Problematyka czasu wolnego dzieci i młodzieży
1.Aktywność pozalekcyjna i pozaszkolna dzieci i młodzieży.
CZAS WOLNY ( ang. leisure time, fr. loisir, niem. Freizeit, ros. swobodnoje wriemia) - problematyka czasu wolnego jest przedmiotem zainteresowania przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych, ale także polityki i instytucji społecznych. Czas wolny jest bowiem jedynym z ważniejszych problemów współczesnego człowieka, stanowi nieodłączny składnik życia, wpływający na jego jakość.
Aspekty czasu wolnego. W pedagogice wyróżnia się aspekty czasu wolnego, które związane są z funkcjami i z nich wynikają. Matias wyróżnił następujące aspekty czasu wolnego:
aspekt socjologiczny - dziecko w zasadzie czas wolny powinno spędzać w grupie rówieśników; czas spędzony wyłącznie w samotności uniemożliwiłby mu bardzo ważną rzecz: porównanie własnego postępowanie, swoich czynów z innymi;
aspekt psychologiczny - intensywnie rozwijająca się psychika dziecka wymaga wciąż nowych bodźców, wrażeń. Rozwijającej się psychice nie wystarczy nauka szkolna i praca. Dziecko pragnie samodzielnie poszukiwać interesujących je rzeczy, zjawisk. W miarę wzrostu odkrywa krystalizuje osobiste zamiłowania, próbuje samodzielnie określić swe zainteresowania i uzdolnienia. W zajęciach czasu wolnego dużą rolę odgrywają potrzeby: rozrywki, przyjemności i zadowolenia po trudach nauki, wysiłku umysłowego. Radość zabawy przynosi dziecku odprężenie fizyczne psychiczne. Radosna zabawa, umiejętnie i rozumnie kierowana, wnosi do dziecięcej psychiki elementy wychowawcze i kształcące, które przyczyniają się do jej prawidłowego rozwoju.
Aspekt pedagogiczny - pedagogiczna wartość czasu wolnego polega na tym, że stwarza on sytuacje, w których dzieci i młodzież przejawiają inicjatywę, aktywność, umiejętność organizowania sobie zajęć wykraczających poza program ich codziennych obowiązków, obowiązków występujących jako odrębne, wolne momenty dnia, z którymi trzeba i należy coś począć. W wolnym czasie dzieci i młodzież mają szansę na przejawienie własnej inicjatywy i samodzielności. Jednym z dodatnich elementów pedagogicznych aspektów czasu wolnego jest dochodzenie przez samo dziecko do zrozumienia konieczności samowychowania, stałego podnoszenia swoich umiejętności oraz ich doskonalenia.
1- „Czas wolny” , w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, praca zb. Pod red. T. Pilcha, Warszawa 2005, s..559-562
Czy czas wolny jest wartością - przykład badań wśród młodzieży
Można zatem przyjąć, że czas wolny, jako okazja do doznania przyjemności, jest wartością. Oznacza to, że ludzie pragną go posiadać bądź to dla samego nic - nie muszenia (wartość autoteliczna), bądź dla możliwości wykorzystania go do osiągania innych wartości (wartość instrumentalna). To akademickie rozróżnienie nie jest wprawdzie stosowane badaniach nad wartościami, wśród których umieszcza się czas wolny, niemniej jednak znaczenie tej sfery życia dla poszczególnych osób jest przedmiotem zainteresowania badaczy. Uświadamiają to wyniki badań prowadzonych wśród młodzieży. Na przykład badania prowadzone wśród młodych Włochów dostarczają informacji, że ostatnich dwu dekadach XX w. (w latach 1983-2000) ranga czasu wolnego jako wartości wzrosła o 8,7% (z 43,6% w 1983 r. do 52,3% w 2000 r.), podczas gdy wartość pracy zmalała o 6,7% (z 67,7% w 1983 r. do 61% w 2000 r.;Ryk,2004, s. 34). Oznacza to, że młodzi ludzie dostrzegają w czasie wolnym coraz więcej możliwości realizowania siebie. Nie jest to jednak zjawisko powszechne. Badania prowadzone wśród polskich gimnazjalistów dostarczają informacji o marginalnym traktowaniu czasu wolnego jako potencjalnej sferze dorosłego życia. Tylko co piąty nastolatek - uczeń wojskowego gimnazjum na Pomorzu Zachodnim - w swoich projekcjach przyszłości wskazuje na tę sferę życia ( Mikut, 2004). Na