Pedagogika czasu wolnego Subkultury młodzieżowe

Akademia Pomorska

Magdalena Bydołek

Barbara Waśkiewicz

III Pow z Res.

Pedagogika czasu wolnego

Temat: Subkultury młodzieżowe.

Słupsk 2009.

Struktura pracy:

Wstęp……………………………………………………………………………………………………..... 4

  1. Problematyka pedagogiki czasu wolnego………………………………………………………………. 5

    1. Podstawowe pojęcia czasu wolnego……………………………………………………………. 5

    2. Zakres znaczeniowy czasu wolnego……………………………………………………………. 8

    3. Przejawy niewłaściwego spędzania czasu wolnego……………………………………………. 9

  2. Wielkość subkultur – próba systematyzacji……………………………………………………………. 9

    1. Podstawowe pojęcia związane z subkulturą……………………………………………….….. 9

    2. Podstawowe cele subkultury………………………………………………………………….. 14

    3. Założenia ideologiczne subkultur…..………………………………………………………..... 14

    4. Sfera obyczajowości subkultur……………………………………………………………….. 15

    5. Image …………………………………………………………………………………………. 15

    6. Aktywność twórcza …………………………………………………………………………….16

  3. Subkultury w świetle nauk……….……...………………………………………………….………... 16

    1. Kontestacja subkultur – pojęcia i rodzaje……..……………………………...……………… 16

    2. Typy podkultur młodzieżowych…………………….…………………………...…………... 19

    3. Fenomenologia subkultur młodzieżowych……………………………………...…................ 19

  4. Charakterystyka poszczególnych subkultur ……….………………………………………………..... 20

    1. Subkultura Heavymetalowców i Depechowców.………..………………………………..….. 20

    2. Subkultura Szalikowców i Dresiarzy.……………………………………………..…………. 21

    3. Subkultura Satanistów i Punków ………………………………………………..………..…... 22

    4. Subkultura Raperów i Anarchistów………………………………………………..…………. 23

    5. Subkultura Jumoli i Rastafarianów ………………………………………………...………… 13

    6. Subkultura Rolkarzy i Killersów……………………………………………… …………….. 24

    7. Pozostałe znane subkultury …………………………………………………………….…….. 24

5. Profilaktyka przynależności do subkultur …………………………………………………………… 25

5.1. Destrukcyjne elementy oddziaływania subkultur……….…………………………………….. 25

5.2. Oddziaływanie profilaktyczne ukierunkowane na młodzież...................................................... 26

5.3 Diagnoza problemu przynależności do subkultur …………..................................................... 28

5.4. Profilaktyka i jej uwarunkowania……………………………………………………………… 29

5.5. Dziedzictwo subkultury – próba oceny……………………………………………………...… 30

Zakończenie…………………………………………………………………………………………..…. 32

Bibliografia…………………………………………………………………………………………….… 33

Wstęp

Istotą rozwoju społecznego człowieka jest fakt, iż dokonuje się on przez uczestnictwo w różnego rodzaju grupach społecznych. Najważniejszą i zarazem pierwszą z nich jest rodzina, następnie przedszkolne i szkolne grupy rówieśnicze.

Do najistotniejszych funkcji grupy rówieśniczej należy: zastępowanie rodziny,

stabilizacja osobowości, budowanie poczucia własnej wartości, określanie standardów zachowania, umożliwianie negocjowania z dorosłymi obowiązujących zasad postępowania, rozwijanie kompetencji społecznych, przekazywanie wzorów zachowań i stwarzanie warunków do ich naśladowania. Grupa zapewnia wsparcie i umożliwia artykułowanie własnych przekonań. Potrzeba akceptacji ze strony kolegów jest do tego stopnia nasilona, iż w celu jej zaspokojenia młody człowiek może podejmować zachowania konformistyczne, niezgodne z akceptowanymi przez siebie wartościami.

Dopiero w końcowej fazie dorastania zwiększa się poczucie własnej odrębności, tendencje konformistyczne ulegają stopniowej redukcji, a zachowania młodego człowieka stają się w większym stopniu autonomiczne i dojrzałe. Młodzi dorastający ludzie znajdują się w specyficznej sytuacji społecznej. Osiągnęli już dojrzałość biologiczną, nie są, więc już dziećmi. Jednocześnie jednak nie przyznaje się im praw i nie nakłada obowiązków, charakterystycznych dla ludzi dorosłych. Charakter okresu młodości dobrze opisuje pojęcie „moratorium”, czyli odroczenie. W związku z pobieraniem nauki odroczona jest odpowiedzialność, związana z finansowaniem swojego utrzymania. Podobnie jest z założeniem rodziny i opieką nad dziećmi. Psychospołeczne moratorium to swoisty okres ochronny, pozwalający młodym ludziom na wypróbowywanie różnych rodzajów aktywności bez konieczności ponoszenia wielu konsekwencji nietrafnych wyborów

  1. Problematyka pedagogiki czasu wolnego.

Czas wolny jest nieodzownym elementem życia człowieka. Pełni on wszelakie funkcje od zdrowotnych po psychiczne. Czas ten wypełniany jest aktywności, w którą człowiek angażuje się z własnej woli po wypełnieniu swoich obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych.

  1. Podstawowe pojęcia czasu wolnego.

„ Czas wolny jest to czas bez obowiązków, przeznaczony na zajęcia dobrowolne”1. Pedagogika czasu wolnego jest jednym z elementów składowych pedagogiki, jako nauki o wychowaniu. „ Pedagogika czasu wolnego jest dyscypliną tworząco wzory postępowania zgodnie z potrzebami jednostki. Jest nauką zdolną w każdej sytuacji do skutecznego działania, która przeciwdziała powierzchownemu kultowi rekreacji i wypoczynku i stwarza założenia do wszelkiej działalności instytucji wczasowych”2.

Czas wolny to pojęcie, które znane już było ludziom pierwotnym. Wypoczynek po pracy – podstawowy element wolnego czasu – był zjawiskiem znanym ludzkości od zarania dziejów. Zgodnie z definicją francuskiego socjologa J. Dumazediera czas wolny to „wszelkie zajęcia, jakim może oddawać się jednostka z własnej ochoty, bądź dla rozrywki, bądź dla rozwijania swych wiadomości lub dla bezinteresownego kształcenia się, dobrowolnego udziału w życiu społecznym, poza obowiązkami zawodowymi, rodzinnymi i społecznymi”.

Za czas wolny ucznia (młodzieży) należy uważać taki czas, który pozostaje mu po wypełnieniu szkolnych i domowych obowiązków, w którym może on wykonywać czynności według swego upodobania, zgodnie ze swoimi potrzebami psychospołecznymi. Czas wolny racjonalnie przeznacza się na odpoczynek, który sprawia przyjemność, działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym, rozwój zainteresowań i uzdolnień przez zdobywanie wiedzy i amatorską działalność artystyczną, naukową czy sportową. Wolny czas w życiu człowieka to szereg różnorodnych, wzajemnie przenikających się funkcji. Jego brak ma silny i ujemny wpływ na zdrowie, stosunek do ludzi i osiągnięcia osobiste. Wolny czas mądrze wypełniony odpowiednimi zajęciami ma zasadnicze i pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowości jednostki.

