Środki przekazu ze swej istoty pełnią zadania edukacyjne. Ich główna rola sprowadza się bowiem do przekazywania informacji oraz do wypełniania odbiorcom czasu wolnego. Oddziaływanie środków przekazu jest totalne. Tomasz Goban-Klas nazywa to zjawisko „lewatywą nadawczą”.
Bywa, że wybór „lewatywy” jest całkowicie dobrowolny. Literatura przedmiotu opisuje przypadek Klubu Siedzącego Kartofla. Należeli do niego osobnicy, którzy spędzali przed telewizorem 12-14 godzin dziennie. W ten sposób uwalniali się od szarej rzeczywistości, zanurzając w wirtualny, kolorowy świat telewizji” (cyt. za: Kazimierz Krzysztofek, w eseju Okno na McŚwiat).
Media, jako pośrednik nieprzezroczysty
Media są jednym z wielu wytworów człowieka, należą zatem do sfery ludzkiej działalności określanej mianem sztuki. Pod względem etycznym, jak każde narzędzie mogą być użyte do rozsiewania zarówno prawdy i dobra, jak fałszu i zła. Samo słowo medium (łac.) oznacza pośrednika, są więc swoistym narzędziem-pośrednikiem, dzięki któremu narzuca się określoną wizję świata. Wielu wyobraża sobie je, jako lunetę, która umożliwia widzenie na znaczną odległość. Oto siedząc w wygodnym fotelu, przez nowoczesną lunetę (np. telewizor), widzimy posłów krzątających się po sejmie. Ale to tylko złudzenie.
Problem polega na tym, że nie jest to przezroczysty obraz (nawet gdy relacja jest bezpośrednia!), łatwo to udowodnić sięgając do technik manipulacyjnych. Telewizja i inne media nie są wbrew pozorom rodzajem nowoczesnej lunety! Po drodze następują zakłócenia, z których nie zawsze zdaje sobie sprawę odbiorca. Obraz docierający do nas zostaje zniekształcony.
Prof. H. Kiereś powiada w związku z tym, że środki przekazu są pośrednikiem nieprzezroczystym (Henryk Kiereś, Czy i - kiedy - media są źródłem wiedzy o świecie, „Człowiek w Kulturze Nr 12”). „Odbiorca ma tu do czynienia ze znakami znaków - pisze z kolei Jarosław Paszyński - czyli ze znakami, które znaczą myśl twórcy programu, a myśl ta z kolei wyrasta z innych znaków, a mianowicie z wiedzy tegoż stwórcy o realnym świecie” (Jarosław Paszyński, Czy telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka? „Człowiek w Kulturze”, Nr 14, s. 255).
Innymi słowy - owa nieprzezroczystość i związane z nią zakłócenia są konsekwencją faktu, iż podana informacja, wyreżyserowany film czy program, zawsze są rekonstrukcją rzeczywistości dokonaną już wcześniej przez kogoś.
Interpretacja rzeczywistości lansowana przez redaktorów może przybliżać się do prawdy lub oddalać. Dlatego tak ważna jest formacja intelektualna i moralna dziennikarzy. Kłamstwo głoszone do milionów ma tragiczne konsekwencje, dlatego odpowiedzialność ludzi mediów jest tu ogromna.
Cechy środków masowego przekazu, mające wpływ na wychowanie
1. Masowość, czyli fakt oddziaływania na miliony w jednym czasie. Przykładowo, nauczyciel przez dwadzieścia pięć lat pracy, jest w stanie dotrzeć do 2-3 tyś. Uczniów, co przy możliwości oddziaływania tzw. idola telewizyjnego jest liczbą nieporównywalną.
2. Łatwość wpływu wynika z faktu o którym już wspominano wyżej, iż obraz jest już zinterpretowany, zastosowano skrót w czasie i przestrzeni, słucha się go i ogląda w komfortowych warunkach (P. Jaroszyński, Polska i Europa, Lublin 1999, s.104); to wszystko sprzyja łatwości przyswajania.
3. Magia odbioru (A. Gondek, O języku telewizji, [w:] Zeszyt Instytutu Edukacji Narodowej, nr. 7, Lublin 2000 r.) - telewizor, będąc czymś w rodzaju współczesnego kominka, hipnotyzuje swoim blaskiem, „ciepłem”, migającymi obrazami: „Telewizja paraliżuje świadomość dokładnie tak jak valium, lybrium i alkohol (…) (Jerry Mander, Cztery argumenty za wyeliminowaniem telewizji). Następuje „fizjologiczne” uzależnienie od sposobu przekazywanych informacji.