podkreślenie zasługuje to, że czas wolny znajduje się w projekcjach przyszłości młodzieży o wyższym kapitale kulturowym, to znaczy uczniów osiągających wyższe wyniki w nauce i mieszkającej w mieście, w której znajduje się szkoła. Jest on także częściej obecny w wypowiedziach dziewcząt. Jak pisze autorka przywoływanych badań, ta grupa młodzieży przedstawia ten obszar życia jako barwy, urozmaicony wycieczkami do obcych krajów, uczęszczaniem do teatru, kina, chodzenie na uroczyste kolacje. Uczniowie z niszą z niższa średnią ocen najczęściej ograniczają ten czas do spotkań z sąsiadami bądź w ogóle nie mają pomysłu na jego spędzenie. Przykładem może być następująca wypowiedź: „Przyjdź do mnie jak najprędzej, bo nie mam co robić z nudów” (ibidem, s. 186)
Treść i formy zajęć w czasie wolnym
Podstawową funkcją czasu wolnego jest wypoczynek. wypoczynek może być bierny, np. okres snu służy do regeneracji organizmu - w czasie którego następuje odnowa sił fizycznych psychicznych, jakie zostały uszczuplone w okresie dnia. Występuje także wypoczynek czynny, przez który należy rozumieć zaangażowanie się ruchowe czy psychiczne w czynności odmienne od pracy normalnie wykonywanej. Nabiera to cech rozrywki, dzięki której pozbywamy się zmęczenia nie tylko fizycznego, lecz i psychicznego. Dobra rozrywka przynosi nastrój ożywienia i zapału do działania nawet wówczas, jeśli organizm jest zmęczony lub znużony.
Przeżycie zadowolenia z czynu dokonanego z godnie z przyjętymi intencjami i zasadami postępowania lub pomyślne wiadomości są źródłem nowych sił psychicznych, wzmagają zainteresowanie i równocześnie zmniejszają zmęczenie. Czas wolny powinien przynieść nie tylko wypoczynek, lecz także atrakcję, przygodę, zabawę, odmianę, nowość, radość, emocję i swobodę.
1 - Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki 2, praca zb. pod red. E. Marynowicz - Hetka, Warszawa 2007, s. .226
2 - Problematyka czasu wolnego dzieci i młodzieży, S. Matias, Warszawa 1980, s. 24 - 33
Problem wychowania dziecięcych skłonności do zabaw w zdolności wartościowego spędzania czasu wolnego przez dojrzałego człowieka staje się dziś jednym z naczelnych problemów teorii pedagogicznej.
Każde dziecko osiąga swą tożsamość na różnych drogach i na swój sposób, niepowtarzalny dla innych, rozwija i zmierza się pod wpływem własnej aktywności, działań organizacyjnych, organizacyjnych czasie każdej aktywności fizycznej czy psychicznej. Trudno jednoznacznie orzec, kiedy i w czasie jakiej aktywności dokonuje się zmiany w sferze osobowości. Stąd czas wolny i zajęty winny się wzajemnie uzupełniać i przenikać. Wychowanie jest więc procesem ciągłym, wypadkową oddziaływań rodziny, środowiska, instytucji oświatowych i pozaświatowych, własnej aktywności itp.
Wychowanie młodego człowieka przebiega m.in. w szkole i poza nią. Pozaszkolne instytucje wychowania można podzielić na:
Naturalne instytucje wychowawcze; do nich zaliczamy rodzinę, grupy rówieśnicze, otoczenie społeczne i szkołę.
Intencjonalne instytucje wychowawcze podejmujące bezpośrednią, planową pracę oświatowo - wychowawczą;
placówki opieki nad dziećmi wykazującymi różnego rodzaju upośledzenia rozwojowe, szkoły specjalne, zakłady specjalne dla dzieci opóźnionych w rozwoju, zakłady specjalne dla dzieci głuchych, niewidomych i z innymi upośledzeniami fizycznymi;
placówki opieki nad dziećmi i młodzieżą wykolejoną osieroconą i opuszczoną: pogotowia opiekuńcze, zakłady wychowawcze, schroniska dla nieletnich, izby dziecka MO, domy małych dzieci, domy dziecka, rodziny zastępcze, kuratorskie rodziny pracy z młodzieżą;
placówki wspomagające rozwój dzieci i młodzieży: internaty i półinternaty, świetlice, pałace młodzieży i domy kultury, ogrody jordanowskie i place zabaw, kluby młodzieżowe, ogniska, kluby sportowe, biblioteki i czytelnie, poradnie, obozy, kolonie, wycieczki.
