Horm. wydziel. przez gr. endokrynne pełnią podst. funkcję w regulacji kier. i natężenia przemian metabolicznych.ukł.horm.jest ściśle powiązany zarówno anatom.jak i czynnościowo z ukł.nerw.Podlega też regulacji przez liczne układy sprzężeń zwrotnych.W ukł.wydziel. wew.(ukł.hormonalny)ważną rolę pełni podwzgórze, przysadka mózg.,tarczyca, trzustka,nadnercza, gr. płciowe.
Horm.podwzgórza:wzmagają uwalnianie horm.przedniego płata przysadki(liberyny)lub hamują to wydziel.(statyny)np.somatostatyna, hamuje uwalnianiez zysadkiSTH.
Horm.przedniego pł. przysadki:przedni płat przysadki wydziela:-somatotropinę(STH-h.wzrostu),tyreotropinę,gonadotropinę,kortykotropinę,laktotropinę(prolaktynęLTH).
Horm.tylnego płata przys. mózg.:wazopresyna,oksytocyna są wytwarz. w podwzgórzu,
Horm.tarczycy:tyroksyna,trójjodotyronina,kalcytonina.
Horm.trzustki:insulina-wydziel.przez kom. Beta, glukagon- wydziel. przez kom. Alfa.
Horm.rdz.nadnerczy:`substancja rdzenia wytwarza głównie adrenalinę i w niewielkiej ilości noradrenalinę.Adrenalina odgrywa rolę sympatykotropowego hormonu emocjonalnego i wywiera wpływ na przemianę węglowodanową-jako antagonista insuliny.W duzych dawkach zwęza tetniczki, naczynia włosowate, drobne zyły.Działa na m. serc., pobudza ukł. bodźcowo-przewodzący ,wzmaga siłęskurczum. Sercow.i znacznie choć krótkotrwale podwyzsza RR krwi.
Horm.kory nadnerczy-Pod względem czynnościowym wśród hormonów korowych wyr.3grupy:1)mineralokortykosteroidy-wpływ.gł.nagospod.mineralną(aldosteron,dezoksykortykosteron),regulują gospod.sodową i potasową.Wpływają na wybiórczą przepuszczalność bł.kom.dla sodu,a wtórnie dla potasu oraz decydują o stopniu wchłaniania zwrotnego w cewkach krętych nerek.Nadmiar potasu powod.zmniejszenie siły skurczu m. serca,stąd m.in.charakterystyczne obnizenie RR.Nadmiar minerałów prowadzi do zwiększenia stężenia sodu w org.,zwiększenia nawodnienia i il. krwi krąz.,atym samym do nadciśn.Dochodzi do zaburz. czynn.m. sercow. 2)glikokortykosteroidy-wpływ.na gospod. węglowod.i białkową.(kortyzon, hydrokortyzon),odgryw.istotną rolę w przemianie węglow.i białkow. Nalezą do horm. hyperglikemicznych- zwiększają stęzenie glukozy we krwi, gł.przez wzmoż.wytwarzanie glukozy z białek.Poprzez działanie na przemianę węglowodanów i białek,wywierają wpływ na przemianę tłuszczową-hamują i oszczędzają spalanie tłuszczów.W nadczynności kory nadnerczy dochodzi do otyłości.Istotne dla lecznictwa jest ich działanie p/zap.,p/gośćcowe, p/alerg.Hormony te hamują powstawanie substancji histaminowych w ognisku zapalnym i w m-cu odczynu alergicznego,których obecność w tkankach zapoczątkowuje łańcuch zjawisk składający się na odczyn zap.lub alergiczny.Poza tym hamują dział.hialuronidazy-enzymu zmniejszającego spoistość tk. łącznej.Unieczynnienie hialuronidazy zmniejsza przepuszczalność subst.klejodalnej tk. łącznej i powoduje jak gdyby zamurowanie i odizolowanie ogniska zap.do organizmu.Hamują reakcję alergenu z p/ciałem.Glikokortykosteroidy hamują także reakcje alergenu z p/ciałem,zapobiegają w ten sposób wystąpieniu odczynu alerg.Stosuje się je jako leki substytucyjne(zastępcze)oraz jako leki objawowe ze względu na ich właściwości p/zap.,p/gośćc.,p/nowotworowe i inne(gł. pochodne syntetyczne).Dział.niepozadane:nawroty ch.wrzodowej,osteopor.,obrzęki(zatrzym.sodu),nadciśn.zaburz.proc.regeneracji i zmniejszenie odporności,zaburz. psych.,zaburz. płciowe(niemoc, hirutyzm),dział.diabetogenne,(cukrzyca steroidowa). 3)adrenokortykosteroidy-mają charakter zarówno horm. płciow.żeńskich jak i męskich.Wpływają również na przemianę białkową-wzmagają syntezę białka(działają zatem antagonistycznie do glikokortykosteroidów).
