OKRES PRENATALNY

(od poczęcia do narodzin)

1 W prenatalnym okresie rozwoju człowieka wyróżniamy trzy trymestry (każdy po trzy miesiące) lub dwa stadia: zarodkowe (embrionalne) - od poczęcia do końca ósmego tygodnia oraz płodowe - od dziewiątego tygodnia do narodzin,

2 Prawie wszystkie wady wrodzone powstają w pierwszym trymestrze rozwoju, gdyż jest to okres intensywnej organogenezy, w którym wrażliwość na działanie szkodliwych czynników jest szczególna (tzw. okres krytyczny dla powstawania wad rozwojowych).

3 Czynnikami, które mogą zaburzyć prenatalny rozwój dziecka są szczególnie: nikotyna, alkohol, narkotyki, leki, promieniowanie, skażenia środowiska, niewłaściwa dieta, choroby i stres matki. Silne i długotrwałe negatywne przeżycia psychiczne matki, a zwłaszcza stres i niepokój są rozpoznanymi czynnikami mającymi wpływ - drogą biochemiczną - na pojawienie się problemów zdrowotnych u dziecka oraz na powstanie komplikacji w przebiegu ciąży (np. długo utrzymujące się wymioty, zatrucie ciążowe), porodu (przedwczesny lub opóźniony poród, nieefektywne skurcze porodowe) i laktacji (brak pokarmu, trudności z wypływem mleka).

4 Dziecko już przez urodzeniem charakteryzuje się specyficznie ludzkimi cechami: przyjmuje wszystkimi zmysłami bodźce, dokonuje ich selekcji, reaguje na bodźce w specyficzny dla siebie sposób, niektóre zapamiętuje, uczy się, nabywa pewnych nawyków. Dzięki temu już przez urodzeniem może być przez rodziców traktowane jako partner dialogu i bezpośredniego po urodzeniu może z nimi nawiązać wielozmysłowy kontakt. Dziecko już na etapie prenatalnego rozwoju jest podmiotem odrębnym od matki (z własną homeostazą), samosterownym i adaptabilnym, ukierunkowanym na pozytywny rozwój, aktywnym, nie tylko psychoruchowo, ale także w kontaktach społecznych.

5 Uznanie dziecka przed urodzeniem za istotę ludzką jest wstępnym warunkiem rozpoznania i zaspokojenia psychicznych potrzeb (np. bezpieczeństwa, miłości), a to z kolei umożliwia jego prawidłowy rozwój. Poczęte dziecko, jako członek społecznej niszy ekologicznej, wprowadza zmiany w systemie wzajemnych relacji łączących jego rodziców ze sobą oraz z innymi, stając się ważnym podmiotem ich uczuciowych odniesień. Mogą oni poczuć się rodzicami (a nie przyszłą matką i przyszłym ojcem oczekującym dziecka), kształtować przywiązanie do niego, co dostarcza im wielu radosnych przeżyć. Ciąża jest wtedy okresem psychoseksualnego i psychospołecznego dojrzewania, szansą osiągnięcia wyższego poziomu osobistego rozwoju.

OKRES WCZESNEGO DZIECIŃSTWA

(od narodzin do 3 roku życia)

W okres wczesnego dzieciństwa dziecko wchodzi z niewielkimi umiejętnościami kontaktowania się z otoczeniem, zarówno społecznym, jak i fizycznym. W ciągu trzech lat dokonuje się intensywny rozwój dziecka pod każdym względem.

1 Następuje intensywny rozwój somatyczny. Zmiany dokonują się we wszystkich układach. Zmienia się udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym, kształtują się krzywizny kręgosłupa; wyrastają zęby mleczne; rozwija się tkanka mięśniowa. W wieku niemowlęcym dziecko wyraźnie zwiększa masę ciała. Proces ten staje się powolniejszy w wieku poniemowlęcym, gdzie następuje intensywny wzrost, co prowadzi do wyszczuplenia sylwetki dziecka.

2 Następuje rozwój tkanki mózgowej. W miarę dojrzewania mózgu dziecko coraz dłużej pozostaje w stanie aktywnego czuwania.

3 Noworodek reaguje na bodźce otoczenia odruchami bezwarunkowymi. Stopniowo zdobywa umiejętność panowania nad swoim ciałem: od postawy horyzontalnej przechodzi do postawy wertykalnej, opanowuje kolejno różne sposoby przemieszczania się w przestrzeni i doskonali je. Przechodzi od odruchu chwytnego do chwytu dowolnego i opanowuje jego różne formy.