Jedną z podstawowych funkcji czasu wolnego jest regeneracja sił fizycznych i psychicznych ucznia. Drugą funkcja czasu wolnego jest rozrywka. Celem rozrywki jest dostarczenie różnorodnych wrażeń, radości i zadowolenia. Funkcja rozrywki polega na kompensowaniu monotonii dnia, obowiązków rodzinnych i szkolnych, nudy, powtarzających się codziennie czynności. Ważną funkcją czasu wolnego jest także rozwijanie zainteresowań.

Czas wolny można ująć w różnych aspektach: socjologicznym, psychologicznym i pedagogicznym. W aspekcie socjologicznym zwraca się uwagę na spędzanie czasu wolnego w zespole rówieśników, które prowadzi do bardziej wydajnego i wytrwałego działania, niż działanie indywidualne. W aspekcie psychologicznym w młodym człowieku widzi się poszukiwacza nowych wrażeń, odkrywce nowych obszarów, który rozbudza i rozwija swoje zainteresowania i uzdolnienia. Funkcja społeczna wolnego czasu polega na aktywizowaniu jednostki, którego celem jest włączenie jej do życia w społeczeństwie, aby w rezultacie wykształcić w niej umiejętność świadomego w nim uczestnictwa, wyboru partnerów, podporządkowania się przepisom i obyczajom.

Tezy pedagogiki czasu wolnego:

  1. Narastanie czasu wolnego – ciągły wzrost ilości czasu wolnego stwarza wiele problemów społecznych;

  2. Zagospodarowanie czasu wolnego – przy wypełnianiu treściami czasu wolnego ważne jest poznanie potrzeb i mechanizmów ludzkiego działania;

  3. Rozwój człowieka – rozwój osoby ludzkiej polega na jej rozwoju biologicznym, społecznym i kulturowym;

  4. Warunki zaspokojenia potrzeb – nasycenie środowiska życia pozytywnymi wzorami, wartościami i instytucjami wychowawczymi;

  5. Ukierunkowanie wychowania – na realizację zadań profilaktycznych i kreacyjnych.

Zadania pedagogiki czasu wolnego

Przedmiotem badan pedagogiki czasu wolnego obok dydaktyki są uwarunkowania psychofizyczne podmiotów pedagogicznych i rekreacji w turystyce. Analizowane są osobowości i praca specjalisty rekreacji i turystyki w tworzeniu warunków do intelektualnego i fizycznego rozwoju człowieka przez zapewnienie mu wypoczynku, regeneracji sił fizycznych i psychicznych, rozwijanie osobowości.

„Działalność pedagogiczna w zakresie czasu wolnego powinna być ukierunkowana na realizację dwóch rodzajów ogólnych zadań: profilaktycznych i kreacyjnych. Dzięki realizacji zadań pierwszego rodzaju następowałoby eliminowanie i minimalizowanie wysoce niekorzystnych zjawisk w obrębie czasu wolnego, natomiast realizacja zadań drugiego rodzaju dostarczałaby inspiracji i zaprawiałaby do twórczych poszukiwań wzorów zachowań wolnoczasowych, zdobywania większego mistrzostwa, osiągania wyższych sprawności i realizacji wartości wyższego rzędu”3.

Aspekty czasu wolnego:

1) socjologiczny,

2) ekonomiczny,

3) psychologiczny,

4) fizjologiczno-zdrowotny,

5) pedagogiczny.

Funkcje czasu wolnego:

Wartości czasu wolnego:

1). Kształtowanie i przyśpieszanie rozwoju dzieci i młodzieży, ich zainteresowań intelektualnych, rozszerzenie wiedzy ogólnej;·

2). Kształcenie uczuć patriotycznych;
3). Branie udziału w życiu społecznym;
4). Wyrobienie umiejętności współpracy i współżycia;

5). Rozwijanie i kształcenie uczuć moralnych;
6). Wyrobienie poczucia świadomej dyscypliny;
7). Rozwijanie pojedynczych cech woli i charakteru;
8). Przestrzeganie zasad kultury życia codziennego;
9). Wychowywanie, rozwijanie i kształtowanie zainteresowań artystycznych, twórczych;

10). Rozwijanie zainteresowań sportowych i turystycznych.

1.2. Zakres znaczeniowy czasu wolnego.

Przejawy niewłaściwego spędzania mają źródła w transformacji ustrojowej, zmianie tradycji wzorów życia społecznego oraz w interakcji środowiska z kulturą

„ Na oznaczenie treści aktywności ludzkiej w czasie wolnym, a także funkcji i znaczenia czynności czasu wolnego, należy dokonać niektórych ustaleń terminologicznych, przyjmowanych przez większość badaczy tego zjawiska. Są to następujące terminy: wczasy, odpoczynek, zabawa, praca nad sobą, rozrywka, gra, wypoczynek, hobby i rekreacja”4.

Rekreacja – synonim wypoczynku najogólniej odnosi się do wszelkich zajęć podejmowanych w czasie wolnym. Zgodnie z etymologią termin rekreacja znaczy odradzanie, odnowę, odtwarzanie sił fizycznych i psychicznych.

Wczasy – kojarzą się z wybranymi formami organizacyjnymi zagospodarowania czasu wolnego w rozumieniu urlopu w miejscach sprzyjających regeneracji sił. Wczasy to synonim instytucji wypoczynkowych lub czynności wypoczynkowych.

Wypoczynek – składa się z dwóch elementów: odpoczynku (wypoczynek bierny) oraz zabawę (wypoczynek czynny).

Odpoczynek – jest wypoczynkiem biernym, oznacza przerwę w pracy dla nabrania sił po wysiłku.

Zabawa – czynny i aktywny wypoczynek. Czasami jest określana, jako czynności ludyczne.

Gra – forma zabawy, forma wypoczynku czynnego. Gra, jako zabawa w odróżnieniu od rozrywki prowadzona jest według określonych zasad i reguł. Często przybiera formę rywalizacji, ale może zawierać elementy negatywne np. hazard.

Rozrywka – forma zabawy, wypoczynku czynnego bez wyrażenia określonych reguł, służy odprężeniu, zadowoleniu, poprawieniu samopoczucia. Negatywne elementy występujące w rozrywce: rozboje, alkohol, narkotyki, rozwiązłość seksualna itd.

Hobby – realizacja własnych zainteresowań, wolnego czasu, czynności sprawiające osobie wykonującej przyjemność i dają satysfakcje.

1.3. Przejawy niewłaściwego spędzania czasu wolnego.

„ Z brutalizacją życia społecznego kojarzy się często zjawisko subkultury. Leży ono na pograniczu prawa i bezprawia, anormalności i wynaturzenia, zdrowia społecznego i patologii. Przejawia się w zachowaniach jednostek lub grup społecznych odbiegających od norm obowiązujących w danym systemie społecznym ( dewiacje – odstępstwa, zboczenia z drogi, które nazwaliśmy właśnie Zachowaniami podkulturowymi ( subkulturowymi) kontrkulturowymi, nonkonformistycznymi, dysydenckimi. Rozwój tych zjawisk wśród młodzieży nie zawsze, ale dość często wywołuje negatywne skutki społeczne. Dlatego ważne jest poznanie istoty subkultur młodzieżowych i zagrożeń wynikających z ich kultywowania”5.