Horm.płc.męskie-Androgeny-wydziel. są przez kom. śródmiąższowe jądra oraz przez część kory nadnerczy.Nadają one osobnikom męskim anatomiczne i psych.cechy płc.,powodują rozrost narządów płc.,pojawienie się drugorzędnych cech płc. i popędu płc.Pobudzają wytwarzanie się plemników w jądrach.U kobiet-wystąp.cech męskich(muskulinizacja-pojawienie się zarostu,zmiana barwy i wysok.głosu,zaham.jajeczkow.czego nastepstwem jest bezpłodność.Androdeny wzmagają syntezę białek i ham.ich rozpad(dz.anabolicznie)powodują m.in. rozrost i pomnażanie włókien mm. szkiel.Gł.androgenem jest wytwarzany przez jądra testosteron.Dział.niepożadane-przejściowa bezpłodność,zaburz.miesiączkow.,trądzik,bóle głowy,upośledz.funkcji wątroby.
Horm.płc.zenskie-Estrogeny- horm.o budowie sterydowej.Wytwarzane gł.przez otoczkę pęcherzykaGraffa i przez ciałko zółte.W czasie ciąży estrogeny są również wytwarzane przez łożysko.W niewielkich il.powst.także w korze nadnerczy.Do gł.naturalnych estrogenów należą:estradiol(najbardziej biologicznie aktywny),estron,estriol.Nadają osobnikom żeńskim anatomiczne i psych.cechy płc.powodują rozrost narz.płc. i pojawienie się drugorzędnych cech płc. wzmozenie popędu płc.,pobudzenie rozwoju pęcherz.jajnikowego,jajeczkowanie i miesiączkę.Dział. niepoż.-u męzczyzn-zanik cech płc. męskich,feminizacja,zanik jąder i prącia,przerost gr. sutowych,zanik(osłabienie)owłosienia na twarzy,zanik popędu płc.-u kobietkrwawienia,międzymiesiączkowe,otyłość,nadciśn.tętn.,zaburz.serc.nacz.,zaburz.czynności wątroby.Zastosowanie:-zaburz. miesiaczk.-w I-szej fazie cyklu(dawki względnie małe), niektóre postacie nawykowego poronienia,w prep.antykoncepc.razem z gestagenami,w celu zaham.laktacji,w bólach sutka u niekarmiących kobiet po porodzie,zaburz.klimateryczne lub po kastracji(dawki względnie duze,stopniowo malejące),p/nowotworowo-(rak gr. krokow.-stercza u męzcz., rak sutka u kobiet młodych)dawki b.duze do kilkudziesięciu miligramów dziennie. Miejscowo(plasterki)-w zaniku i zaburz.zew.narz.płc.z menopauzą.P/wkaz.- zakrzep.zap.zył,ciąza,nowotwór,narz.rodnego,niewydoln.wątroby,niewiadomego,pochodz.krwawienia z dróg rodnych,zółtaczka cholestetyczna.Preparaty-oestridiolum benzoicum,estradiol depot,estraderm(plastry),stilbestrolum, fostrolin.