4 Dziecko przechodzi od manipulacji niespecyficznej w wieku niemowlęcym do manipulacji specyficznej, stanowiącej postawę zabaw konstrukcyjnych w wieku poniemowlęcym. Rozwija się kompetencja eksploracyjna dziecka.

5 Od momentu narodzin podstawowe systemy percepcyjne podejmują swoje funkcje. Tworzą się rozmaite połączenia między modalnościami percepcji. Niemowlę odbiera otaczający świat jako stabilny.

6 Tworzy się reprezentacja świata przedmiotowego i społecznego. rozpoczyna się okres odkrywania umysły, co pozwala dziecku rozumieć, że ludzie różnią się od przedmiotów.

7 Kształtuje się inteligencji sensoryczno - motoryczna, której podstawową strukturą są schematy czynnościowe zmieniające swą postać w ciągu dwóch pierwszych lat życia dziecka. Podstawową formą zachowania dziecka są reakcje okrężne, również podlegające rozwojowi. Odkrywa ono stałość i obiektywność przedmiotów w otoczeniu. Tworzą się pierwsze schematy funkcjonalnych klas obiektów i funkcjonalnych relacji. Przechodzi od rozwiązywania problemów metodą czynnego eksperymentowania do używania w tym celu kombinacji myślowych. Rozwija się zdolność do zastępowania symbolami nieobecnych przedmiotów i zjawisk.

8 W wieku niemowlęcym rozwija się zdolność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej. W kontaktach konwersacjopodobnych z matką dziecko odkrywa rytm komunikacyjny oraz otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka. Początkowo w zachowaniu komunikacyjnym dziecka dominują środki niewerbalne (uśmiech, gesty). Następnie łączy ono gesty ze słowami, by w końcu posługiwać się przede wszystkim słowami. Bogaci się słownik dziecka. Początkowo używa ono słów w zbyt szerokich znaczeniach. Rozwija się umiejętność budowania wypowiedzi złożonych z wielu słów. Pod koniec wieku poniemowlęcego dziecko opanowuje wszystkie podstawowe struktury syntaktyczne języka ojczystego. Obok funkcji ekspresywnej i impresywnej rozwija się funkcja symboliczna.

9 Niemowlę przeżywa jedynie stany zadowolenia i niezadowolenia. Pod koniec niemowlęctwa zaczyna się proces różnicowania uczuć. Źródłem emocji są kontakty z dorosłymi i, nieco później, z dziećmi. Dziecko uczy się wyrażać swoje emocje i rozpoznawać wyrazy mimiczne emocji u innych osób. Uczucia małego dziecka są żywe, zmienne, przechodzą łatwo od pozytywnych do negatywnych.

10 Poczucie bezpieczeństwa zdobyte w kontakcie z matką zapewnia dziecku wychodzenie ku światu przedmiotów i osób. Początkowo dziecko pozostaje tylko w kontaktach z dorosłymi. Kontakty z dziećmi przyjmują postać naśladownictwa. Rozwijają się zabawy samotne i równoległe.

11 Podstawę kształtującej się osobowości małego dziecka stanowi typ systemu nerwowego wyznaczający temperament. Rozwija się także poczucie odrębności psychicznej i poczucie własnego „Ja”. Przejawami rozwijającej się odrębności psychicznej dziecka jest rozpoznawanie siebie w lustrze, tendencja do posiadania, używanie zaimka osobowego „ja”, a także przeciwstawianie się woli innych.

OKRES ŚREDNIEGO DZIECIŃSTWA

(WIEK PRZEDSZKOLNY)

(od 4 do 6 roku życia)

Średnie dzieciństwo przynosi wiele istotnych zmian rozwojowych i to zarówno w sferze anotomiczno - fizjologicznej, jak i psychicznej.

1 Zmiany dotyczące wzrostu i wagi ciała nie są już tak intensywne jak w okresie wczesnego dzieciństwa. Dziecko staje się szczuplejsze, jego sylwetka wydłuża się; rozrasta się część twarzowa głowy.

