienności polskich form ustrojowych. Gwarant wolności szlachty to zasada jednomyślności w podejmowaniu uchwał sejmowych, która prowadziła do wielu nadużyć - liberum veto oraz niemożności wprowadzenia reform przestarzałego ustroju. Zasada ta sprowadzała się do bezkarności, przekupywania przez obce dwory i przez krajową magnaterię.Pojęcie „narodu szlacheckiego” łączyło szlachtę Korony i Litwy i zacierało antagonizmy narodowościowe. Jednocześnie wyostrzało różnice stanowe („plebejusze” do tego narodu nie należeli).

W XVII wieku pojęcie „Polaka - katolika” nie wykluczało co prawda z narodu sarmackiego protestantów i prawosławnych ale było podstawą nietolerancji.

Wzmaga się poczucie odrębności narodowej, które przejawia się w : obyczajach i charakterze Sarmatów ( styl życia, stroje), ksenofobii (odgrodzenie się od świata zewnętrznego, szczególnie zachodu), agraryzacji szlachty- jej zaściankowym trybem życia i konserwatywnej ideologii.Dawna ciekawość świata Sarmatów została wyparta przez zadowolenie z własnych zwyczajów oraz megalomanię wynikającą z:

• przesłanki gospodarczej - Polska w początku XVII w. Była „spichrzem Europy”

• ­׀׀­ ideologicznej - Polska jako „przedmurze chrześcijaństwa” zachodniego. W XVII wieku idea ta zrosła się z mentalnością szlachecką. Owy mesjanizm wynikał nie tylko z prowadzonych wojen tureckich ale także: unii brzeskiej, ekspansji wschodniej, starań Wazów o panowanie na Moskwie oraz w Szwecji. Hasło: Rzeczpospolita, antemurale christianitatis.

Przekonanie o ważnej roli Polski na wschodzie Europy głosili pisarze tj.: W.Dembołęcki, S.Twardowski, W.Potocki, W.Kochowski, S.S. Szemiot.

STYL ŻYCIAStyl ówczesnej szlachty to - styl barokowy - wystawność, ozdobność, oryginalność. Przejawiał się w skłonnościach do uroczystych ceremonii, wyposażeniu świątyń, stroju, poezji okolicznościowej pisanej dla uświetnienia uroczystości państwowych czy rodzinnych (panegiryki).

Barok i sarmatyzm współtworzyły styl epoki co widać w strojach, architekturze, malarstwie, rzeźbie oraz stylu literackim.

LITERATURA Ideologia sarmacka w dziełach literackich XVII w. wpłynęła przede wszystkim na:budowę postaci literackichhierarchię ich ważności i dobór cech konstytutywnych

W epice idealny typ rycerza jest inaczej przedstawiany we wczesnym stadium ideologii sarmackiej ( ekspansywność postaw kontrreformacyjnych) a inaczej w okresie późniejszym ( postępujący zastój kultury).Rycerz jest obrońcą tzw. bastionu katolicyzmu. ( Mit o bastionie wywodzi się z zagrożenia RP przez heretyków-protestantów, prawosławnych i mahometan. Rycerze mieli bronić ojczyzny przed siłami wrogimi ojczyźnie i religii). Rycerz ma imponujące uzbrojenie uznane za narodowe - sarmackie, żołnierze cudzoziemscy ukazywani są satyrycznie, groteskowo. Rycerz ma być „narzędziem” do pogromienia pogan. Bohater zbiorowy - rycerstwo polskie wspierane mocą sił niebieskich.Liryka patriotyczna:Wzywa do czynu i ofiarności. W okresie wczesnobarokowym odwołuje się do przesłanek racjonalnych, w późniejszym do gorliwego ale niezbyt dalekowzrocznego patriotyzmu i irracjonalnej wiary w Opatrzność.Ewolucja poezji ziemiańskiej: nawiązuje do twórczości Kochanowskiego. Postaci wygłaszające monolog w tzw. votum ziemiańskim (Z.Morsztyna, H.Morsztyna, A.Zbylitowskiego, D.Naborowskiego, W.Kochanowskiego) to Sarmaci typowi dla epoki ale różniący się między sobą wyznaniem, środowiskiem, trybem życia i odmienną wizją ziemiańskiego szczęścia. Mit arkadyjski - rodzima treść, obrazy polskiego życia szlacheckiego.Szlachecki erotyk: bezceremonialność - odmienna od dworskiej kurtuazji, rubaszność - uznawana niekiedy za konstytutywną cechę sarmackiej szlachty. Barokowa i późnobarokowa emblematyka podporządkowana heraldyce odmiennie niż w dobie renesansu.W późnym baroku, gdy sarmacka mentalność miała charakter szlacheckiego samouwielbienia, zaczęły pojawiać się teksty krytykujące nie sarmackość w ogóle ale wady Sarmatów. Taką krytykę zawierają: Satyry(1650) K.Opalińskiego; J.A.Morsztyn podkreślał, że jest i Sarmatą i Europejczykiem. Twierdził, że literatura polska powinna utrzymywać więź z lit. europejską , nie przestając jednocześnie przemawiać do rodaków „domowym rymem”.Swojskość była idealizowana przez sarmackich pisarzy. Charakter :rustykalny, wiejski, chłopski. Do kultury ludowej sięgała tzw. szlachta zagrodowa (która, nie różniła się bardzo od chłopów) a nawet magnackie dwory, jako do źródła swojskiej prostoty, wprowadzającej do konwencji dworskiej literatury akcenty rodzimościWojna chocimska Wacława Potockiego, najwybitniejszy epos sarmackiego baroku. Miała być początkowo wierszowaną wersją łacińskiego dziennika Jakuba Sobieskiego, uczestnika bitwy pod Chocimiem(1621). Poeta odchodził stopniowo od suchej żołnierskiej relacji i na gorąco komentował wydarzenia z satyrycznym i moralistycznym zacięciem. Głosił chwałę dawnych sarmackich rycerzy, by dać przykład współczesnym, którzy zapomnieli o cnotach przodków. Bohater główny Sarmata idealny - hetman Jan Karol Chodkiewicz. Najwybitniejsze są opisy bitew.Pamiętniki Jan Chryzostom Pasek. Odkryte w XIX w. Pisał polszczyzną żywą i plastyczną, w która wplatał - zgodnie z modą - łacińskie zwroty. W opisach bitew zdania są krótkie, gorączkowe, dialogi urywane. W podniosłych oracjach - język wyszukany.Autor wywodził się z Mazowsza. Uczył się u jezuitów w Rawie Mazowieckiej. Przez 10 lat był żołnierzem, mając nadzieję na zdobycie pieniędzy i pozycję społeczną.Jan III Sobieski Listy. Król należał do najwybitniejszych epistolografów. Pisywał z podróży (wypraw wojennych)do żony Marysieńki. Obok spraw publicznych treści intymne.

---