4. Duża siła oddziaływania ze względu na długi czas oglądania telewizji. Z wielu różnych badań wybrałem te przeprowadzone przez badaczy z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W regionie lubelskim przeciętnie 3,5 godz. dziennie spędza się przed telewizorem (w dzień powszedni). Z tego 7% ogląda telewizję 6 godz. dziennie od pon.-piąt. (s. 13), 5 godz ogląda telewizję w soboty i niedziele.
Co ciekawe, biorąc pod uwagę te badania w regionie lubelskim więcej czasu spędza się przed telewizorem, niż w Stanach Zjednoczonych (Piotr Francuz, Recepcja telewizji w świetle wyników badań, w: Piotr Francuz red., Psychologiczne aspekty odbioru telewizji, Lublin 1999).
Negatywny wpływ mediów na młodych ludzi można dostrzec w sferze intelektualnej, zmysłowo-popędliwej, a nawet w aspekcie kondycji fizycznej. Oczywiście nie chodzi tutaj o potępianie mediów całkowite, ale o skutki nieroztropnego korzystania z nich.
Otępienie intelektualne
Zbyt długie przebywanie w obrębie oddziaływania telewizora ogranicza wolność myślenia. Prof. M. Krąpiec porównuje to zjawisko do inteligencji pierwotnej (dator formarum) znanej z koncepcji Awicenny. Otóż owa „inteligencja pierwotna” narzucała pomniejszym intelektom swój obraz, sposób widzenia świata itp.
O analogicznym zjawisku możemy mówić w przypadku telewizji. Telewidz wchłania w siebie wielką liczbę informacji, nie mając czasu na ich krytyczną analizę. Krytyczną pracę poznawczą wykonuje za niego redaktor programu (M. Krąpiec, „Cywilizacja” nr 9).
Przy okazji można zaobserwować zjawisko głębokiej identyfikacji z zasłyszanymi w środkach przekazu informacjami. W indywidualnych dyskusjach taka osoba z emocjonalnym zaangażowaniem broni zasłyszanej tezy, uznając ją najwyraźniej za swój prywatny „produkt”.
Skamieniała wyobraźnia
Medialne przeszczepianie „świadomości” nie dotyczy tylko samych treści intelektualnych, ale wpływa również na funkcjonowanie wyobraźni. Mówi się wręcz o zjawisku „kamienienia wyobraźni”.
Polega ono na narzuceniu określonych schematów wyobrażeniowych, które blokują rozwój indywidualnych wyobrażeń. Najłatwiej zrozumieć to na przykładzie. Proszę przypomnieć sobie np. scenografię, tło akcji i twarze bohaterów popularnego filmu na motywach książki Henryka Sienkiewicza „Potop”.
Po obejrzeniu filmu niezwykle trudno jest wyobrazić sobie inne tło akcji, czy inną twarz głównego bohatera? Wyobrażenie reżysera narzuca się nam z całą mocą, wdrukowując w nasz mózg.
Zanik umiejętności mówienia
Ponadto brak kontaktu ze słowem drukowanym prowadzi do zaniku umiejętności mówienia. Nauczyciele często są świadkami następującego zjawiska. Otóż na zadane pytanie: uczeń odpowiada jednym słowem lub mało zrozumiałym burknięciem. Próba tzw. „ciągnięcia za język” na ogół kończy się niepowodzeniem. W końcu, gdy uczeń dowiaduje się, że otrzymał ocenę niedostateczną, powiada wzburzony: „przecież powiedziałem”.
Odnosi się wrażenie, że na jakimś tajemniczym ekranie widzi odpowiedź i wydaje mu się, że nauczyciel również powinien ją widzieć. Jak widać przejście na system obrazkowy ma niespodziewane konsekwencje.
Rozchwianie emocjonalne
Bombardowanie wielością obrazów i bodźców prowadzi do stępienia wrażliwości. Po przekroczeniu pewnej granicy człowiek obojętnieje i nie jest w stanie zaangażować się emocjonalnie w dany problem. Na przykład, wielość informacji o katastrofach podawanych w dziennikach telewizyjnych czy uśmierceń bohaterów filmów sprawia, że człowiek nie jest w stanie zastanowić się nad nieszczęściami, uznając je z czasem za coś normalnego (Maria Braun-Gałkowska Iwona Ulfik, Zabawa w zabijanie)
Skutki medialnego nacisku na stymulowanie sfery zmysłowej i emocjonalnej ciekawie opisał bp A. Lepa, określając takie stymulowanie symbolem S-M-S (Sensacja, Muzyka, Seks).