2 Istotne zmiany zachodzą w systemie nerwowym: postępuje mielinizacja włókien nerwowych, wytwarzają się nowe połączenia między neuronami, następuje wzrost produkcji chemicznych neuroprzekaźników, wzrasta synchronizacja pracy różnych pół mózgu. Zmiany te prowadzą do zwiększenia sprawności w kierowaniu uwagą, umożliwiają refleksję nad własnym zachowaniem i sprzyjają skutecznemu rozwiązywaniu problemów.

3 Postęp w rozwoju motorycznym wyraża się w powstawaniu kombinacji ruchowych. Zwiększa się wyraźnie harmonia, płynność i rytmiczność ruchów. Zaczynają się osiągnięcia w zakresie samoobsługi.

4 Dziecko coraz lepiej rozpoznaje kształty realnych przedmiotów, figur geometrycznych oraz liter, a także potrafi je coraz dokładniej reprodukować. Zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni. Wzrasta wrażliwość w zakresie słuchu muzycznego i fonematycznego.

5 Orientacja dziecka w wieku przedszkolnym w otoczeniu wyraźnie polepsza się. Dziecko zdobywa orientację w większych przedziałach czasu, coraz lepiej ujmuje kolejność zdarzeń oraz opanowuje wyrażenia językowe służące do określania relacji temporalnych. Jednocześnie polepsza się orientacja w przestrzeni: dziecko staje się zdolne do ustalania relacji między przedmiotami, a nie tylko między sobą a przedmiotem; doskonali się językowe opisywanie przestrzeni.

6 Zwiększa się pojemność dziecięcej pamięci. Zauważa się występowanie w zachowaniu dzieci czynności prestrategicznych. Dzieci jeszcze nie potrafią jeszcze adekwatnie ocenić swoich możliwości zapamiętywania.

7 Rozwijają się takie czynności myślowe, jak szeregowanie i klasyfikowanie. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko jest zdolne do systematycznego szeregowania i tworzenia klas multiplikacyjnych. Potrafi sortować przedmiotu poziomu podstawowego, natomiast trudności sprawia mu kierowanie się nazwą rodzajową w klasyfikowaniu.

8 Rozwijają się obrazy umysłowe jako pewne formy kopii rzeczywistości. Najwcześniej powstają reprodukcyjne obrazy rzecz, zaś najpóźniej rozwijają się antycypacyjne obrazy przekształceń, zwykle osiągając dojrzałą postać w późnym dzieciństwie.

9 Dziecko przedszkole jest zdolne do rozumowania przyczynowo-skutkowego, a znaczący postęp w tym zakresie zachodzi między 3 a 4 rokiem życia. Najlepiej rozwiązuje problemy w sferze sensoryczno - motorycznej i percepcyjno - wyobrażeniowej, zaś problemy prezentowane w płaszczyźnie werbalnej sprawiają mu trudności.

10 Rozwija się funkcja symboliczna. Dziecko opanowuje różne systemy symboliczne i doskonali posługiwanie się nimi, co znajduje wyraz w rozwoju zabawy symbolicznej i rysunku.

11 W średnim dzieciństwie następuje rozkwit dziecięcych teorii umysłu. Dziecko odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości; odróżnia myślenie od innych form aktywności i wie, że jest ono aktywnością wewnętrzną; dostrzega, że przekonania poszczególnych osób dotyczące tego samego elementu rzeczywistości mogą różnić się między sobą; rozumie kłamstwa, żarty i metafory.

12 Dziecko w tym wieku ma bogaty słownik, tworzy neologizmy. Rozwija się kompetencja narracyjna: bogaci się struktura opowiadania, zaznacza się wyraźny schemat kompozycyjny w opowiadanej przez dziecko historii, występują specyficzne dla narracji wyrażenia językowe. Doskonalą się również umiejętności konwersacyjne dziecka: uczy się ono uwzględniać punkt widzenia odbiorcy, słuchać i analizować wypowiedzi partnera.

13 Rozumie emocje własne i innych osób. Reguluje ekspresje własnych emocji. Umie mówić o przeżyciach. Potrafi ocenić przyczyny reakcji emocjonalnych oraz przewidzieć zachowania związane z wyrażanymi przez inne osoby emocjami. Nabywa procedur zaradczych, które pozwalają mu manipulować przeżyciami innych osób. Rozwijają się uczucia związane z samooceną (np. duma).

