UPRAWA ROŚLIN
- powstała dlatego ze kłącza, bulwy itp. gromadzone przez zbieraczy musiały się mimowolnie wysiewać - posiew naturalny
- zabiegi
zasiew lub sadzenie
ochrona
wzmożenie ich wzrostu lub plenności (walka z wyjałowieniem gleby)
- typy gosp rolnej:
ogrodnictwo
reczna uprawa na użyźnionej ziemi, glw warzywa i rośliny strączkowe
gosp jednopolowa leśna
czasowe uzytkowanie pól uzyskanych spod lasu (zarowa = łazowa technika trzebienia
lasu), pozniej znów tam wyrastał las
gosp 2 polowa leśna
jedno pole uzytkowane, drugie odłogiem, wyrasta tam las i znów…
gosp jednopolowa i gosp 2 polowa stepowa
zwykle nie trzebiono wcale, uprawiano kilka lat i zostawiano odlogiem
prostopola - niewielkie niwki rozproszone wśród lasów, uprawiane tylko przez kilka lat
trójpolówka (sredniowiecze)
żyto, jare, ugór, potem na odłogu - jare, na jare - żyto
trojpolowka zbiorowa - laczne dzielenie przez cala wies wszystkich pol wiejskich na 3
wielkie czesci
odłogi - wspolne pastwiska
płodozmian (nowozytnie)
trzebienie:
duzo latwiej gdy drzewa uschną: nacina się korę
narzędzia do trzebienie: siekiera, kosar (ze złamanej kosy)
uprawa chemiczna - użyźnianie:
gnojem - b powszechne, po to trzymano bydło, umozliwia przejscie do wyższego typu gosp
przez koszarowanie - grodzenie koszar dla bydla na coraz to innym miejscu na polu
nawożenie - rozrzucanie przyniesionego gnoju
popiolem: trzebiez zarowa
palenie rozrzuconej słomy
uprawa mechaniczna roli
motyka, o ostrzu trójkątnym, trapezowatym
kazma, kopaczka
radło
typ krzywogrądzielowy (kraje śródziemnomorskie, slowianszczyzna - rzadko)
krzywa grądziel (dyszel) silnie zgięta ku dołowi
łaczy się bezpośrednio z płozem (który sunie po ziemi)
okaz z Papowa pod Toruniem i Dabergotz kolo Berlina
otwory w tyle płozu służa do umocowania rękojeści
radła nie posiadające płzu maja rylec
typ rylcowy - prosta grądziel (zasieg rozproszony)
wewnątrzrylcowe - rylec wpuszczony w grądziel
zewnątrzrylcowy - grądziel jest przetknięta przez rylec
czescia pracujaca jest rylec
radła ramowe - słupicowe (Europa sr i wsch Azja)
ramowy układ czesci
obecność płozu który jest czescia pracujaca
jedna rękojeść
mocna słupica łączy przednią czesc płozu z grądzielą
regulacja głębokości orki za pomocą klinów przy grądzieli
radlice - żelazne okucie przedniej czesci płozu
brak radlicy - radła bose (b rzadko)
wyróżniają się kształtem, obecnościa lub brakiem osobnego trzonka
socha
przez zastapienie pojedynczego rylca rosochatym (socha = widły, płacha)
zasieg; wsch Polska, Białoruś, Wielkorus az do Uralu
kraje zachodniosłowiańskie i bałkańskie nie znają
dwupolicowa
dwie police - odkładnice odwalaja ziemie
odmienna obsada rylca: gradziel
łopatkowa - bardziej na wschodzie
łopatka odwala ziemię
odmienna obsada rylca: obże (hołobla)
uzywa się zazwyczaj zaprzegu 1 konnego
kosule - forma pochodna
na terenach gdzie był w uzyciu pług uzywano tez radła (poprzeczne radzenie roli zaoranej wzdłuż pługiem)
na obszarach gdzie uzywano sochę nie używano w ogóle radła
radła podłużne
zwiększone radło, wzmocnione
gradziel długa, siega jarzma
zamiast skrzydełek - jedna odkładnica (duza deska z prawej str gradzieli)
radlica asymetryczna rozszerzająca się w prawo
radło płużne jednoreczne i dwuręczne
pług właściwy (koleśny) (kolesne radło odkladnicowe)
nastapiło skrocenie grądzieli
podstawienie przodka od wózka (narzedzie na kołach) tak ze usunięto sztywny ruch
jaki był w radle płużnym
b rozpowszechnione w średniowieczu i czasach nowożytnych
jednoreczne pługi o konstrukcji ramowatej
dwureczne pługi o konstrukcji ramowatej
sabany - „stepowe” - drewniane pługi tureckie i wsch słowianskie
Płużyca (bezkoleśna)
Powody doskonalenia (narzedzi wytworzonych przez lud lub rozwinietych przezen z obcych poczatków):
Nowa jakość uzywanego materiału
Skrzyżowanie się dwu lub wiecej wytworów mniej doskonałych
Tendencja do zmiennosci tkwiaca w samej konstrukcji wytworu
Bronowanie - aby rozbijac wielkie twarde bryły i wyrównywać zaoraną rolę
Pęk gałęzi lub chrustu
Brona deszczułkowa zaopatrzona w gałązki
Brona grabiowata - zaopatrzone w zęby