BARIERY USTROJOWE- (bariery błonowe)- regulują procesy przenikania leku do tkanek i narządów.Najważniejsze bariery to:1)bar. krew~mózg2)krew~płyn mózg.-rdz.3)płyn mózg.-rdz.~mózg4)krew~ciecz oka5)krew~łożysko. Zjawisko przenikania lekówprzez bar. naczyniowo-mózgową zachodzi w oparciu o ogólne zasady fizykochem.dotyczące błon komórkowych.Ogólnie można stwierdzić, że związki małocząsteczkowe niezwiązane z białkami, niezjonizowane i rozpuszczalne w tłuszczach posiadają zdolność łatwiejszego pokonywania bariery krew~mózg niż związki wielkocząsteczkowe, związane z białkiem, zjonizowane i rozpuszczalne w wodzie.W procesie przenikania przez barierę krew~mózg przekracza błony kom. śródbłonka od strony światła nacz. krwion. i następnie przenika przez kom.i przekracza błonę od str.komórki.Nietóre leki, aby przekroczyć barierę krew~mózg wymagają układu transportującego. Znaczny wzrost przepuszczalności bariery krew~mózg obserwuje się w st. zap. opon mózg.
Bariera krew~ciecz oka-bariera ta utrudnia wnikanie związków zjonizowanych, związanych z białkami, rozpuszczalnych w wodzie.
Bariera krew~łożysko- jest łatwo przepuszczalna dla szeregu leków i innych związków. Potwierdza obecność w org. płodu niemal każdego leku podanego kobiecie ciężarnej.Przez barierę łożyskową przenikać mogą także elem. morfotyczne krwi, makrocząsteczki(np. p/ciała).Zjawisko łatwego pokonywania bariery łożyskowej przez substancje chem.,w tym leki zmusza do niezwykle ostroznego i monitorowanego stosowania farmaceutyków,w celu wykluczenia ewentualnego ich działania embriotoksycznego teratogennego.
TRANSPORT LEKÓW PRZEZ BŁONY BIOLOGICZNE-1)DYFUZJA BIERNA- jest to sposób transportu leków polegający przenikaniu przez bł. biologiczne zgodnie z gradientem stężeń, od stęż. wyższego do niższego, proces ten nie zużytkowuje energii,o jego szybkości decyduje gł.wielkość cząstek przenikającej substancji, stopień jonizacji oraz rozpuszczalność w lipidach.2)DYFUZJA UŁATWIONA-inna forma dyfuzji biernej odbywa się również na zasadzie różnicy gradientów stężeń jednak z wykorzystaniem przenośników błonowych(białek błonowych),nie wymaga nakładu energii.3)TRANSPORT CZYNNY-inaczej określony mianem aktywnego,przebiega wbrew gradientowi stężeń(od stęż. niższ.do wyższ.)i wymaga zużytkowania energii zmagazynowanej w wysokoenergetycznych związków fosforanowych(ATP).4)PINOCYTOZA-specjalna forma transportu przez błony biologiczne,polega na wnikaniu kuleczek cieczy w postaci wodniczki do błony.Przypomina proces fagocytozy drobnoustrojów przeprowadzany przez makrofagi.
KANAŁY JONOWE-rolą ich jest przekazywanie sygnałów elektr. wzdłuż błon neuronów oraz innych kom.pobudzających.Kanały jonowe mogą znajdować się w 2 stanach fizjologicznych:1)kanały otwarte2)kanały zamknięte.Poszczególne kanały wykazują podobieństwa w funkcjonowaniu oraz strukturze budowy.Wykazują one wybiórczość w przepuszczalności jonów.Cechy kanałów:1) selektywność jonowa decydująca o jego funkcji fizjologicznej2)przewodność kanałustanowiaca odwrotność oporności(zależny od stopnia otwarcia kanału).Funkcja kanałów uzależniona jest od działania agonistów, antagonistów.Przy pomocy kanałów jonowych możliwe jest przedostawanie się jonów ze środow. zew. kom. do jej wnętrza.Zjawisko to powoduje zmianę potencjału neuronów,a w przyp.jonów wapniowych inicjuje szereg zależnych od tychże jonów procesów życiowych komórek. W stanie spoczynku wnętrze komórek ma potencjał ujemny związany z ujemnym ładunkiem białek wielkocząsteczkowych.Ładunek środ. zew.ma charakter dodatni co jest wynikiem stężeń kationów Mg2+,Ca2+.