14 W zabawie dziecko poznaje role społeczne, nawiązuje interakcje z rówieśnikami, uczy się reguł zachowania i jak ich przestrzegać. Tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie. Rozwijają się prospołeczne zachowania (np. empatia). Jednocześnie występują zachowania negatywne (np. agresja); z wiekiem agresja fizyczna ustępuje miejsca agresji werbalnej.

15 Dziecko przedszkolne jest realistą moralnym - przejawia moralność przedkonwencjonalną.

16 Rozwija się osobowość dziecka, wyznaczona już nie tylko przez cechy temperamentalne. Ustala się tożsamość płciowa. Dziecko staje się zdolne do samokontroli, co przejawia się w powstrzymywaniu od natychmiastowego działania i ujawniania emocji, planowaniu działań, dostosowywaniu do poleceń, próśb i norm kulturowych. Rozwija się obraz własnej osoby, w którym obok konkretnych sądów opisowych pojawia się samoocena.

OKRES PÓŹNEGO DZIECIŃSTWA

(MŁODSZY WIEK SZKOLNY)

(od 7 do 10-12 roku życia)

1 Jego początek to czas zasadniczych zmian w życiu dziecka, które rozpoczynając naukę szkolną, musi w dużym stopniu przeobrazić swój dotychczasowy świat przeżyć i przyzwyczajeń w świat obowiązków i zadań.

2 Podstawowym środowiskiem, w którym dziecko przebywa i rozwija się, jest w tym okresie szkoła, będąca jego miejscem pracy oraz przestrzenią dla kontaktów interpersonalnych i grupowych. Wzrasta emocjonalne i społeczne znaczenie pozaszkolnych spotkań z rówieśnikami.

3 Stosunek grupy rówieśniczej do dziecka zależy w tym wieku od wykazania się sukcesami w zabawie, nauce czy w innych sferach społecznego funkcjonowania. Akceptowane są dzieci osiągające dobre wyniki w nauce oraz takie, które są wyróżniane przez dorosłych, zaś izolowane, bądź odrzucane te, które sobie nie radzą z różnymi zadaniami. Izolowanie dziecka może m.in. stać się przyczyną kształtowania poczucia mniejszej wartości.

4 Sprostanie wymaganiom stawianym przez szkołę oraz dostosowania się do sytuacji spotykanych poza domem rodzinnym, wymaga od dziecka nabycia odpowiedniego poziomu umiejętności potrzebnych do rozwiązywania różnorodnych zadań: poznawczych, komunikacyjnych, ruchowych czy związanych z emocjonalną samokontrolą.

5 Całokształt umiejętności niezbędnych do tego, aby rozpocząć naukę w szkole określa się jako dojrzałość szkolną. Wyznacza ona z jednej strony gotowość do podjęcia nowych czynności, z drugiej zaś, możliwość radzenia sobie z nimi oraz zdolność do zaakceptowania się w nowym środowisku.

6 Przystosowanie do szkoły i wywiązywanie się z nowej roli ucznia może być utrudnione przez dysharmonijny rozwój poszczególnych funkcji, dający nierównomierny obraz sprawności i umiejętności dziecka oraz utrudniający nabywanie nowej wiedzy i zachowań.

7 Jednym z najważniejszych zadań późnego dzieciństwa w zakresie rozwoju poznawczego jest opanowanie umiejętności czytania i pisania.

8 W związku z przejściem z etapu myślenia przedoperacyjnego do etapu operacji konkretnych w rozwoju poznawczym można wyróżnić następujące charakterystyczne zmiany:

• pojawienie się operacji konkretnych, jako nowej postaci czynności umysłowych, które charakteryzuje interioryzacja, integracja oraz odwracalność

• rozumienie wzajemnych relacji zachodzących między całością i jej częściami oraz w obrębie układu samych części, a także zdolność do dokonywania różnych klasyfikacji w tym zakresie

• wytworzenie pojęcia stałości liczby, długości, ciężaru, masy, objętości, powierzchni, czasu i prędkości

• zdolność do decentracji tj. umiejętność przyjmowania punktu widzenia innej osoby w zakresie percepcji, myślenia oraz odczuwania

• zdolność do posługiwania się kategoriami społecznymi jako pojęciami oraz do kierowania się normą osobistą lub społeczną jako zewnętrznym kryterium w ocenie prawidłowości zdarzenia lub moralności czynu

9 Związane ze szkołą, nowe okoliczności funkcjonowania dziecka stwarzają okazję do poznawania i oceniania siebie, a także do utrwalania przekonań na swój temat. Dziecko rozwija również oczekiwania dotyczące efektów i wartości swego działania oraz ich społecznej oceny. Doznawanie sukcesów w sferze zasadniczej i społecznej, prowadzi do rozwoju poczucia kompetencji oraz do przekonania o skuteczności swoich działań w przyszłości. Brak sukcesów oraz otrzymywanie negatywnych ocen społecznych powoduje zwątpienie w swoje możliwości i niechęć przez podejmowaniem kolejnych wysiłków z obawy przed niepowodzeniem.