Pośrednie, intencjonalne instytucji wychowawcze - to ośrodki upowszechniania sztuki: teatr, opera, filharmonia, muzeum, telewizja, radio, wydawnictwa, prasa.
Instytucje nieintencjonalne - praca wychowawcza polega tu na tle innych procesów:
zakłady pracy i związki zawodowe,
instytucje ochrony zdrowia,
wojsko,
ośrodki pracy twórczej i rekreacji.
Pozaszkolne instytucje wychowawcze prowadzą w zasadzie działalność pozaszkolną,
stwarzają możliwość lub prowadzą także działalność tzw. pozalekcyjną.
Rozróżniamy cztery rodzaje aktywności pozalekcyjnej młodzieży szkolnej:
realizowaną w ramach szkoły,
praktykowana w placówkach pozaszkolnych,
organizowaną w związkach młodzieży,
prezentowaną przez środki masowego przekazu.
Aktywność pozalekcyjna
W szkole stanowi najbardziej masową postać wychowania pozalekcyjnego - co nie oznacza, ze jest wychowawczo najbardziej wydajna. Uczniowskie zainteresowania winny być jak najbardziej uwzględniane w pozalekcyjnej działalności szkoły, w stymulowaniu uzdolnień i talentów oraz pomocy w orientacji zawodowej. Do głównych dziedzin zajęć uczniów w czasie wolnym zaliczyć trzeba:
Zajęcia poznawcze - pogłębianie wiedzy w zakresie różnych przedmiotów, otwierające możliwości realizacji takich upodobań i zainteresowań, które wykraczają poza przedmioty nauczane w szkole;
Technikę i rzemiosło - związane z działalnością manualna i konstruktorską;
Kulturę i sztukę - muzyka, piosenka, teatr, poezja, plastyka, film, fotografika, folklor. Zainteresowania realizowane poprzez kolekcjonerstwo oraz korespondencję zagraniczną;
Zainteresowania zoologiczne i botaniczne: realizowane w pracowni szkolnej, na terenie okolicznych lasów i wód eksperymentowanie; opieka;
Sport - rozumiemy jako zabawy ruchowe i spontaniczne organizowane gry, rozrywki, turnieje, gry drużynowe, tenis, narciarstwo, łyżwiarstwo, jazda na wrotach, kometka sportowa itp.
Turystykę i krajoznawstwo - wycieczki, biwakowanie, turystyka masowa, zloty, festyny, rajdy, obozy, spływy i in.;
Zajęcia gospodarcze - gotowanie, prace domowe, dekoracje wnętrz,szycie, naprawa sprzętu technicznego;
Higiena, zdrowie ratownictwo - kształtowanie racjonalnego stosunku do zdrowia i choroby oraz odpowiedzialności za zdrowie własne i innych. Poprzez bliższy kontakt zwiedzą medyczną rozwija się u uczniów zainteresowania zawodowe z zakresu służby zdrowia.
Bezpieczeństwo osobiste - zapoznanie z przepisami ruchu drogowego, kodeksu drogowego, nauka jazdy na rowerze po ulicach nauka pływania, zasady kąpieli na otwartych wodach;
Zajęcia rozrywkowo- towarzyskie - rozwijanie kontaktów i spotkań towarzyskich ośrodkach gier i zabaw, klubach hobbystów, na spotkaniach towarzyskich, imprezach rozrywkowych. Dla dzieci atrakcyjne jest już uczestnictwo w życiu samej gromady.
Aktywność pozaszkolna
Różni się od aktywności pozalekcyjnej szerszym zakresem kontaktów terytorialnych większym zróżnicowaniem wieku uczestników, uczestników ponadto jej krzewienie i rozwój nie są uzależnione od postępów szkolnych uczniów. Placówki oświaty pozaszkolnej nie są ulokowane w szkole, ich instruktorzy nie są nauczycielami i są to placówki na ogół międzyszkolne.
Druga zaletą placówek pozaszkolnych są kwalifikacje personelu instruktorskiego, wyspecjalizowanego określonych dziedzinach, co pozwala jednostką utalentowanym znaleźć kompetentne kierownictwo. Najczęściej tego typu placówki lokalizuje się w blokach mieszkalnych, osiedlach, dzielnicach, tzn. w miejscach skupisk ludzkości.