Kanały jonowe dzielimy na dwie grupy:1)-kanały jonowe związane z receptorami jonotropowymi2)kanały jonowe zależne od napiecia(napięciowe-zależne kanały potasowe,sodowe,wapniowe).Funkcja kan. jon.związanych z recept. jest ściśle uzależniona od działania agonistów,antagonistów i zw. modulujących poszczególne typy receptorów.Funkcja kan. jon. związanych z napięciem jest powiązana z aktywnością kinez białkowych i procesami fosforyzacji białek błonowych, które prowadza do zmiany przepuszczalności bł. komórek dla poszczególnych jonów.
BIOTRANSFORMACJA -inaczej przemiany metaboliczne,które polegają na modyfikacjach chem.leku prowadzących najczęściej do utraty lub zmniejsz.aktywności biolog.wprowadzonego leku.Leki po wchłonięciu podlegają procesom biotransformacji.Celem przemian biotransformacyjnych jest odpowiednia transformacja(przekształcenie)związków umożliwiająca wydalenie ich z ustroju.
W procesach biotransformacji(metabolizmu)wyróżnia się:1)reakcje I-szej fazy-zalicza się do nich:utlenianie,redukcję,hydrolizę,dealkilację i inne. Zdecydowana większość reakcji I-szej fazy przebiega z udziałem zespołów enzymów określających jako ukł. oksydaz o mieszanej funkcji.Z ich udziałem kalikowane są przede wszystkim reakcje utleniania związków egzogennych i związków endogennych(obejmujące:hydroksylację pierścieni,aromatycznych alkilowych łańcuchów bocznych,oksydacyjną deaminację,N-,O-, i SS-dealkilację)I-sza faza biotransformacji, może prowadzić do powstawania metabolitów o działaniu silniejszym niż związek wyjściowy lub form pozbawionych aktywności farmakologicznej, które podlegają eliminacji(wydaleniu)z org.2)reakcje II-giej fazy-zalicza się w nich procesy syntezy[sprzęganie](acetylację,alkilację,sprzęganie z aminokwasami,kw. siarkowym,glukuronowym,inaktywację cyjanków).Reakcjom II-giej fazy określanym inaczej jako reakcje sprzęgania, podlegają najczęściej metabolity leków powstałych jako produkty przebiegu reakcji I-szej fazy, dużo rzadziej reakcje te dotyczą leków(zw.chem),które nie uległy wcześniejszej biotransformacji.
DETOKSYKACJA-(odtruwanie)termin używany czasem dla określenia wielu reakcji uczestniczących w przemianie ksenobiotyków.Ksenobiotyki mogą powodować powstawanie związków biologicznie rzadziej aktywnych nawet toksycznych.
LEKI UKŁ. NERWOWEGO -możemy podzielić na leki działające na OUN i obwodowy UN.(autonomiczny).Leki działające na OUN mają wpływ na wiele funkcji związanych z życiem człow. Mogą redukować lub znosić odczuwanie bólu, obniżać podwyższ. temp.,ograniczać lub nasilać aktywność życiową, hamować łaknienie, wywoływać lub hamować wymioty. Selektywnie działające leki mogą być stos.w terapii schorzeń psychicznych(schizofr.,manie, lęki,depresje).Ze względu na wywoływane efekty, wiele leków działających na OUN stos.się w celach nieterapeutycznych-dla wywoł.podniecenia,zniesienia lęku lub osiągnięcia stanu dobrego samopoczucia,odprężenia,błogostanu.Nadużywanie leków tej grupy może prowadzić do uzależnienia,zatruć,często kończących się tragicznie.W przewodzeniou bodźców w OUN biorą udział neuroprzekaźniki. Wśród leków działających na OUN wyróżniamy:1)leki psychotropowe:p/depresyjne,p/lękowe,obniżające poziom lęku,stanu psychicznego będącego wynikiem zagrożenia lub sytuacji konfliktowej,leki o dział.stymulującym OUN,leki poprawiające metabolizm kom.OUN np.ukrwienie mózgu2)leki o dział.analeptycznym(pobudzającym OUN)3)leki uspokajaj.i nasenne.Działają depresyjnie na OUN, zwłaszcza na czynność kory mózgu i niektórych struktur pnia mózgu4)leki p/padaczk.,mechanizm działania jest zróżnicowany.Przede wszystkim uwzględnia się ich wpływ na transport błonowy oraz ukł.neuroprzekaźników aminokwasowych hamujących i pobudzających.5)leki stos.w chor.Parkinsona,wpływają na ukł. neuroprzekaźnikowe ich pobudzenie i hamowanie przez odpowiednie receptory jest podstawą stosowanej farmakoterapii.6)leki p/ból.,p/gorączk.,p/zap.,7)środki znieczulające ogólnie.