10 W okresie późnego dzieciństwa doskonalą się zdolności i umiejętności związane z wykonywaniem różnorodnych zadań; dzieci uczą się uwzględniać normy dotyczące sposobu swojego działania, a także jego osobiste i społeczne skutki, które mogą podlegać ocenie, np. ze strony nauczycieli, kolegów i rodziny; uczą się koordynować te oceny z własnym punktem widzenia.

OKRES ADOLESCENCJI

(od 10-12 do 20-23 roku życia)

1 Adolescencja jest okresem życia między dzieciństwem o dorosłością. Okres ten dzieli się na dwie fazy: wczesną adolescencję (dorastanie) i późną adolescencję (młodzieńczość). Wczesna adolescencja jest czasem intensywnych przemian zarówno organizmu, jak psychiki; późna adolescencja jest czasem stabilizowania się zmian, wkraczania w szersze życie społeczne, kształtowania się autonomii psychicznej. Fizjologiczne przemiany organizmu zmierzają ku osiągnięciu zdolności rozrodczych; przemiany psychiczne zmierzają w kierunku osiągnięcia dojrzałej osobowości.

2 Filozoficzne dojrzewanie organizmu pociąga za sobą zmiany w obrazie własnej osoby oraz w spostrzeganiu dorastającego przez otoczenie. Wpływa to na somoocenę oraz na zachowanie dorastających. Intensywne zmiany zachodzą w sferze emocji: zwiększa się pobudzenie emocjonalne oraz chwiejność emocji.

3 Szczególnie istotne zmiany dotyczą czynności poznawczych: zgodnie z koncepcją Piageta dorastający przechodzą ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, które charakteryzują się rozwojem logicznego i abstrakcyjnego myślenia. zachodzą również zmiany z zakresie procesów informacyjnych: przebiegają one szybciej, są bardziej dokładne i ukierunkowane. Zwiększa to możliwości poznawcze dorastających, wpływa na poszerzanie się ich zainteresowań, wyzwala krytycyzm dorastających w stosunku do osób dorosłych, jak również w stosunku do samych siebie.

4 Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają konflikty, których głównym źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi, a jeszcze nie są dorosłymi. mimo tego rodzice pozostają w sprawach istotnych najważniejszymi modelami, a więź uczuciowa z nimi zostaje zachowana.

5 Wzrasta wpływ rówieśników. dotyczący głównie sposobu spędzania wolnego czasu, wyglądu zewnętrznego i stylu bycia: wytwarza się specyficzna kultura młodzieżowa. Charakterystyczna dla dorastających jest wchodzenie w różnego rodzaju związki rówieśnicze, przy czym, wraz z wiekiem, coraz większego znaczenia nabierają związki przyjaźni. Na ten okres życia przypada zazwyczaj również pierwsza miłość oraz pierwsze doświadczenia seksualne.

6 W okresie dorastania znacznie poszerza się aktywność młodzieży. wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i nowe środowiska. nadal jednak jej głównym obszarem aktywności jest nauka szkolna.

7 Zarówno właściwości myślenia dorastających, jak i zwiększające się doświadczenie społeczne, przyczyniają się do rozwoju ujęć wartościujących. w swojej koncepcji rozwoju moralnego Kohlberg wskazał na charakterystyczne właściwości rozwoju moralnego przypadające na ten okres życia.

8 W okresie dorastania szczególnego znaczenia nabiera krystalizowanie się tożsamości, co wykazał Erikson. Jest to proces dla młodzieży trudny i często dochodzi do tzw. kryzysu tożsamości, którego pokonanie sprzyja dojrzewaniu osobowości.

