Integracja sensoryczna oznacza, że wszystkie wrażenia zmysłowe zostają zebrane w jedną całość. Percepcja/postrzeganie jest to odbiór bodźców pochodzących ze środowiska, jak również z własnego ciała, ich przewodzenie do mózgu oraz przetwarzanie. Bodźce odbierane są przez siedem układów zmysłowych i przewodzone do mózgu, w którym zachodzi przetwarzanie informacji. Układ nerwowy człowieka odbiera i rejestruje bodźce płynące ze zmysłów:
dotyku skóry, określanego jako zmysł czucia powierzchniowego, związanego z odbieraniem bodźców dotykowych
równowagi zlokalizowanego w błędniku ucha wewnętrznego, określanego też jako układ przedsionkowy
czucia i ułożenia mięśni, ścięgien oraz stawów, określanego również jako zmysł czucia głębokiego lub układ proprioceptywny
smaku, którego receptorami są brodawki smakowe leżące na języku, zwany także czuciem smaku
wzroku
słuchu zlokalizowanego w ślimaku ucha wewnętrznego
węchu zlokalizowanego w nosie, zwanego również zmysłem powonienia.
Zmysły podstawowe dla integracji sensorycznej (dotyk, równowaga oraz czucie ciała) mają zasadnicze znaczenie w naszym codziennym funkcjonowaniu. Ich dobre zintegrowanie jest podstawą optymalnego rozwoju i działania pozostałych wszystkich wyższych zmysłów i umiejętności. Należą do nich na przykład: wzrok, słuch, mowa, umiejętność chodzenia oraz zdolność wykonywania precyzyjnych czynności, jak malowanie, pisanie.
Jeśli doświadczenia dziecka w odbiorze i przetwarzaniu bodźców płynących ze zmysłów podstawowych są złe lub niepełne, to nie jest ono w stanie nauczyć się złożonych czynności, takich jak czytanie lub pisanie, i opanowanie ich sprawia mu ogromne trudności. Dziecko potrzebuje siedmiu - ośmiu lat doświadczeń, na które składają się ruch, poznawanie otoczenia i własne działanie. Tworzą one podstawę jego rozwoju intelektualnego, osobowościowego i społecznego. Tylko przez własne aktywne i różnorodne działania dziecko uczy się rozumieć otoczenie.
metody rehabilitacji stosowane u dzieci
Rozwój neuromotoryczny małego dziecka jest uwarunkowany i ściśle powiązany z rozwojem i dojrzewaniem funkcjonalnym ośrodkowego układu nerwowego (OUN). To powiązanie wytycza kierunki i sposoby usprawniania dzieci niepełnosprawnych.
U dzieci wysokiego ryzyka ciążowego i okołoporodowego, które wykazują już w pierwszych miesiącach życia zaburzenia funkcji OUN, powinno się stosować przede wszystkim metody terapeutyczne oparte na podstawach neurofizjologii.
Z całym naciskiem należy podkreślić znaczenie wczesnego wkroczenia z tego typu terapią u niemowląt - powinna rozpoczynać się w pierwszych 6 miesiącach życia, bowiem w tym okresie, jak również w drugim półroczu, w warunkach prawidłowych rozwój neuromotoryczny i psychomotoryczny wykazuje bardzo dużą dynamikę, a zahamowanie dynamiki tego rozwoju przez czynniki ryzyka sprzyja dalszym powikłaniom rozwojowym z utrwalaniem się trudnych do eliminacji patologicznych wzorców ruchowych, a nawet rozwojowi porażenia dziecięcego.
Z metod neurofizjologicznych metoda NDT i metoda Vojty najbardziej podkreślają konieczność wczesnego leczenia niemowląt obciążonych wysokim ryzykiem.