LEKI WPŁYW.NA OBWOD.U.N.-mogą działać bezpośr.lub pośr.na zakończenia nerwów ukł.autonomiczn.,zakończ.nn.ruchow.i czuciow.Autonom.UN(wegetatywny)reguluje czynności wszystkich narz.wew.i kieruje wieloma procesami życiowymi niezależnymi od naszej woli.Reguluje czynności ukł.krąż.,trawienia,metabolizmów wydziel.wew.gruczołów,temp.ciała.
AUN dzieli się anatomicznie i czynnościowo na 2 części:
a)ukł.współczulny(sympatyczny,adrenergiczny)b)ukł.przywspółczulny(parasympatyczny,cholinergiczny).Przewaga 1-go ukł.wywoł.zmiany czynności narz.wew.,określanych jako sympatykotonia lub parasympatykotonia(wagotonia).
Następstwem aktywacji części współczulnej ukł.autonom.(sympatyczn.)jest:wzrost częstości i siły skurczu m.sercow., wzrost RR,wzmożenie przem.mat.,rozszerzenie oskrzeli,źrenic,zwolnienie perystaltyki przew.pok.,zmniejsz.wydziel.soków traw. Objawy pobudzenia części przywspółczulnej są na ogół p/wstawne do ww objawów sympatykotonii. Włókna nerwowe ukł.auton.biegnące z CUN do zwojów nerwowych są włóknami przedzwojowymi.Włókna biegnące od zwojów nerw.do narz.efektorowych są włóknami pozazwojowymi(zazwojowymi).Stan pobudzenia powstający w ośrodkach ukł. autonomiczn.wyzwala impuls nerwowy,który za pośrednictwem nn.autonomicznych dochodzi do zakończeń znajdujących się w narz.wew.W zakończeniach tych wyzwalane są specyficzne substancje chem.zwane neuroprzekaźnikami(neuromediatorami).Działając na swoiste farmakoreceptory w narz.wykonawczych,wywołują określone,właściwe dla danego efektora reakcje.
NEUROPRZEKAŹNIKIEM uwalnianym w zakończeniach wszystkich włókien przedzwojowych ukł.autonom. jest acetylocholina,będąca też neuroprzekaźnikiem w zazwojowych zakończeniach przywspółczulnych.W zakończeniach pozazwojowych ukł.współczulnego neuroprzekaźnikiem jest noradrenalina,uwalniana przez większość włókien pozazwojowych ukł.współczuln.oraz kom.nerwowe w OUN. Ulega ona rozkładowi przez katecholotlenometylotransferazę(COMT)do 3-metoksy pochodnych lub przez oksydazę monoaminową(MAO). Połączenie neuroprzekaźników z receptorami jest krótkotrwałe,zostająone następnie rozłożone przez swoiste enzymy,a częściowo wchłonięte zwrotnie przez bł.presynaptyczną.
LEKI,AUTONOM.UKŁ.NERW.DZIELIMY,NA:1)leki,pobudz.ukł.współcz.(sympat.),sympatykotoniki(sympatykomimetyki),adrenomimetyki,np.adrenalina,efedryna.2)leki ham.ukł.współcz.-sympatykolityki,adrenolityki 3)leki pobudz.ukł.przywspółcz.(parasympat.)-parasympatykotoniki,parasympatykomimetyki,leki cholinergiczne np.acetylanolina.4)leki ham.ukł.przywspółcz.-parasympatykolityki,leki cholinolityczne np.atropina.5)leki dział.na zwoje ukł.autonom.(wegetatywn.)
Działanie acetylocholiny na zwoje może być znoszone przez środki blokujące zwoje czyli leki ganglioplegiczne. Leki te mają strukturę N-rzędowych. Pod wpływem leków ganglioplegicznych zostają zahamowane czynności narz. wew.w synapsach zwojów ukł.współcz. i przywspółcz.