„Sposoby oceny subkultury są zróżnicowane. Subkultura to cześć kultury ( sposób życia, zachowań) kultywowana przez określoną grupę społeczną, zwykle młodzieży, w której często ujawniają się zjawiska dewiacyjne, patologiczne i przestępcze. Zjawiska te ujmowane są, jako odstępstwa on norm moralnych, prawnych, estetycznych i obyczajowych. Sytuują się one z reguły w obrębie tzw. marginesu zachowań indywidualnych i społecznych. W czasach nowożytnych w sposobach oceny marginesu zachowań następowały istotne zmian, a współcześnie lansowany jest wręcz relatywizm ocen. Przykładowo, palenie tytoniu czy picie alkoholu uprzednio było modne i wręcz nobilitowało, a obecnie jest coraz częściej i mocniej krytykowane. Natomiast duża niejednorodność ocen występuje wobec zjawisk narkomanii i zboczeń seksualnych. Również niejednorodny jest rozwój ilościowy zjawisk subkulturowych. Jedne ulęgają stabilizacji czy redukcji ( picie alkoholu, palenie papierosów i narkomania w Ameryce), inne narastają, zwłaszcza sekty i szajki. Różnorodne oceny subkultur młodzieżowych można zakwalifikować do jednej z trzech kategorii: naiwnej, radykalnej i realistycznej.

W ocenach naiwnych subkultury młodzieżowe postrzegane są, jako egzotyczne i nieszkodliwe, przynależne młodzieży atrybuty. Oceny te zwykle idą w parze bądź z ignorancją i brakiem dogłębnego rozeznania problemu, bądź też z światopoglądem relatywizmu aksjologicznego, ideologią skrajnie liberalną, z libertyzmem. W ocenach radykalnych każde zachowanie młodych ludzi, odbiegające od przyjętych w danym środowisku lokalnym stereotypów, uznawane jest za naganne, godne potępienia i zwalczane. Wynika to również z braku rozeznania problematyki subkultur i podbudowy aksjologicznej ocen.

W ocenach radykalnych głównie nacisk kładzie się na gruntowne rozeznanie subkultur, które charakteryzują się szeroką gamą odcieni i paletą barw. Postrzegane są realnie, więc tak, jakie one są w rzeczywistości, wraz ze wszystkimi problemami wynikającymi z ich funkcjonowania w Polsce i na świecie. Oceny realne rzeczywistego kształtu i znaczenia subkultur dla życia młodych osób nacechowane są dystansem poznawczym, brakiem uprzedzeń ideologicznych, gotowych schematów i stereotypów. Podejście to pozwala dostrzec zarówno nieszkodliwą i przemijającą wraz z wiekiem modę wyróżniania się czymkolwiek z otoczenia, jak też zjawiska groźne społecznie. Do nieszkodliwej mody możemy zaliczyć kulturę młodzieżową nawiązującą do wątków zawsze obecnych w kulturze europejskiej, poszukiwaniu utopii, harmonijnego bądź hiperaktywnego życia oraz zabawy, śmiechu. Groźne są natomiast praktyki grup społecznego marginesu, sekt i satanizmu, związane z bezczeszczeniem miejsc kultu religijnego, cmentarzy, ponizaniem godności człowiek, deprywacją nieletnich, okaleczeniem i mordowaniem przypadkowych osób lub wręcz z mordami rytualnymi”6.

2.Wielkość subkultur – próba systematyzacji.

Subkultury młodzieżowe reprezentują sferę zmiany rzeczywistości społecznej. Subkultury pojawiły się, jako „wyraz niezgody na zastany świat: jego instytucje, wzory społeczna, normy kulturowe i obyczajowe”.7 By przedstawić podstawowe elementy rozróżniające odróżniające i charakteryzujące subkultury młodzieżowe należy przyjąć cztery kryteria: założenia ideologiczne, obyczajowość, Image oraz aktywność twórczą grup.

2.1. Podstawowe pojęcia związane z subkulturą.

Każdy człowiek od urodzenia do śmierci przebywa w różnych grupach społecznych. Z przyczyn naturalnych jest to rodzina, grupa rówieśnicza, grupa przyjaciół czy znajomych z pracy. Bardzo często by zaspokoić potrzebę czasu wolnego wiele młodych jednostek staje się członkami grup patologicznych takich jak subkultury młodzieżowe o charakterze destrukcyjnym dla osobowości dzieci i młodzieży, a nawet o charakterze przestępczym. Literatura przedmiotu z zakresu subkultur kultur alternatywnych bada zachowania ich członków pod kontem psychologicznym (potrzeby, motywacje, zachowania) oraz pedagogicznym (profilaktyka i resocjalizacja grup patologicznych w środowisku otwartym oraz zakładach poprawczych i wychowawczych).

Subkultury młodzieżowe działają:

„ Pojecie subkultura w potocznym rozumieniu stawiane jest w jednym szeregu z takimi określeniami jak: nieprzystosowanie społeczne, patologia społeczna oraz kojarzy się z negacją obowiązujących wzorów kulturowych, z rewoltą i buntem”8.

Według Mirosława Pęczaka subkultura „ to względnie spójna grupa społeczna, pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury”9.

Z kolei Tadeusz Paleczny przez grupę subkulturową proponuje rozumieć „ taką cześć grupy kulturowej, która neguje bądź odrzuca pojedyncze normy i wartości albo usiłuje zakwestionować funkcjonalność całego systemu norm i wzorów kulturowych, podlega i jest zmuszona się podporządkować. Grupa subkulturowa nie powstaje i nie działa w próżni kulturowej czy społecznej, określa przy tym swoje cele, wartości i normy na podstawie stosunku opozycji względem kultury, z której się wywodzi i którą neguje”10.

Czesław Czapow określa subkulturę, „ jako pewien układ wzorów kulturowych, odpowiednio wyselekcjonowanych ze względu na charakterystyczne cechy określonego, partykularnego środowiska społecznego i ze względu na cechy ról społecznych, które dla tego środowiska są charakterystyczne”11.

W każdym razie wydaje się, że niezależnie od sposobu definiowania subkultury jej skład wchodzą następujące elementy:

  1. Względnie spójna grupa społeczna, w której na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń, a nieraz również norm, wartości i wzorów odpowiadających członkom grupy i ich obowiązujących, wytwarzają się dość trwałe więzi miedzy jej członkami;

  2. Grupa wyrażająca swoja odrębność poprzez zanegowanie całego systemu kulturowego lub niektórych jego elementów ( to jest wartości stanowiących podstawę tej kultury oraz całego zespołu instytucji na nich opartych), lub tez poprzez zanegowanie oraz propozycje kultury alternatywnej, które sytuują się równolegle obok kultury dominującej;

  3. Grupa subkulturowa - z racji swojej odrębności pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego.

„Subkultura w ujęciu opisowym określa wyodrębniony według jakiegoś kryterium ( etnicznego, zawodowego, religijnego i demograficznego) segment życia społecznego i kulturę. Można, więc mówić np. o subkulturze jakiejś grupy etnicznej ( amerykańskich Murzynów), zawodowej ( lekarzy, inżynierów, księży), czy religijnej ( świadków Jachowych). Można też mówić o subkulturze żołnierzy, policjantów, bezrobotnych, kobiet itp. W takim ujęciu subkultura jest segmentem kultury i nie podlega wartościowaniu na zjawiska kulturowe wyższe, niższe, gorsze, lepsze.

W subkulturze mamy do czynienia z przechodzeniem przez trzy zasadnicze fazy: subkultura jest wstępna faza procesu, którego wynikiem jest kultura alternatywna, faza pośrednia jest kontrkultura. Proces przebiega, więc następująco: subkultura – kontrkultura – kultura alternatywna.