9 Stabilizowanie się tożsamości oraz uczuć przypada na drugą fazę adolescencji, czyli na wiek młodzieńczy. Rozbudowują się wówczas interpersonalne związki młodzieży, rozwija się jej życie erotyczne, a stosunek do osób dorosłych staje się na ogół bardziej pozytywny. Młodzież jest coraz bardziej autonomiczna, jej postawy stabilizują się, przyjmując postać światopoglądu. Jednak, zarówno światopogląd młodzieży, jak i poszczególne wyznane przez nią wartości, są znacznie zróżnicowane. różnice te są w głównej mierze zależna od poziomu wykształcenia młodzieży.

10 Rozmaite są kierunki aktywności młodzieży. w różnym stopniu angażuje się ona w działalność społeczną i polityczną. Zainteresowania współczesnej młodzieży są skierowane przede wszystkim ku życiu osobistemu, w tym ku problemom dotyczącym wyboru przyszłego zawodu.

11 Zadania rozwojowe adolescencji, sformułowane przez Havighursta, młodzież wypełnia w różnym zakresie i w rozmaity sposób. adolescencja ma bowiem indywidualny przebieg, chociaż w ramach określonych prawidłowości rozwoju.

OKRES WCZESNEJ DOROSŁOŚCI

(od 20-23 do 35-40 roku życia)

1 Przegląd badań i koncepcji opisujących zmiany, jakie są udziałem człowieka we wczesnej dorosłości, pozwala stwierdzić, że okres ten nie jest tak precyzyjnie opisywany jak dzieciństwo czy adolescencja. Można wyróżnić dwa główne powody tego stanu rzeczy:

• dorosłość względnie niedawno stała się przedmiotem badań psychologii rozwojowej

• indywidualny charakter dróg rozwoju człowieka dorosłego utrudnia prowadzenie badań i określenie uniwersalnych prawidłowości rozwojowych w tym okresie

2 Dorosłość opisywana jest w kategoriach dojrzałości biologicznej i psychicznej jednostki, oraz niezależności społecznej i ekonomicznej. W próbach periodyzacji tego okresu, w których wyodrębnia się wczesną dorosłość, najczęściej stosowane są następujące kryteria: zadania rozwojowe (Havighurst), kryzysy życiowe (Erikson), i zmiany w strukturze życia (Levinson).

3 W okresie wczesnej dorosłości obserwuje się nadal wzrost sprawności fizycznej, oraz doskonalenie się niektórych funkcji w obrębie narządów zmysłu (wzrasta wrażliwość na światło, polepsza się ostrość słuchu), chociaż pewne czynniki, takie jak siedzący tryb życia, nałogi (np. palenie papierosów), liczne stresy, mogą powodować pogarszanie się kondycji fizycznej już we wczesnej dorosłości.

4 Aktywność człowieka w tej fazie rozwoju, koncentruje się wokół dwóch dziedzin życia: pracy zawodowej oraz własnej rodziny. Jednak stopień zaangażowania w nie zależy od płci. Mężczyźni realizują się głównie w pracy zawodowej, a kobiety bardziej pochłonięte są życiem rodzinnym. Wiele kobiet czerpie satysfakcję z pracy zawodowej, stając wówczas wobec dylematu: obowiązki rodzinne czy zawodowe.

5 Sprawność umysłowa młodych dorosłych określana w oparciu o tradycyjne testy psychometryczne utrzymuje się na stałym, wysokim poziomie, a pod koniec tego okres wykazuje tendencję do obniżania się, szczególnie w zakresie formalnego, abstrakcyjnego rozumowania. Jednak rozwiązywanie codziennych problemów i różnorodnych konfliktów, nieodłącznie związanych z dorosłym życiem, stymuluje rozwój poznawczy młodych dorosłych w kierunku tzw. postformalnych struktur poznawczych. Stanowią one podstawę kształtowania się nowych, specyficznych cech myślenia, takich jak relatywizm, dialektyczność i systemowy charakter. Na obecnym etapie badań wydaje się, że własności te wyrażają nie tyle kształtowanie się nowego stadium rozwojowego ile raczej jakościowo nowych sposobów lub stylów myślenia w okresie wczesnej dorosłości.

6 Istotną rolę w adaptacji do warunków dorosłego życia odgrywa system wartości leżący u postaw młodzieńczych ideałów realizowanych w konkretnej rzeczywistości. Po fazie przejściowego relatywizmu w rozumowaniu moralnym, młodzi dorośli ujmują wartości w kategoriach ogólnych praw i uniwersalnych zasad, doceniając znaczenie umowy społecznej.