Znaczenie wkroczenia z tego typu terapią oparte jest na koncepcji plastyczności OUN. Koncepcja ta znajduje zastosowanie i znaczenie u dzieci w okresie rozwijającego się układu nerwowego i bazuje na: procesie mielinizacji OUN, szybkim nowotworzeniu się włókien dendrytycznych w pierwszych miesiącach życia i na rozwoju synaptogenezy (połączeń między neuronami), które to procesy przyczyniają się do wczesnej plastyczności mózgu i sprzyjają kompensacji zaburzeń neuromotorycznych.
W piśmiennictwie podkreśla się znaczenie plastyczności pamięciowej, rozwojowej i kompensacyjnej (wyrównawczej).
Program fizjoterapeutyczny niepełnosprawnego dziecka powinien być opracowany dla każdego indywidualnie i obejmować stymulację rozwoju motorycznego i stymulację rozwoju sensomotorycznego zgodnie z zasadami neurofizjologii behawioralnej, a także opierać się na wcześniejszym badaniu neurorozwojowym i ocenie pediatrycznej.
Istotą rehabilitacji małych dzieci niepełnosprawnych po przebytym uszkodzeniu mózgu w okresie płodowym i okołoporodowym jest wczesna (po urodzeniu dziecka) stymulacja układu nerwowego, jego receptorów i komórek nerwowych, które nie uległy zniszczeniu, prowadząca do pobudzenia ich funkcji i do poprawy czynności mięśni. W tym postępowaniu ważną rolę odgrywają metody stymulacji sensomotorycznej i metody stymulacji motorycznej.
Najczęściej stosowane metody stymulacji sensomotorycznej:
Stymulacja kinestetyczna
Kinestezja to zdolność rozpoznawania pozycji i ruchów członków ciała bez kontroli wzrokiem. Kinestezja to zmysł ruchu bardziej precyzyjny niż propriocepcja. Jego receptory znajdują się w mięśniach, ścięgnach i stawach, które stymulować można przez ruch i czucie ruchu, przez stosowanie ćwiczeń prawidłowych wzorców ruchowych. Stymulacja kinestetyczna zalecana jest we wszystkich metodach neurofizjologicznych.
Stymulacja proprioceptywna
Propriocepcja to zmysł odczuwania samego siebie, czucia pozycji i ruchu ciała. Proprioceptory znajdujące się w mięśniach, stawach, oczach, w narządzie równowagi przesyłają sygnały do ośrodka koordynacyjnego w móżdżku. Propriocepcja wraz ze zmysłowymi układami odbioru dotyku i temperatury należą do najwcześniej rozwijających się i dojrzewających. Proprioceptory reagują na czynne napięcie i bierny naciąg mięśni, ścięgien i na zgięcia w stawach niezbędne do wykonania precyzyjnych ruchów. Propriocepcja jest bardziej podświadoma niż kinestezja, np. automatyczny ruch po schodach. Stymulacja proprioceptywna i kinestetyczna zalecana jest we wszystkich metodach neurofizjologicznych.
Stymulacja przedsionkowa
Układ przedsionkowy (zmysł równowagi) ma receptory w uchu wewnętrznym, reagujące na siłę grawitacji, ruch linearny i obrotowy oraz przyspieszenie prędkości ruchu. Stymulacja przedsionkowa to stymulacja rotacyjna, np. umieszczenie dziecka w hamaku, w którym obraca się ono po okręgu lub ruch linearny (pionowy), jakim jest kołysanie. Współdziałanie układu przedsionkowego i móżdżku wpływa na napięcie mięśniowe, równowagę i reakcje posturalne, reguluje ruchy chodzenia, biegania, wspinania się.
Badania dowiodły, że wiele dzieci z trudnościami szkolnymi, z zaburzeniami koordynacji ruchowej i reakcji równoważnych ujawnia deficyty w funkcjonowaniu narządu przedsionkowego, które można usprawniać poprzez odpowiednio dobrane ćwiczenia w toku terapii integracji sensorycznej (SI). Układ przedsionkowy rozwija się bardzo wcześnie w okresie prenatalnym w ciągu pierwszych dziesięciu tygodni po zapłodnieniu. Jego rozwój wspomagają ruchy ciała matki podczas codziennych aktywności. Stymulacja zmysłu przedsionkowego i proprioceptywnego ma znaczenie w kształtowaniu prawidłowości w zakresie dużej motoryki, zalecana jest przez Ayres.