Skutki porazenia zwojów autonomicznych znosi podanie odpowiednich leków pobudzających ukł. współcz.lub przywspółcz.
LEKI ZWIOTCZAJĄCE MM. SZKIELETOWE: znieczulenie mm.szkielet.może nastąpić pod wpływem leków działających bezpośrednio na zakończenia nn. Ruchowych poprzez blok receptorów nikotynowych lub powodujących blok niedepolaryzacyjny lub blok depolaryzacyjny płytki motorycznej.
LEKI ZNIECZULAJĄCE M-COWO-działaja porażająco na zakończenia bólowe i nn. czuciowe.Mechanizm działania polega na blokowaniu przepuszczalności bł.kom.nerw. dla Na+, co powoduje stabilizację potencjału spoczynkowego włókna np.kokaina,lidokaina,fanokaina-do znieczuleń powierzch. W dermatologii w postaci maści i kremów.
WCHŁANIANIE-(absorbtion)zjawisko przenikania subst.czynnej leku przez bł.biologiczne i jest ono uzależnione w gł.mierze od szybkości rozpuszczenia subst.czynnej.Procesowi wchłaniania nie podlegają leki wprowadzane bezpośrednio do krwioobiegu np.iniekcja doż.
DZIAŁANIE KERATOLITYCZNE- polega na rozpuszczeniu wierzchniej nadmiernie zrogowaciałej(martwej)w-wy naskórka przez odpowiednie leki(środki)i oddziaływaniu regulującym na keratynę. Do śr.tych zalicza się: kw.salicylowy(powyż.5%),rezorcyna(powyż.5%),kw.retynowy(w większych stęż.),siarka(w mniejsz.stęż.),mocznik(w większych stęż.), ichtiol,smoly(dziegcie np.dziegieć brzozowy),kw.owocowe(hydroksykwasy,AHA),atrium carbonicum,bicarbinicum,biboricum.
DZIAŁANIE KERATOPLASTYCZNE-polega na tym, że lek pobudza kom.w-wy rozrodczej do szybkiego podziału i wzrostu, do szybkiego tworzenia naskórka zrogowaciałego.Często leki te pobudzają nawet nadmiernie tę w-wę powodując przerost w-wy brodawkowej- akantozę. Do śr.tych nalezą: rezorcyna(1-2%),kw.retynowy(0,025-0,1%),dziegcie(smoły-w słabszych stęz.,ichtiol(w niskich stęz.),kw.salicylowy(1-2%).
FARMAKOLOGIA-nauka o aspektach biochem.i fiz.działania leków.Zajmuje się losami leku w org.,procesami wchłaniania,dystrybucji, metabolizmu,wydalania oraz swoistymi mechanizmami działania leku.
FARMAKOTERAPIA-określenie wskazań leczniczych i zastosowania praktycznego leków.
Główne działy farmakologii;1farmakodynamika2)farmakokinetyka-zajmuje się losami leku po wprowadzeniu do org. Na etapach wchłaniania, dystrybucji,biotransformacji oraz proc.eliminacji z ustroju.Podst.schematem losu subst.leczn.w org. Jest termin LADME.
L-uwolnienie(liberation),rozpad postaci leku,rozpuszczenie subst.czynnej oraz jej dyfuzja z m-ca podania do m-ca wchłaniania.
A-wchłanianie(absorbtion),zjawisko przenikania subst.czynnej leku przez bł.biolog. i jest ono uzaleznione w gł. mierze od szybkości rozpuszczenia subst.czynnej.Procesowi wchłaniania nie podlegają leki wprowadzane bezpośrednio do krwioobiegu np.in.doz.
D-rozmieszczenie(distribution), proces polega na przenikaniu leków i ich metabolitów przez bł. Biolog.na zasadzie biernego i aktywnefgo transportu.Czynnikami wpływającymina ten proces są:-szybkość pzrepływu krwi przez tkanki i narządy,zdolność do przenikania i szybkość transportu przez poszczególne bł.biolog.oraz wiązanie leku z białkami krwi i tkanek.