7 Autorzy opisujący osobowość młodego człowieka zwracają uwagę na takie zmiany jak: podtrzymywanie i dopełnienie poczucia własnej tożsamości, rozwój autonomii związanej z niezależnością w podejmowaniu decyzji i braniem za nie odpowiedzialności.

OKRES ŚREDNIEJ DOROSŁOŚCI

(WIEK ŚREDNI)

(od 35-40 do 55-60 roku życia)

1 Istotą rozwoju w okresie średniej dorosłości jest jego plastyczny i potencjalny charakter. Oznacza to, że czynniki biologiczne odgrywają mniejszą rolę w określaniu kierunków i natury procesu rozwoju. Nie ma jednoznacznych kryteriów wyznaczających granice tego okresu.

2 Stan zdrowia człowieka w wieku średnim jest - a przynajmniej może być - dobry. Obserwuje się jednak spadek wydolności wielu funkcji biologiczno - fizjologicznych. Może on jednak być w prosty sposób niwelowany lub kompensowany, a ponadto jego konsekwencje psychologiczne nie muszą być poważne.

3 Wiek średni charakteryzuje się względnym - w porównaniu z wcześniejszymi okresami życia - wzrostem śmiertelności. Decydują o tym w większym stopniu przyczyny naturalne niż wypadki. Do najważniejszych przyczyn śmiertelności należą choroby układu krążenia. Narażeni są na nie w większym stopniu mężczyźni niż kobiety.

4 W okresie średniej dorosłości ma miejsce proces przekwitania. W przypadku kobiet wyraża się on w zaniku cyklu miesięcznego oraz funkcji prokreacyjnych, a w przypadku mężczyzn - obniżeniem funkcji seksualnych.

5 U podstaw niekorzystnych problemów i zjawisk związanych z biologicznymi procesami starzenia leżą w dużej mierze czynniki psychologiczne i społeczne, które sprawiają, że starość i starzenia się mają tak negatywne konotacje we współczesnym świecie.

6 Wiek średni może być okresem największych osiągnięć zawodowych, jak również okresem kryzysu w rozwoju kariery zawodowej. Wynik oceny dotychczasowego życia i dokonań życiowych ma duże znaczenie z punktu widzenia tego, która z tych dwóch ewentualności ma miejsce.

7 Zmiana pracy w wieku średnim nie jest zjawiskiem jednorodnym. U podstaw tego typu decyzji leżą różne motywy związane z płcią, wykształceniem czy środowiskiem społeczno - kulturowym.

8 W wieku średnim ma miejsce przewartościowanie stosunków rodziców z dziećmi, wchodzącymi w okres dorastania.

9 Ważnymi zadaniami ludzi w okresie średniej dorosłości jest psychologiczne rozwiązanie problemu „opuszczonego gniazda” oraz opieka nad starzejącymi się rodzicami.

10 Obniżenie się funkcji poznawczych w wieku średnim nie ma wielkich konsekwencji praktycznych, a oprócz tego nie ma charakteru nieuniknionego i nieodwracalnego.

11 Cechą rozwoju inteligencji w wieku średnim jest współwystępowanie tendencji progresywnych i regresywnych oraz specjalizacja i indywidualizacja inteligencji mająca związek z dominującym typem aktywności, zawodem i zainteresowaniami.

12 Istotny ciężar funkcji adaptacyjnych przejmują w wieku średnim pragmatyczne struktury inteligencji - w tym mądrość.

13 Istnieją przesłanki uzasadniające potrzebę zanim w systemie edukacyjnym współczesnych społeczeństw umożliwiających kontynuację uczenia się w wieku średnim, a tym samym pobudzenie rozwoju poznawczego i wykorzystywanie tkwiących w nim rezerw.

14 Klasyczne teorie rozwoju człowieka dorosłego mówią, że wiek średni charakteryzuje się specyfiką wyzwań i zadań rozwojowych, przed którymi staje człowiek. Według Junga, w tym czasie powinna dokonać się integracja i zrównoważenie rozmaitych elementów psychiki człowieka, będące warunkiem dokonania się procesu indywidualizacji osobowości. Według Eriksona, człowiek ma do wyboru: rozwój przez działania na rzecz oraz wspomożenie rozwoju przyszłych pokoleń, lub zatrzymanie rozwoju własnego, czyli stagnację.