Stymulacja dotykowa
Układ dotykowy to zmysł pobudzający aktywowanie ruchu poprzez stymulację receptorów czuciowych o niskim i wysokim progu pobudliwości w celu zwiększenia wrażliwości mięśni na rozciąganie i wykorzystanie zharmonizowanej stymulacji czuciowej do aktywacji odpowiedzi motorycznej. W metodzie sensomotorycznej Rood bodźce czuciowe to: masowanie, pocieranie, drażnienie szczoteczką, ochładzanie, klepanie, przytulanie, pieszczenie. Dzieci z sierocińców są pozbawione stymulacji dotykowej płynącej z przytulania i bliskości ludzkiego ciała oraz czułego kołysania w kochających rękach rodziców (stymulacja przedsionkowa); dzieci te nie rozwijają się prawidłowo. Aby mózg dziecka funkcjonował prawidłowo, musi otrzymywać bodźce z trzech podstawowych zmysłów: przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego na równi z bodźcami wzrokowymi, słuchowymi i smakowymi. W życiu prenatalnym dokonuje się stała stymulacja dotykowa przez wody płodowe.
Stymulacja wzrokowa i słuchowa
Zmysły wzroku i słuchu są zmysłami wyższego rzędu i są stymulowane przez sensoryczne bodźce płynące z dotyku, propriocepcji i narządu przedsionkowego. Zmysły te posiadają szczególne znaczenie w procesie uczenia się, jak również w zakresie rozwoju motorycznego. Neurolog William deMyer stwierdził, iż odruch toniczny szyjny leży u podstaw rozwoju koordynacji wzrokowo-słuchowej. Przetrwanie tego odruchu poza wiek wczesnoniemowlęcy przeszkadza w rozwoju koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Stymulacja polisensoryczna - terapia integracji sensorycznej
Integracja sensoryczna to scalanie i przetwarzanie bodźców zmysłowych. Zaburzenia integracji sensorycznej wywołują deficyty integracji. Dziecko rozwija się i uczy poprzez bodźce docierające do jego ciała za pośrednictwem narządów zmysłów. Wszystkie układy zmysłowe i mózg funkcjonują we współzależności. Pień mózgu, rdzeń przedłużony i móżdżek są strukturami, które odbierają najbardziej polisensoryczne informacje płynące z receptorów, dzięki którym wiele czynności możemy wykonywać w sposób zautomatyzowany. Stymulacja polisensoryczna jest zalecana przez metodę wzorców Domana Delcato, która wykorzystuje również kombinację biernych ruchów ze stymulacją odruchów.
Metody stymulacji ruchu:
Stymulacja odruchowych wzorców ruchu
To wywoływanie odruchu chwytnego dłoni, odruchu chwytnego palców stóp, odruchu Moro, a w metodzie Vojty odruchu pełzania i obrotu wokół osi ciała.
Stymulacja bierna ruchu
Bierny ruch kończynami dziecka według różnych wzorców pełzania (homolateralny lub heterolateralny).
Stymulacja ruchu czynna (zamierzona)
Zachęcanie dziecka do pełzania, czworakowania, oraz pionizowania się, do sięgania i chwytania przedmiotu. Zachęcanie do ruchów manipulacyjnych. Stymulacja ta zalecana jest w metodach rehabilitacyjnych opartych na rozwoju neuromotorycznym - metoda NDT-Bobath, Rood, Ayres, Vojty.
W praktyce stosuje się w leczeniu niemowląt wysokiego ryzyka podejście eklektyczne, to jest połączenie technik zaczerpniętych z kilku neurofizjologicznych metod: NDT-Bobath, Rood, Vojty, Ayres.