Pojęcie podkultury według R. Dyoniziak „ podkultura występuje, gdy, wiele jednostek ma problemy i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń powstają dość trwałe więzy między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i ich tylko obowiązujące normy, wartości i wzory, to pewna całość tych norm wartości i wzorów stanowi podkulturę określonej zbiorowości”12.

Czesław Matusiewicz z punktu widzenia psychologicznego wymienia cztery elementy każdej podkultury: swoisty język, swoistą tonację uczuciowo- emocjonalną, specyficzne formy zachowania oraz specyficzny system wartości.Przynależność do określonych subkultur młodzieżowych niejednokrotnie wzbudza niechęć w społeczeństwie. Funkcjonowanie subkultur młodzieżowych jest w dużej mierze uzależnione od stabilnej sytuacji politycznej, gospodarczej kraju, od szans i możliwości zaspokajania potrzeb młodzieży. Agresja zewnętrzna młodzieży i bunt są ucieczką od własnych problemów. Członkowie subkultur często są sprawcami przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, mieniu. Ich zachowanie cechuje chęć wyżycia się, szpan, brutalność, chuligaństwo i wandalizm.

„Subkultury młodzieżowe stanowią, zatem integralny składnik kultury alternatywnej w zakresie wartości, postaw i wzorców zachowań charakterystycznych dla wyodrębnionej, małej grupy społecznej. Poprzez uczestnictwo w subkulturach młodzież wyraża swój stosunek do wartości, począwszy od oficjalnej kultury, polityki, organizacji społecznych, norm etycznych po standardy postępowania”13.

Trójfazowy okres rozwoju spontanicznej kultury młodzieżowej:

2.2. Podstawowe cele subkultury.

„W grupach subkulturowej młodzieży panowało dość powszechne przekonanie, że zmianom w kulturze musi towarzyszyć zmiana relacji człowieka ze światem przyrody. Świadomość eksploratora – użytkownika należy zastąpić wiadomością planetarną, pozwalającą z jednej strony uchwycić głębokie związki człowieka z przyrodą a z drugiej przekreślić bariery rasowe, religijne i polityczne między ludźmi i narodami. W ten sposób stanie się zdolny do samorealizacji, która będzie polegać na rozwoju całego człowieka, wszystkich jego władz, sfery racjonalnej, emocjonalnej i duchowej”14.

Subkultury młodzieżowe za główny cel stawiają sobie walkę z zagrożeniami, która polega na tym by uwolnić człowieka, który stał się przedmiotem podporządkowanym dominującej obyczajowości, utrwalonym rytuałom życia publicznego, skomercjonalizowanej kultury masowej, instytucjom życia społecznego. Najbardziej radykalne ruchy subkulturowe atakują kulturę w ogóle, widzą w niej narzędzie zniewolenia człowieka, utrudniające mu, lub wręcz uniemożliwiające, bezpośredni kontakt ze światem. Główny nurt tych subkultur odrzuca zastane wartości kulturowe i kategorie opisu rzeczywistości społecznej w imię innych, własnych wartości stanowiących podstawę nowej kultury.

Zagrożenie widzą także w mas mediach, które zniekształcają codzienne, prywatne życie ludzi, gdyż dostarczają człowiekowi fałszywych obrazów rzeczywistości, tzw. Spektakli. „ Przez spektakle rozumiano przedstawienie człowiekowi życia fikcyjnego, iluzorycznego, uzupełnienie zupełnie nieprzystającego do rzeczywistości, i to przedstawienie z taką siłą ekspresji, że widz odbiera je, jako życie prawdziwe”15. Zagrożenie także widziano w rozumieniu i sposobie uprawiania sztuki, systemie edukacji, a także w komunikacji interpersonalnej. Postulowano także obalenie struktur ekonomicznych państw uprzemysłowionych oraz walkę z fałszywymi normami, wartościami i autorytetami chcącymi zniewolić prawdziwą tożsamość człowieka

  1. Założenia ideologiczne subkultur.

Ideologię subkultury bywają formułowane poprzez zawarcie ich poszczególnych elementów w wypowiedziach przedstawicieli danych środowisk, w publikowanych gazetkach, piosenkach czy innych formach sztuki uprawianej w ramach ruchów subkulturowych. „ Ideologia subkultury jest radykalną i uproszczona wersją liberalizmu, w którym z cała mocą podkreśla się znaczenie wolności jednostki i swobody wyboru własnego życia, sposobu myślenia, doświadczania świata. Sprzeciwia się przymusowi norm społecznych, naciskowi autorytetów, nie ceni tradycji, przeciwstawiając im wspólnotę wolnych i poszukujących jednostek. Jest to doktryna radykalnej podmiotowości, realizowana w stroju, sposobie życia, piosenkach”.16

„Specyficzną cechą ideologii subkultur jest horyzontalna postawa wobec sfery wartości, i to zarówno estetycznych, jak i etycznych czy religijnych. Oznacza to odrzucenie jakiegokolwiek autorytetu określającego, co jest w obszarze wartości dobre, wartościowe, ładne, a co złe, nieprzydatne, brzydkie, w co i jak należy wierzyć”. 17

  1. Sfera obyczajowości subkultur.

Sfera obyczajowości subkultur opiera się na założeniu, że jednostka jest nadrzędna wobec norm moralnych. „Konsekwencja takiego założenia przejawia się w poszukiwaniu nowych stylów życia, większej swobodzie, naturalności w stroju i sposobie bycia, spontaniczności, otwartości i bliskości w kontaktach międzyludzkich”18.

Nowa obyczajowość przejawia się poprzez realizację haseł wolnej miłości, krytykę tradycyjnego modelu rodziny i stosowania różnego rodzaju używek (głównie alkoholu i narkotyków), co stanowi próbę naruszenia społecznego tabu, wartości wpajanych przez rodzinę, religię, szkołę i media.

  1. Image

Ruchy subkulturowe zorientowane są na manifestowanie swojej odrębności poprzez kreowanie wizerunku samego siebie i współtowarzyszy w środowisku lokalnym poprzez charakterystyczny wygląd i strój. „Wygląd zewnętrzny pełnił w subkulturach wieloraką funkcję: był zewnętrznym znakiem tożsamości grupowej zastępującym legitymację, miał uczyć tolerancji wobec wszelkich dziwactw i odmienności, a także być znakiem i narzędziem prowokacji. Celowa antyestetyka ubioru odgrywała tu szczególną rolę. Różnorodne rekwizyty stroju miały znaczenie symboliczne często trudne do odczytania dla ludzi z zewnątrz. Wygląd był również ekspresją własnej osobowości, dlatego zawierał znaki indywidualne”19.

Młodzież identyfikuje się z grupa subkulturową:

Do charakterystycznych akcesoriów subkultur młodzieżowych możemy zaliczyć: łańcuchy, obroże, kolczaste ozdoby, kolczyki w uszach, używanie symbolicznych barw klubu, szaliki, kominiarki, długie proste włosy, łysina, kolorowe czuby tzw. Irokezy, układane żelem fryzury, czapki z daszkiem, dresy, kije, kastety, dredy, noże, szerokie spodnie, odzież z lateksu, odzież paramilitarna itp.

