37. Pojęcie sarmatyzmu
Bibliografia:
Janusz Tazbir Kultura szlachecka w Polsce
Czesław Hernas Barok
wikipedia
W XVIw. w Polsce wykształciła się formacja kulturowa zwana sarmatyzmem. Wyrażała się ona w ideologii opartej na mitotwórczej koncepcji utożsamiającej szlachtę ze starożytnym ludem Sarmatów - dzielnych wojowników spokrewnionych ze Scytami, którzy przybyli nad brzeg Wisły, tam się osiedlili i dali początek rycerstwo polskiemu (wielki sarmacki mit szlachecki). Taki rodowód przypadł szlachcicom do gustu, stał się źródłem całej kultury - od poczucia narodowej potęgi aż po strój na styl wschodni. Sarmatyzm był polską i szlachecką odmianą baroku. Stanowił zjawisko wyjątkowe, ponieważ łączył w sobie tradycje Zachodu, Wschodu i te rodzime. Wywarł wpływ na kulturę krajów słowiańskich, Węgier, Wołoszczyzny, Mołdawii. Sarmatyzm sławił również dawne zwycięstwa polskiego oręża i domagał się od szlachty podtrzymania tych tradycji. Nierozłączną jego częścią były idee demokratyczne. Szlachcic-Sarmata był z reguły katolikiem, wierzył w Boga, Jego dobroć i nieskończone miłosierdzie, chętnie i często uczestniczył w mszach i różnego rodzaju nabożeństwach. Wszystko, co ziemskie, postrzegano jako środek do ostatecznego celu - nieba. Silny nacisk kładziono na pokutę, która miała ocalić przed wieczną karą.
Niezwykle bogatą formę przybierał obrządek pogrzebowy. Były to ceremonie, do których przygotowania trwały czasem długie miesiące. W kościołach budowano specjalne rusztowania, na których ustawiano trumnę. Religijne uroczystości poprzedzał zwykle pochód, na którego czele jechał ktoś w zbroi nieboszczyka, odgrywający role zmarłego. Wędrówka kończyła się w kościele, do którego ów aktor wjeżdżał konno, po to by zwalić się z ogłuszającym hukiem i chrzęstem na posadzkę, przedstawiając w ten sposób triumf śmierci nad ziemską potęgą i rycerskim męstwem. Ceremonie pogrzebowe trwały nawet do czterech dni i kończyły się stypą, która niewiele miała wspólnego z powagą chwili i przeradzała się z łatwością w zwykłą hulankę. W pochówku uczestniczyły czasem całe armie duchowieństwa.
Sztukę traktowano użytkowo. Miała ona utrwalać sławę rodu, głosić chwałę przodków i ich wielkie czyny. Dlatego w najwyższej cenie był portret - osobisty lub rodzinny.
Sarmatyzm był silną ideologią, oddziałującą także na późniejsze epoki. Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech: dumę, walecznośc, odwagę, męstwo, patriotyzm, tolerancję, wierność. Już w XVII i XVIIIw. ideologia sarmacka uległa wynaturzeniu i Sarmatom zaczęto przypisywać wiele negatywnych cech, między innymi ksenofobię, czyli lęk przed wszystkim, co obce, która zaczęła narastać od czasów „potopu szwedzkiego” w 1655r., gościnność, wystawność i długość uczt, pijaństwo, megalomanię, czyli przesadne przekonanie o własnej wartości i wyższości nad innymi stanami, nacjonalizm, czyli wyższość nacji polskiej nad innymi narodami, nietolerancję religijną, niechęć do przesadnej nauki (szlachcicom wystarczało wykształcenie wyniesione ze szkół jezuickich), skłonność do pojedynkowania się w imię honoru. Polska była jednym z najkłótliwszych i najbardziej zawadiackich narodów, niejednokrotnie szlachcice sami wymierzali sprawiedliwość nie czekając na ingerencję władz. Szlachta miała własny typ architektury mieszkalnej: dwory i dworki. Typowym dla niej strojem był kontusz, żupan i pas. Przeżycia estetyczne zaspokajano raczej poprzez kontakt z naturą niż z dziełami sztuki. Indywidualizm, niepunktualność, lekceważący stsunek do obowiązków, rozrzutność i niechęć do wyrzeczeń to typowe cechy szlachcica-sarmaty.
Sarmatyzm w Polsce można podzielić na 2 okresy
I okres sarmatyzmu = pozytywny; jego przedstawicielem był m.in. Wacław Potocki
II okres sarmatyzmu = negatywny; jego przedstawicielem był m.in. Jan Chryzostom Pasek
Sarmaci wierzyli w szczególną rolę Polski, która miała być:
Krótka charakterystyka szlachty tamtego okresu:
Szlachta liczyła w Polsce ok. 7-10% ogólu ludności. W przeciwieństwie do innych państw europejskich nie była skupiona wokół dworu królewskiego (jak na przykład we Francji), ale mieszkała na wsi w gospodarstwach na tyle dużych, by zapewnić sobie i rodzinie byt gospodarczy, lecz jednocześnie na tyle małych, by samemu móc się nimi zająć. Szlachcice gardzili miastami, uwważali, że wieś daje przewagę moralną nad innymi nacjami. Bytowanie na wsi było zgodne z tradycjami republikańskeigo Rzymu, do których chętnie nawiązywano. Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, teoretycznie panowała równość stanu szlacheckiego, jak mówiło przysłowie: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. Jednak w praktyce było „troszeczkę” inaczej... W strukturze stanu szlacheckiego można było rozróżnić: szlachtę gołotę, nieposiadającą ziemi, niedopuszczaną do urzędów, ale mającą prawo głosu; szlachtę zagrodową (zaściankową) posiadającą niewielki grunt uprawny, najliczniejszą w XVIIIw., składającą się ze zbiedniałych członków dawnego stanu rycerskiego, najczęściej od włościan odróżniało ją jedynie prawo głosu na sejmach i sejmikach oraz tradycje rodzinne i posiadnie herbu. Istniała również szlachta średnia, którą tworzyli posiadacze od jednej do kilkunastu wsi, byli niezależni gospodarczo i aktywnie uczestniczyli w życiu politycznym. Najbardziej znaczącą grupą była magnateria mająca ogromny wpływ na władzę w państwie, sprawująca najwyższe urzędy, posiadająca kilkadziesiąt, czasem nawet kilkaset wsi.
Sytuacja ekonomiczna polskiej szlachty była dobra. Stan charakteryzowała stabilność gospodarcza (zwłaszcza średnią szlachtę). Cały czas rozwijający się folwark pańszczyźniany produkując na zbyt przynosił duże zyski.
Śmiało można stwierdzić, że szlachta polska górowałą nad innymi stanami. Przewagę ekonomiczną i polityczną dawały jej coraz to nowe przywileje i statuty wprowadzane przez kolejnych władców (zwłaszcza przez Andegawenów i Jagiellonów).
1