Na tej triadzie buduje swoje audycje większość mediów komercyjnych. Każdy news musi mieć jakąś dozę sensacji. Zazwyczaj jest to informacja o czyjejś śmierci, oszustwie itp. Przyjęło się mówić, że informacja pozbawiona dreszczyka emocji, to żadna informacja.
Sensacja, szczególnie widać to w audycjach radiowych, musi być przedzielona muzyką. Złośliwie można powiedzieć, że uderzenia perkusji muszą uklepać sensacyjkę w mózgu, robiąc miejsce dla następnego news'a.
Do tego dochodzi erotyzacja obrazów w reklamach, filmach czy videoclipach. Schemat S-M-S dodatkowo wspomaga reklama „produkując” chciwość oraz biernie oglądany sport. W efekcie młody człowiek żyje w stanie nieustannego pobudzenia zmysłowo-emocjonalnego.
Fizjologiczne uzależnienie
Z całą pewnością nie jest to normalne życie psychiczne. Przy prawidłowo funkcjonującej osobowości uczucia znajdują się pod kontrolą, a człowiek nie jest ciągle nakręcany nowymi doznaniami. Ów stan sprawia, że później gdy bodźce przestaną dopływać, spadają poniżej pewnego progu, życie staje się nudne i puste. Pojawia się wręcz fizjologiczne uzależnienie: „oglądanie coraz bardziej kalejdoskopowej (wideoklipowej) telewizji wywołuje fizjologiczne, czyli odczuwalne zmysłowo podniecenie” Wyłączenie telewizora sprawia że człowiek popada w emocjonalną opróżnię” (Kazimierz Krzysztofek, Zmiksowana kultura).
Dziecko potrzebuje wciąż nowych bodźców, które doprowadziłyby je do stanu „normalności”. Stan psychiczny młodzieży zaczyna być dominowany „dymensją psychotyzmu”, jakby powiedział znany psycholog H.J. Eysenck. Według niego zachowania psychopatyczne charakteryzują się koniecznością ciągłego zaspokajania potrzeby pobudzenia emocjonalnego, m.in. poprzez wchodzenie w sytuację ryzyka.
Gdy teraz tak pobudzone emocjonalnie dziecko trafia do klasy szkolnej, w której musi przez kilka godzin dziennie siedzieć, z uwagą notując co nauczyciel mówi, zaczyna się potwornie męczyć. Nuda wydaje się nie do zniesienia, a organizm potrzebuje pobudzenia.
Uzależnienie jest niemal fizjologiczne. Trzeba więc zrobić coś, aby doprowadzić się do normalnego stanu pobudzenia emocjonalnego. Najprostszym sposobem jest oczywiście rozpoczęcie wojny z nauczycielem.
W związku z tym w Anglii jedna ze szkół wprowadziła niekonwencjonalny sposób karania. Otóż uczeń, który poszukiwał wrażeń na lekcji trafiał za karę - nie do dyrektora, który uruchamiał całą procedurę pobudzania emocji (rozliczanie, wyjaśnianie, powiadomienie rodziców itp.), o co tak naprawdę chodziło uczniowi - ale do sekretariatu szkoły gdzie przez godzinę siedział w przygotowanym dla niego fotelu nudząc się, jak przysłowiowy mops (por. John Robertson, Jak zapewnić dyscyplinę, ład i uwagę w klasie?” Warszawa 1998.)
Wreszcie warto też pamiętać, że media unieruchamiają dzieci, niejako przykuwając do siebie. Młodzież nie uprawia sportu, lecz go ogląda. Pojawia się więc kwestia wad postawy, wzroku, otyłości itp., co zważywszy na czas spędzany przed mediami nie jest sprawą, którą można by bagatelizować.
***
Biorąc pod uwagę te wszystkie aspekty problem właściwie rozumianej edukacji medialnej nabiera szczególnego znaczenia. Podstawowym działaniem rodziców i wychowawców powinno być ograniczenie czasu korzystania ze środków przekazu do koniecznego minimum. Ale nie wystarczy wtedy zakazać korzystania ze środków przekazu. Trzeba dodatkowo wypełnić pojawiającą się wówczas pustkę: przez sport, wycieczki, wyjścia do muzeów, teatrów itp.
Poza dążeniem do ograniczenia korzystania ze środków przekazu należy równocześnie selekcjonować te programy, które dziecko będzie oglądało. Przy ich wyborze trzeba kierować się wskazaniami moralnymi i dydaktycznymi.
Podjęcie tego trudu jest zadaniem, którego muszą podjąć się wychowawcy i rodzice, jeśli chcą w przyszłości ujrzeć pozytywne rezultaty swojej pracy pedagogicznej.
Dariusz Zalewski