  1. Aktywność twórcza

Niezgoda subkultur młodzieżowych manifestowana jest w ich aktywności twórczej, która składa się z: niezależnego obiegu wydawnictwa, (tzw. Trzeci obieg kultury), młodzieżowych inicjatywach społecznych (tj.: Wolność i Pokój, Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, Pomarańczowa Alternatywa), teatr uliczny, poezja, plastyka, muzyka. „ Główne hasło aktywności twórczej subkultury to: upowszechnianie twórczości zamiast upowszechniania sztuki - zmierzało do zlikwidowania podziału ludzi na twórców i odbiorców – konsumentów”20.

„ Sztuka subkultur niezależnie od formy, w jakiej się przejawia jest zawsze artystycznym manifestem ideologii subkultury: filary tej sztuki to z jednej strony wolność jednostki, swoboda wyboru własnego stylu życia, zgoda na odczuwanie i zaspokajanie potrzeb i pragnień, szukanie szczęścia i zadowolenia w życiu, jako elementarne prawa każdego człowieka, a z drugiej strony sprzeciw wobec norm społecznych i kulturowych, autorytetów i tradycji. Sprzeciw ów przyłożony na język praktyki twórczej oznaczał jej wyzwolenie od wszelkich schematów, od piętna rutyny i przymusu”21.

  1. Subkultury w świetle nauk.

Rozwój kultury młodzieżowej jest odbiciem skomplikowanych procesów społeczno- ekonomicznych i zmian cywilizacyjnych. Jej kształt wynika ze specyfiki okresu dorastania- czasu, który charakteryzuje się m. in. nasiloną potrzebą autonomii i zaburzeniami społecznego funkcjonowania. Grupy subkulturowe są istotnym elementem kultury młodzieżowej i spełniają ważne funkcje w życiu adolescentów; zarazem jednak uczestnictwo w subkulturach dewiacyjnych może nieść za sobą szereg zagrożeń dla prawidłowego rozwoju młodych ludzi.

3.1. Kontestacja subkultur – pojecie i rodzaj.

Termin kontestacja „oznacza wyrażenie protestu, kwestionowanie czegoś, manifestowanie w zróżnicowany sposób swojego sprzeciwu. Przedmiotem sprzeciwu może być: obowiązek społeczny (służba wojskowa), instytucja (monopolistyczne praktyki telekomunikacji), ustrój lub cała rzeczywistość społeczna. Odnosząc termin kontestacja do kultury, można powiedzieć, że jest wyrażeniem protestu przeciwko normom i wartościom zastanej kultury oraz instytucji, które na tych normach są oparte. Motywem protestu jest odczuwanie dysfunkcjonalności tejże kultury wobec potrzeb młodego wstępującego w życie pokolenia. Subkultury młodzieżowe powstają po to, aby umożliwić realizację tych potrzeb młodzieży, które kultura zinstytucjonalizowana lekceważy lub wręcz represjonuje”22.

Według Tadeusza Paleczyna kontestacja jest „zjawiskiem uniwersalnym, skierowanym na zmianę kultury oraz wyrażającym protest przeciw zastanym normom i wartościom. Kontestacja lokowana bywa w tym samym obszarze znaczeniowym, co patologia, anomia czy nieprzystosowanie. Z natury rzeczy bywa, więc także negatywnie sankcjonowana przez kulturę globalną, jako czynnik dysfunkcjonalny wobec ładu społecznego i wewnętrznej integracji systemu aksjonormatywnego. Dlatego kontestacja bywa represjonowana. Tadeusz Paleczny zaproponował następującą typologię form kontestacji:23

  1. Kontestacja bierna i czynna.

Kontestacja bierna polega na ignorowaniu i nieprzestrzeganiu wzorów kulturowych, a nie na ich niszczeniu. Przejawia się bardziej w stylu życiu niż w grupowych formach protestu. Najczęściej grupy te ulegały fascynacji filozoficznej i religijnej myśli kultury Wschodu. Kontestacja bierna może przybierać formę autoagresji (narkotyki, alkohol, samobójstwa). Formę kontestacji biernej stosowali: polscy bikliniarze, brytyjscy teddy boys, amerykańscy hipisi oraz grupy religijne o formie komuno – wspólnoty.

Kontestacja czynna polega na aktywnym, celowym przeciwstawianiu się kulturze tradycyjnej poprzez niszczenie jej elementów oraz poprzez destruktywny, dysfunkcjonalny stosunek do jej wytworów. Polega na czynnych wystąpieniach przeciwko strażnikom kultury represyjnej (policjantom, nauczycielom, dziennikarzom, prawnikom, politykom), jak również instytucjom (policji, szkołom, mass mediom). Przykładem może być cała gama zróżnicowanych wystąpień od publicznego palenia flagi narodowej po akty terrorystyczne (charakterystyczne dla subkultur agresywnych).

  1. Kontestacja indywidualna i grupowa.

Kontestacja indywidualna jest wcześniejsza od grupowej i zwykle ją poprzedza. Jej idea polega na tym, że aby najpierw pojawiła się grupa subkulturowa muszą wystąpić poszczególne jednostki wyznające dane wartości. Kolejnymi etapami przekształcania się kontestacji indywidualnej na grupową jest zrzeszanie się jej członków w większe grupy wyznające podobne normy i wartości.

  1. Kontestacja innowacyjna i konserwatywna.

Kontestacja innowacyjna wyróżnia się negatywnym stosunkiem do konkretnej kultury, a nie do kultury w ogóle. Charakteryzuje ją orientacja na zmianę kultury, jej modyfikację i reorjętację, a nie na jej totalną negację.

Kontestacja konserwatywna natomiast stanowi reakcję wtórną na kontestacje innowacyjną i powstaje niejako w opozycji do kontrkultury. Przykładem mogą być skinheadzi, którzy przeciwstawiają się radykalnym zmianom kultury tradycyjnej.

  1. Kontestacja spontaniczna i celowa.

Kontestacja celowa, czyli zorganizowana, jest rezultatem istniejącego już ruchu reprezentującego jakiś program lub ideologię (np. komuny – wspólnoty hipisów czy Partia Krasnoludków w Holandii).

Kontestacja spontaniczna, czyli sytuacyjna, wyraża indywidualne lub grupowe spontaniczne reakcje, takie jak np. odmowa służby w wojsku, noszenie długich włosów, słuchanie określonego rodzaju muzyki, zażywanie narkotyków, itd.

  1. Kontestacja radykalna i umiarkowana.

Ta różnica opiera się na stopniowaniu środków, które stosują się do realizacji zakładanych celów właśnie od umiarkowanych po radykalne.

  1. Kontestacja częściowa i totalna.

Kontestacja totalna najbardziej radykalna skierowana jest nie przeciwko jednej wartości, normie czy instytucji, lecz ma na celu negację całego systemu kultury. Należą tu wszelkie ruchy antykulturowe np. subkultury motocyklowe i jej odmiany: ridersi, rockersi, aniołowie piekieł.

Kontestacja częściowa zorientowana jest na odrzucenie nie całego systemu kultury, lecz jedynie poszczególnych jej elementów. Należą tu wszelkie ruchy ekologiczne, pacyficzne, obyczajowe, narodowe czy rasowe (protesty przeciwko nierówności rasowej czy wojnie).

  1. Kontestacja o charakterze psychologicznym i społecznym.

Kontestacja o charakterze psychologicznym przejawia się w postawach i stanach świadomości, na którą składają się: postępowanie według własnych potrzeb, własne normy świadomości, pełnia przeżyć, wyobraźnia, wolny stosunek do seksu, swoboda w ubiorze, własne kryteria moralne, spontaniczność, naturalizm w stosunku do przyrody, poczucie bezpieczeństwa, wspólnoty, solidarność, przyjaźń, wyzwolenie, postawy nonkonformistyczne, innowacyjny sposób myślenia.