M-metabolizm(metabilism),inaczej biotransformacja- złozony proces przemian leku w org.,zachodzący przede wszystkim w mikrosomach wątroby przy udziale róznorodnych ukł.enzymatycznych.Przemiany meteboliczneleków pezbiegają w dwóch fazach tzw.reakcjach pierwszej i drugiej fazy. Reakcje I-szej fazy-przedrostek „bio” np.bioredukcja, Reakcje II-giej fazy- tzw.sprzęganie albo koniugacje,jest wydalony z org.
E-wydalanie(excretion)- proces eliminacji z ustroju subst.i zw.niepoządanych(zbędnych i/lub szkodliwych).Wydalanie z moczem,zółcią, śliną,mlekiem matki,potem i wdychanym powietrzem.Najwazniejszą rolę odgrywa wydalanie z moczem,przy udziale nerek.
WITAMINY-sa to zw.organiczne,często o skomplikowanej bud.,niezbędne do przwidłow.przebiegu procesów życiowych.Nie są one wytwarzane przez org.i muszą być dostarczane z pożywieniem.Brak dostatecznej il.wit. w diecie wywołuje scherz. Zw.awitaminozami(przy długotrwałym braku)lub hipowitaminozami(przy niewielkich niedoborach).Wit. dzielą się na dwie gr.:rozpuszcz.w tł.(A,D,E,K),rozpuszcz.w wodzie wit.z gr.B-(wit.B1,B2,B6,B12,H,PP,kw.foliowy) i wit.C.Nadmiar wit.prowadzi do zatuć czyli hiperwitaminozy.
VIT.A-(akseroftol)-ma duży wpływ na wzrost i rozwój młod.org.,na wzrok i regener.nabłonka.Brak jej jest przycz. tzw.kurzej ślepoty,zaham.wzrostu i rogowacenia nabłonka.Dobowe zapotrzebow.-ok.1000mcg.retinolu.Vit.A wyst.w prod.pod postacią retinolu np.w tranie,wątrobie,maśle,tłustych serach i jajach.Wit.ta,ulega zniszczeniupod wpływem działania światła lub tlenuzawartego w powietrzu orz pod wpływem wysokiej temp.niszczą ją również zjełczałe tłuszcze.
VIT.D-(kalciferol)-odgrywa podst. Rolę w procesie budowy kości,reguluje gospodarkę wapnia i fosforu.Niedobór w pożywieniu, zwłaszcza u dzieci i młodzieży,prowadzi do krzywicy,pogłębia próchnicę zębów i utrudnia zrastanie się złamanych kości.Dobowe zapotrzeb.to 400j.m.(1j.m.=0,025mcg kalciferolu).W skórze osób dorosłych pod wpływ.prom.słonecz.zachodzi uczynnienie związków,z których powst.Vit.D.Źródłem jej jest tran,jaja,masło,mleko,grzyby,jest odporna na czynniki zew.i podczas gotowania nie ulega zniszczeniu.
VIT.E-(tokoferol)-jest niezbędna do prawidł.przebiegu proc.rozrodczych,zapobiega zaburzeniom (atrofii)w odżywianiu tk.mm.i zwiększa odporność krwinek czerw. Na hemolizę(przechodzenie hemoglob.przez otoczkę erytroc.)Obecność jej w pożyw. Zapobiega ulenianiu niezbędnych nienasycon.kw.tł.oraz utrudnia rozkład Vit.A.Dobowe zapotrzeb.to 15-30mg. Występ.gł.w olejach rośl.,kiełkach psz.i kukurydzy oraz w niektórych przetworach zboż.i warzywach np.w sałaci,zielonym groszku,fasoli,pietruszce.
VIT.K-(filochinon)niezbędna do syntezy czynników krzepnięcia w wątrobie,przede wszystkim protrombiny.Jej obecność jest istotna dla gospod.wapniow.i mineraliz.tkanek.Zmniejsza kruchość nacz.krw.,zapobiega tworzeniu się wybroczyn,trudne gojenie się ran.Przyczyną niedoboru może być długotrw.kuracja antybiotyk.,która niszczy florę bakter.przew,pok.Źródło-wieprzow.,watroba,żółtka jaj, ziel.warz.,natka.Jest wytwarz.także przez bakterie jelitowe bytujące w naszym przew.pok.Dobowe zapotrzeb.-ok. 0,1-0,2mg.