15 Chociaż istnieją pewne podstawy dla tezy o nieuchronności kryzysu środka życia, problem nie został do końca rozstrzygnięty w sytuacji istnienia sprzecznych propozycji teoretycznych i doniesień badawczych.

16 Istotnym wymiarem rozwoju osobowości człowieka w wieku średnim są zmiany, jakim podlega perspektywa biograficzna, w której ujmowane są sytuacje, wydarzenia i dylematy życiowe. Perspektywa biograficzna pozwala określić ich indywidualny sens ze względu na rozwój człowieka i bieg jego życia.

OKRES PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI

(WIEK STARZENIA SIĘ)

(od 55-60 roku życia i więcej)

1 Późna dorosłość jest okresem specyficznym, w którym wyróżnić można charakterystyczne prawidłowości w przebiegu zmian rozwojowych. Okres ten wieńczy całość wcześniejszych zmian i pozwala dostrzec nadrzędny cel rozwoju.

2 Zmiany w funkcjonowaniu człowieka starego są wielowymiarowe, przebiegają w sferze biologicznej, psychospołecznej oraz psychiczno-podmiotowej. Są to zmiany wielokierunkowe - mają zarówno charakter regresywny, jak i progresywny. Kryterialną cechą zmian biologicznych jest deterioracja, zmian psychospołecznych - kryzys starzenia się wskutek utraty dotychczasowych statusów oraz adaptacja do starości, zaś zmian psychiczno - podmiotowych - restrukturyzacja doświadczenia w kierunku integracji psychiki oraz odkrywania sensu przeżytego życia.

3 W strukturze zmian odnoszących się di starości widać wyraźniej, niż w strukturze właściwych wcześniejszym okresom rozwojowym, rolę czynników pozanormatywnych, a wśród nich szczególnie rolę samego podmiotu. Przejawia się to we wzroście różnic indywidualnych dotyczących ludzi starych i tym samym w trudnościach ustalenia ogólnych prawidłowości odnośnie do osobowości i zachowania się człowieka starego. Powyższy fakt skłania psychologów rozwoju człowieka do odstąpienia od „purystycznego” kanonu badań nad rozwojem na rzecz modelu wieloparadygmatycznego, otwartego na wielorakie założenia teoretyczne na temat natury człowieka oraz metodologiczne, dopuszczające różne modele badań. W odniesieniu do problematyki późnej dorosłości pluralizm metodologiczny wydaje się mieć stosunkowo najmocniejsze uzasadnienie.

4 Wszystkie funkcje psychiczne człowieka starego, mimo ontogenetycznie określonego kierunku zmian, są plastyczne, poddają się stymulacji i modyfikacji; można je zatem optymalizować, czyniąc adaptację do starości bardziej efektywną.

5 Adaptacja do starości jest ważnym zadaniem rozwojowym, nie stanowi jednak nadrzędnego celu rozwoju człowieka. Zgodnie z ogólną teorią kryzysów, pozytywne rozwiązanie kryzysu starzenia się powinno doprowadzić do przejścia jednostki na wyższy poziom rozwoju i wyłonienia się jakościowo nowej formy życia psychicznego. Na przykładzie badań neopiagetowskich pokazano, że jest to możliwe w sferze podmiotowej. W przeciwnym razie następuje przystosowanie obronne i kompensacyjne albo destrukcja osobowości.

6 Efektywna adaptacja do starości związana jest z mądrością pragmatyczną jako cechą rozumu, natomiast dalszy rozwój podmiotowy - z mądrością transcendentną, będącą atrybutem całej osobowości.

7 Wspólną podstawę mądrości pragmatycznej oraz mądrości transcendentnej stanowią operacje postformalne, cechujące aparat poznawczy ludzi w drugiej połowie życia. Mądrość transcendentna wymaga dodatkowo wspomagających warunków.

8 Przejawem mądrości transcendentnej jako rezultatu rozwoju podmiotowego jest równowaga psychiczna, ostatecznie zaś - brak lęku przed śmiercią.

9 Zmierzenie się z problemami starości wymaga wcześniejszego przygotowania. Jak wynika z przytoczonych badań, sposób rozwiązywania kryzysu starzenia się zależy od dotychczasowej historii rozwoju człowieka, sama starość zaś jest kumulacją przeszłych znaczeń jednostki (Bühler) lub rekapitulacją samego siebie (Erikson).

1

---