Społeczny wymiar kontestacji zaznacza się w postaci procesu zmierzającego do deinstytucjonalizacji kultury, reorientacji wartości i norm, reinterpretacji wzorów ról społecznych.

3.2. Typy podkultur młodzieżowych.

W systemie związanym z klasyfikacją subkultur młodzieżowych wyróżniamy następujące podkultury:

„ Z psychologii rozwojowej i wychowawczej oraz z pedagogiki wiemy, że każda dojrzewająca osobowość młodego człowieka domaga się uczestnictwa w grupie. Pojawia się chęć do strzeżenia własnej odrębności i związana z tym chęć bycia sobą. Prowadzi to często do odrzucenia przyjmowanych dotąd wzorów, norm i autorytetów. Młody człowiek w sytuacji niepewności i zagubienia potrzebuje wsparcia psychicznego i moralnego. Dzięki przynależności do grupy subkulturowej odnajduje wartości, normy i wzory zachowania”25.

3.3. Fenomenologia subkultur młodzieżowych.

„ Osobowość każdej podkultury może być rozpatrywana w kategoriach odmiennego systemu wartości, specyficznych form zachowań, specyficznej tonacji uczuciowo emocjonalnej oraz specyficznego sposobu porozumiewania. W fenomenologii wyodrębnia się także cechy pochodne oraz współtowarzyszące, których ekspozycja nacelowana jest na okazanie wszelkich odrębności i inności od pozostałych grup społecznych występujących wśród młodzieży, z wyszczególnieniem manifestacji symptomów i zachowań”26.

Współczesne subkultury mogą znamionować następujące cechy:

„W wielu grupach o cechach subkultury zauważa się tez pewne odmienności w wyglądzie zewnętrznym, sposobie ubierania, odmiennych nieraz fryzurach i też makijażu. Coraz częściej jednak ostentacyjność wyglądu zewnętrznego zmieniana jest w symboliczne elementy podkreślające przynależność do subkultury (np. charakterystyczne dodatki do stroju, biżuteria, bądź inne drobiazgi symbolizujące przynależność).Osobowość subkultur młodzieżowych sprowadza się wielu przypadkach do zachowań określonych mianem niedostosowania społecznego. Zachowania dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie nacechowane są zespołem objawów świadczącej o nieprzestrzeganiu przez nie pewnych podstawowych zasad postępowania oraz norm społecznych obowiązujących w wieku szkolnym. Można właściwie przyjąć ze negatywne formy zachowań w czynnym uczestnictwie w życiu subkulturowym są poniekąd zespołową manifestacją objawów niedostosowania społecznego, groźnych dla samej jednostki i samego otoczenia, a w wielu przypadkach zakłócających ład i porządek publiczny, budząc w otoczeniu społecznym panikę i strach”27.

4.Charakterystyka poszczególnych subkultur.

Zjawisko subkultur młodzieżowych należy traktować, jako problem społeczny, gdyż bardzo niepokojący jest fakt demoralizacji młodzieży. Szacuje się, ze w subkulturach jest w Polsce około 20 tyś. Młodych ludzi, naruszających porządek prawny. Subkultury młodzieżowe cechuje duża rozpiętość wiekowa, gdyż skupiają one niejednokrotnie nieletnich i dorosłych jednocześnie. Jest to nie tylko młodzież szkolna, są wśród nich uczący się i niepracujący. Poniżej przedstawione zostaną najliczniejsze w Polsce subkultury młodzieżowe, jednak oprócz tych dwunastu jest ich o wiele więcej.

4.1. Subkultura Heavymetalowców i Depechowców.

„Heavymetalowcy są obecnie najliczniejszą subkulturą młodzieżową w kraju, skupiają fanów zespołów rockowych – młodzież szkolną w wieku od 15 do 20 lat. Tworzą oni kilkuosobowe grupy, spędzają czas na słuchaniu muzyki, której cechą charakterystyczną jest nie tekst utworu, ale jego brzmienie – ciężkie, posępne, apokaliptyczne. Ubierają się w adidasy, dżinsowe spodnie z łatami, skórzane kurtki, na które zakładają dżinsowe kamizelki, opasane nazwami ulubionych zespołów. Noszą długi włosy, lubią wisiorki, niklowane łańcuszki, metalowe znaczki, kolczyki. Nie posiadają ideologii”28. Charakteryzuje ich bycie razem na koncertach, które spełnia funkcje identyfikacyjną (wyróżnienie uczestników grupy, jako odrębną, rozpoznawalną grupę społeczną) i ten sam gust muzyczny. Od początku swojego istnienia byli oskarżani o profanację muzyki, tendencje satanistyczne i neopogańskie. Spotykają się głównie na koncertach, gdzie są agresywni i dokonują czynów typowo chuligańskich prowokując bójki używając przy tym kastetów, łańcuchów – są sprawcami rozbojów.

„Depechowcy to fani zespołu Depeche Mode. Są bezideowi, nastawieni na słuchanie muzyki, noszą wzorzyste kolorowe chusty, podcinają włosy z boków, pozostawiając z przodu charakterystyczny kwadracik. To przede wszystkim uczestnicy bójek na koncertach i dyskotekach”29.

4.2. Subkultura Szalikowców i Dresiarzy.

„Szalikowcy to fanatyczni kibice sportowi, demonstrujący swoje sympatie klubowe przez noszenie koszulek i szalików w barwach klubu sportowego. Nazwa ta funkcjonuje tylko w Polsce. Jest to podkultura pseudokibiców sportowych w wieku od 15 do 25 lat, które współdziałają z chuliganami i skinami w wielu incydentach z kibicami przeciwnych drużyn sportowych. Najczęściej popełniane wykroczenia przez tą grupę to: zakłócenia porządku publicznego na stadionach, ulicach i środkach komunikacji. Działają pod wpływem alkoholu, dokonują wielu przestępstw: dewastują obiekty użyteczności publicznej, niszczą mienie prywatne, biją i terroryzują pasażerów pociągów, dokonują kradzieży i rozbojów”30. Chóralne śpiewy i wulgarne okrzyki można zakwalifikować, jako wykroczenie, stanowią one jednak, przede wszystkim, naruszenie zasad fair play. Większość grup szalikowców ma ustalony repertuar kilku lub kilkunastu najczęściej wykonywanych piosenek. Zjawisko chuligaństwa na stadionach piłkarskich w Polsce ma swoje początki w połowie lat 70. Największy rozwój subkultury piłkarskich fanów przypada na lata 90. Zdecydowana większość grup szalikowców odnosi się do siebie wrogo i zwalcza się wzajemnie.

Dresiarze znienawidzona subkultura kojarząca się z gangami i podmiejskimi gangsterami, którzy bywają dziś arbitrami męskiej elegancji. Ich obyczaje np. wieszanie płyt kompaktowych w samochodzie w naiwnej wierze, że zakłóca to policyjne radary są powszechnym pośmiewiskiem. Dresiarze budzą powszechny postrach, gdyż protoplastami dresiarzy byli, bowiem polscy „handlowi turyści”, którzy objeżdżali w latach 80-tych kraje bloku radzieckiego, handlując, czym popadło. Dres był idealnym strojem na ciężką podróż – dla Niemców dres stał się znakiem rozpoznawczym wschodnioeuropejskiego handlarza.