WIT.F-nazyw.jest zespół nienas.kw.tł.:linolowego,linolenowego,arachidowego.Zw.tesa budulcami kom.,wchodzą w skład bł. Kom.,zapewniając im lepsza trwałość,wpływ. Na prawidł.stan skóry i włosów,pobudzają wzrost.Niedobór ich powod. Wiotczenie i łuszczenie się skóry oraz łamliwość włosów i paznokci. Występ.w olejach rośl.,dobowe zapotrzeb.-ok.200mg.
VIT.B1-tiamina)-odgrywa podst.rolę w spalaniu węglow.,dlatego zapotrzebow.na nią zależy w pewnym stopniu od ich spożycia.Wynosi ono 0,5mg na każde 1000kcal dostarczonej org.energii.Długotrw. niedobór lub brak jej powod.zap.nn.,zanik mm,i paraliż kk.,co określa się mianem choroby beri-beri.Występ. w orzechach i drożdżach,piecz.razowe i kasze nasiona roślin strączk.
VIT.B2-(ryboflawina)-bierze udział w proc.oddych.tkankowego.Jej brak prowadzi do zaham. wzrostu(u młodych org.),niekorz.zmiany skórne(łuszczenie się i pękanie warg,zajady w kącikach ust,łojotok),upośledz.wzroku.Dobowe zapotrzeb.0,5-0,55mg.na 1000kcal.Ulega rozkładowi pod wpływ.dział.światła, występ.w -mleko,sery, prod.zboż,mięso,ryby,drożdże.
VIT.B6(pirydoksyna)-wchodzi w skład wielu enzymów odpowiedzialnych za przemianę białek w org.Jej niedobór wywoł.st.zap.skóry(łojotok,łuszczenie się,odbarwienia),zaburz.w ukł.nerw.(zap.nn.),zap.języka,wzmoż.odruchów.Dobowe zapotrzeb.-1-2mg.Źródło-drożdże,nasiona roślin strączk.,mąka razowa,mięso zwł.wieprzowe,jaja,ziemniaki.
VIT.B12-jest czynnikiem zapobieg.niedokrwistości(anemii złośliwej),zaburz.wzrostu,korzystnie wpływa na skład krwi i system nerw.Obj.niedoboru-st.zap.j.ustnej,zmęczenie,nerwowość,wahania nastroju,pogorszenie pamięci i możliwości koncentracji.Występ.w- prod.pochdz.zwierz.,gł.wątroba,mięso wołowe,baranie,mleko,jogurt,żółtka jaj,tłuste ryby.W niewielkm ST.wytwarz,jest przez bakterie w przew.pok.Dobowe zapotrzeb.to-ok.0,002-0,004mg i zależy od ST.fizjolog.człow.
VIT.H(biotyna)-jej niedobór powod.znurzenie,spadek apetytu,bóle mm., łuszczenie się naskórka, niedokrwistość i podwyższenie poziomu cholesterolu we krwi.Dobowe zapotrzeb.-150-300mcg.Jest syntetyzowana prze florę bakter.w przew.pok.
VIT.PP(niacyna)-jest jednym ze skł.odpowiedz.za pewne proc.oddechowe.Niedobór-pelagra(zap.i symetryczne odbarwienie skóry,)begunki i zaburz.w ukł.nerw.(złe samopocz.,bóle głowy,utrata pamięci).Dobowe zapotzreb.-15-20mg.Występ.-drożdże,wątroba,mięso,mąka razowa.
VIT.C(kw.askorbinowy)-niedobór-osłabienie,szkorbut zw.gnilcem(obj.-rozpulchnienie i krwawienie z dziąseł,wypadanie zębów,krwawe wybroczyny na całym ciele).Długotrw.brak vit.C kończy się śmiertelnie.Vit.C bierze czynny udział w proc.oddych.i ma związek z przemianą białek i innych składników.Dobowe zapotzrebow.-70-100mg,gł.występ.w-dzika róża,porzeczka czarna,agrest,maliny,truskawki,cytryny,brukselka,jarmuż,natka,rzeżucha,szpinak,kapusta,ziemniaki.