Brona płotkowa
Brona Smykowa
Brona laskowa (brona kratownicowa) z kabłąkiem lub bez
Brona beczkowa
Poprzecznosłupkowe
Podłużnosłupkowe
Jarzemkowe - jarzemko łączy przednie konce bocznych beleczek
Orze się w zagony (lechy)
Transport narzedzi (radła, sochy, pługi) na:
plecach
włokach
wozach
zakładano rylec na jarzmo miedzy głowami wołów i tak był ciągnięty gradziela po ziemi
przodku od wozu
sankach
irygacja:
na mała skalę
wykorzystywano strumienie i rzeki (Czarnogóra)
od nich kanały
zbiorniki na wode (Azja)
kierat - czerpie wode z rzeki i wlewa do koryt którymi rozchodzi się
płd-wsch Europa, nad Pontem
siew
normalny - po orce, ew bronowaniu
reczny
siew przezd orką - „siew pod sochę”
sr i dolna Wołga
gleba nie wysycha przed siewem, ziarno zapada głebiej
wzrastanie
pielenie chwastów
straszaki: w kształcie ludzi lub klekotki
straznice - pomosty z których strzelaja do np. niedźwiedzi
żniwa - pora sprzętu
postać - szerokość niwy zajętej przez rząd żniwiarzy
przodownik - prowadzi zniwo, nadzoruje aby postac miała jedną miarę
narzędzia:
sierp - na zach mniejsze formy, bardziej zaokrąglone
na wsch - wieksze, prostsze
ząbkowane - polskie
gładkie - w Polse do ciecia traw
żęło się dosc nisko - nie tylko kłosy
pałamarka - drewniana rękawica, do chwytania dużej ilości zboża
półkosek - krótsza rączka niż kosy
kosa - żelaziec: szpic, ostrze, czesc płaska, grzbiet, wyrostek
oddzielne czesci: klin, pierścień, kosisko, rękojeść
grabie - przy zbiorce
zżęte zboże: w snopy, snopy układa się w kopice, na przeplotach (do suszenia,
wysokie płoty)
na osieciach - specjalne pomieszczanie ogrzewane (tam dosuszano)
młocka
gumno - gliniane klepisko na którym młócono
przez uderzanie kłosami o brzeg naczynia
wydeptywanie zboża (przez ludzi lub konie lub bydło)
tribulum (Bułgaria, Macedonia)
podobne do sani, ciagna je zwierzęta po zbozu młócąc i tnąc na sieczkę
cepy
daje słomę prostą, nadajaca się do pokrywania dachów
kijowate
dwudzielne: z dzierżaka i bijaka
b popularne
wiazanie kapicowe- kaptur obracający się na glowie dzierżaka i ubijaka
wiazanie gązewkowe - ubijak z dzierżakiem łączy zwój rzemienny
wiazanie ogniwkowe
wiazanie tulejkowe
kijowato-dwudzielne
w młocce uczestniczyła cała wies
czyszczenie zboża
przy pomocy wiatru (podrzuca się szuflami)
na powietrzu: na prześcieradłach
w stodole otwartej na przestrzał
sprzęt roślin okopowych
narzędzia: kopaczki o żeleźcu trapezowatym, okrągławym
rośliny strąkowe:
groch, soczewica, bób, fasola
zboża: najpowszechniejsze
proso (proso właściwe i ber), nie choduje się na płn-zach terenach
pszenica
samopsza
pszenice twarde/płoskurnicowate
pszenice miękkie/właściwe: jeżatka, szpelc
żyto = rży
mniej:
jęczmien (6 i 4 i 2 rzędowy - najpowszechniejszy ten ostatni)
owies - znaczenie na płn i w krajach górzystych
owies zwyczajny - rychlik
owies nagoziarnisty
owies niski i owsik - chwasty
niedawno rozpowszechnione: kukurydza, kartofl, gryka (tatarka, poganka)
arbuzy, ogorki, melony, tykwy, winorośl, brak dowodów na uprawe drzew
owocowych
dawniej: marchew, cebula, kapusta, czosnek, kopr, mak, rzepa
rośliny przemysłowe: len i konopie (wiecej na płn)
Z przemianami kolonizacyjnymi wiazal się wzrost produkcji rolnej i hodowlanej
Rozszerzenie areału upraw
Upowszechnienie trojpolowki - pozwalajacej znacznie zwiekszyc obszar zasiewanych
corocznie pol
grunty podzielone na trzy wielkie niwy, sluzace kolejno uprawie ozimej, jarej
oraz ugorowi
niwy z kolei dzielono na wezsze pasy zwane płosami
uklad niwowy przewazał zdecydowanie w krajobrazie wsi polskiej
pod zabudowania wiejskie wyznaczono osobna niwe lub płosę zwana siedliczną
zabudowania kmieci wznoszono przewaznie wokół palcu - zwanego nawsiem,
lub wągrodą, na którym znajdował się ciek lub zbiornik wodny
nawsie - wykorzystywano tez do celow gosp, nocowało tam latem bydlo
wzrost zaludnienia powodowal stopniowe zabudowanie nawsia
poza ukladem niwowym pozostawały skrawki gruntow polazonych mniej dogodnie
w miare wzrostu wsi tez je brano pod uprawe - zwano je przymiarkami lub
klinami (lub kopaninami lub karczunkami)