4.3. Subkultura Satanistów i Punków.

„Sataniści – posiadają własną Czarną Biblię, która przedstawia dokładną odwrotność religii katolickiej. Sataniści podzielni są na zhierarchizowane sekty. Na czele jej stoi przeor oznaczony odwróconym krzyżem i trzema liczbami 6. Członkowie ruchu to tak zwani wyznawcy, noszą odwrócone krzyże bez insygniów wiary chrześcijańskiej. Tego typu emblematy lub wizerunki diabła albo kozła mają wymalowane na dżinsowych kamizelkach nałożone na skórzane kurtki, noszą je również, jako kolczyki, wisiorki, broszki. Noszą wysokie buty oficerki i pozdrawiają się używają zwrotów Ave Satan. Twierdzą, że nie ma Boga. Celebrują czarne msze, podczas których składają ofiary z czarnej, kuru, kota, gołębia, itp. Bezczeszczą groby, znęcają się nad zwierzętami i celowo obrażają uczucia religijne innych ludzi”31.

„Subkultura Punków uaktywnia się w sezonie letnim, zwłaszcza podczas trwania Festiwalu Muzyki w Jarocinie, gdzie wraz pseudo punkami stanowią wielotysięczną liczbę. Jest to głównie młodzież w wieku od 14 do 21lat, wywodząca się głównie z rodzin patologicznych. Ideologicznie są pokrewni hippisom – negują życie, a uważając ze świat ulega samozagładzie, chcą żyć dniem dzisiejszym, być ze sobą i robić, co chcą, nie słuchając nakazów. Noszą zniszczone, dżinsowe spodnie, ciężkie buty, na rękach pieszczochy – opaski z ćwiekami, charakterystyczne dal punków są ich fryzury, włosy podgolone na bokach, środkiem długie, zaczesane do góry w koguci grzebień zwane irokezem, często farbowane na zielono lub fioletowo. W większości jest to młodzież nieprzystosowana społecznie, o bardzo niskich aspiracjach edukacyjnych, negatywnym stosunku do szkoły i rodziny. Część z nich to tzw. Wąchacze odurzający się klejami, rozpuszczalnikami, pijący spirytus i denaturat. Silni w grupie nie atakują pierwsi, popełniają pospolite przestępstwa kryminalne”32.

4.4. Subkultura Raperów i Anarchistów.

„ Raperzy podobnie jak punki nie akceptują rzeczywistości, w jakiej muszą żyć. Raperzy są bardziej praktyczni, zbuntowani przeciwko mieszczańskim konwenansom, próbują nagiąć je do swoich potrzeb. A to w ich wydaniu oznacza wykorzystywanie na wszelkie sposoby bogatych frajerów. Największe skupiska raperów działają w blokowych, peryferyjnych dzielnicach wielkich miast, tzw. Sypialniach. Najłatwiej ich poznać po prowokujących strojach i wulgarnym słownictwie. Ich naczelnym hasłem jest niesforność i indywidualizm”33.

„ Do anarchistów należą najczęściej studenci i uczniowie szkół średnich w wieku od 16 do 20 lat. Ich naczelnym hasłem jest obrona praw człowieka do wolności. Odrzucają instytucję państwa, ponieważ opiera się ona na przymusie. Żądają zniesienia obowiązków służby wojskowej, wspierają ruchy ekologiczne i pacyfistyczne”34.

4.5. Subkultura Jumoli i Rastafarianów.

„ Jumole to drobni przestępcy, kradną, żeby żyć, żyją żeby kraść. Wielu z nich to młodzież do tych czas niekarana, pochodząca z tak zwanych przeciętnych domów. Kochają drogie samochody, eleganckie ubrania, modne dyskoteki, restauracji, drogie alkohole. Na te wszystkie zachcianki zarabiają kradnąc artykuły spożywcze i przemysłowe. Dobre jest wszystko, co ma jakąś wartość materialną. Towar sprzedają później paserom najwyżej za połowę rzeczywistej wartości”35.

„ Rastafarianie mają na głowach wielkie, wełniane czapki, spod których wystają dredy, czyli długie skudłacone włosy, splecione w kilkadziesiąt wąskich tulejek lub warkoczyków. Noszą luźne stroje o barwie zielonej, żółtej i czerwonej. Nazwa tego ruchu wywodzi się od imienia cesarza Etiopii - Rasta Farii I. Rastafarianie to ludzie bez ojczyzny, pozbawieni swojego kraju. Głoszą miłość do ludzi, z reguły są wegetarianami. Są fanami muzyki reggae. Ich wypowiedzi to głównie metafory, aluzje i przenośnie. W słowach piosenek często pojawia się pojęcie Babilonu i Antychrysta. Twierdzą, że świat opanowali faryzeusze, ludzie Babilonu, ukrywający się pod maską dobrych chrześcijan. Określenia te dotyczą polityków, urzędników, wojskowych, a niekiedy zwykłych ludzi. Świat Babilonu to według nich świat ludzi zła: nienawiści, przemocy, kłamstwa i zdrady”36.

Zasady postępowania rastafarian to:

- nieużywanie alkoholu i narkotyków,

- spożywanie żywności czystej ekologicznie,

- wyzbycie się przemocy,

- propagowanie zasad braterstwa i równości między ludźmi,

- prowadzenie spokojnego trybu życia, wolnego od rywalizacji, agresji i stresu.

  1. Subkultura Rolkarzy i Killersów.

„ Rolkarze zajmują się wyłącznie jeżdżeniem na deskorolkach. Wyróżniają się ubraniami, większymi, co najmniej o trzy numery. Starają się w ubiorze naśladować luźny styl życia na zachodzie. W codzienny polski język wplatają jak najwięcej obcych zwrotów. Popisują się umiejętnościami jazdy na deskach. Pokolenia deskorolkowców najchętniej słucha muzyki w wykonaniu czarnoskórych raperów”37.

„ Killersi potocznie nazywamy czcicielami śmierci. Włosy farbują na kolor popielaty, twarz tatuują lub malują na żółto lub biało, a wargi na czarno. Preferują kult siły fizycznej, przemocy, agresji i śmierci”38.

  1. Pozostałe znane subkultury.

„ Bikiniarze - wywodzili się głównie spośród młodzieży inteligenckiej, odrzucali oficjalnie propagowane wzorce; cenili indywidualność i osobistą wolność, starali się odróżniać od szarego tłumu. Przede wszystkim jednak byli zafascynowani wszelkimi przejawami zachodniej kultury. Zewnętrznym wyróżnikiem bikiniarskiego stylu życia był wygląd: włosy zaczesane do tyłu, obszerne welwetowe marynarki, kolorowe szerokie krawaty, wąski spodnie zaprasowane na kant i sięgające do kostek, kolorowe skarpetki oraz buty na grubej podeszwie. Muzyką wyrażającą najlepiej tęsknoty, za kolorowym wolnym światem, był jazz. Osoby, które mogły się pochwalić znajomością nowinek mody, muzyki, tańca, literatury lub sztuki cieszyły się największą atrakcyjnością w subkulturowych kręgach. Prywatki były ważnym elementem bikiniarskiego stylu życia. Charakterystyczna dla bikiniarzy była również duża, jak na ówczesne czasy, swoboda obyczajowa w relacjach damsko męskich (model tych stosunków był partnerski obu stronom przyznawano równe prawa).Po odwilży w 1956 roku przejawiającej się m. in. szerszym otwarciem Polski na świat Zachodu, subkultura bikiniarzy stopniowo zanikła”39.

„ Hipisi - założenia ideologii polskich hipisów były modyfikacją poglądów młodzieży amerykańskiej, dostosowaną do specyfiki lokalnej. Nacisk był położony na: sprzeciw wobec aparatu państwowego, postępu technicznego i tradycyjnych instytucji społecznych, życie chwilą: „tu i teraz”, bez troszczenia się o przyszły byt, unikanie życia ustabilizowanego i brak dążenia do osiągnięcia lepszego statusu społecznego, preferowanie wolnych związków między kobietami i mężczyznami, traktowanie przedmiotów, należących do członków grupy, jako wspólnej własności, unikanie powołania do wojska, bierne przyjmowanie społecznej krytyki życia i poglądów hipisów”40.

Skini (skinheadzi) - subkultura ta pojawiła się w Anglii w połowie lat 60. Nazwa odnosi się do głównej cechy wyglądu skina: krótkich lub ogolonych do samej skóry włosów, kurtka typu flyers, dżinsowe spodnie z podwiniętymi nogawkami, szerokie, elastyczne szelki oraz wysokie, ciężkie i wypastowane do połysku buty. Wygląd skina ma spełniać kilka funkcji: symbolizuje zdecydowanie i ciągłą gotowość do walki, ma wzbudzać respekt, jest przejawem swoiście pojmowanej przez skinów idei czystości i porządku. Wywodzą się spośród młodzieży robotniczej. Główną cechą tej subkultury jest silne przywiązanie do wąsko rozumianej społeczności lokalnej. W Polsce przejawy działalności skinów obserwuje się od około 20 lat. Ideologia ruchu ma charakter skrajne nacjonalistyczny. Propagowane hasła są przejawem postaw wręcz faszystowskich. Celem ataków są ludzie należący do mniejszości etnicznych, będący zaprzeczeniem swoiście pojmowanej idei siły i porządku. Przejawem odwagi i determinacji są samookaleczenia i tatuaże. Skini uważają się za obrońców tożsamości i tradycji narodu polskiego. Młodzi mężczyźni należący do tej grupy są zwykle wysportowani i sprawni fizycznie Z reguły nie nadużywają alkoholu, nie używają też narkotyków. Działają w zorganizowanych, kierowanych przez przywódców grupach wywodzących się z jednej dzielnicy miasta. Atak kończy się zwykle ciężkim pobiciem lub okaleczeniem ofiar.

„Graficiarze (sprejowcy) - mianem graffiti określa się rysunki i napisy, wykonywane w miejscach publicznych. W Polsce początki tej subkultury sięgają lat 80. Największy rozwój przypada natomiast na początkowy okres transformacji ustrojowej. Graficiarze najczęściej działają w grupach, w nocy. Rysunki mogą mieć charakter własnych kompozycji lub być inspirowane. Zdaniem opinii publicznej ich działalność przynosi szkody materialne. Według grafficiarzy- rozjaśnia i ubarwia otaczający ich, szary świat.

Napisy i rysunki są swoistym wołaniem o zauważenie problemów i niepokojów młodzieży. Nocne malowanie pozwala zaspokoić potrzebę ryzyka, dostarcza mocnych wrażeń i jest okazją do wykazania się odwagą.”41

Technomani – nazwa subkultury pochodzi od stylu muzycznego, opartego na monotonnym, jednostajnym, wprowadzającym w taneczny trans rytmie. Subkultura inspirowana tego rodzaju muzyką pojawiła się pod koniec lat 80. w USA i W. Brytanii. W Polsce uzyskała popularność w połowie następnej dekady. Oprócz fascynacji muzyką, technomanów łączy zamiłowanie do tańca oraz oryginalnych, futurystycznie zaprojektowanych strojów. Największe europejskie imprezy techno odbywają się w Niemczech, a w Polsce – W Łodzi. Ponieważ trwające kilkanaście godzin imprezy są wyczerpującym przeżyciem, młodzież używa w ich trakcie różnych substancji dopingujących.

„ Hakerzy i freekerzy - działalność subkultury hakerów może mieć zarówno charakter intelektualnej zabawy i swoiście pojmowanego sportu, nastawionego na wynajdywanie luk komputerowych w systemach zabezpieczeń; może też mieć znamiona aktywności przestępczej. Mianem freekerów określa się młodzież świetnie obeznaną z zasadami działalności systemów telekomunikacyjnych. Członkowie tej subkultury wykorzystują swoją wiedzę, łamiąc kody telekomunikacyjne, podłączają się nielegalnie do sieci telefonicznej i dzwonią na koszt operatorów lub osób prywatnych.”42

5. Profilaktyka przynależności do subkultur.

„Identyfikacja młodego człowieka subkulturą młodzieżową może powodować poważne konsekwencje dla rozwoju osobowości tej osoby, zwłaszcza w obszarze wyznawanych przez nią wartości i w obrazie siebie. Bezkrytyczne przyjmowanie wzorców zachowań od innych członków grupy rodzi poważne skutki w postaci zachowań”43. Osoby wysokiego ryzyka podatności na oddziaływania różnego typu grup nieformalnych często charakteryzują się tym, iż pochodzą z rodzin o zaburzonych więziach emocjonalnych, dlatego są oni szczególnie podatni na poszukiwanie możliwości zaspokajania swoich potrzeb psychicznych w subkulturach. Poszukują tam potwierdzenia własnej wartości, uznania i akceptacji.

5.1. Destrukcyjne elementy oddziaływania subkultur.

„ Do najbardziej destrukcyjnych elementów oddziaływania subkultury zalicza się:

Subkultury młodzieżowe to grupy, w których ich członkowie realizują własne potrzeby, w tym także samorealizacji, preferując i stosując inny styl życia o odmiennym systemie wartości, odrębnych normach i celach oraz zasadach postępowaniach od obowiązujących ogół społeczeństwa, pomimo przynależności do tego społeczeństwa”44.

5.2. Oddziaływanie profilaktyczne ukierunkowane na młodzież.

„ Istnieje duże zróżnicowanie programów i działań organizowanych w celu zapobiegania uzależnieniu. W odniesieniu do grup dziecięcych i młodzieżowych najbardziej popularne są cztery modele działania: model Informacyjny, model Afektywnej Edukacji, model Kompetencji Społecznej oraz model Alternatywy”45.

Model Informacyjny - zakłada dostarczenie rzetelnej wiedzy oraz zwiększenie wiedzy na temat poszczególnych zjawisk i ma na celu prowadzenie do zmiany postaw. Takie działania są najskuteczniejsze u małych dzieci, a ich skuteczność zmniejsza się wraz z wiekiem odbiorców. Najczęściej realizowany jest przez nauczyciela w sytuacji dydaktycznej i ma formę wykładu audiowizualnego – nauczanie faktów.

Model Afektywnej Edukacji - zakłada pobudzenie osobowego rozwoju jednostki i wiąże się z osłabieniem ryzyka angażowania się młodego człowieka w zachowania niedostosowane społecznie. Stanowisko to wyrasta z przekonania, że główna przyczyna zachowań dewiacyjnych tkwi w samej jednostce, która podlega wpływom w wyniku niskiej samooceny i braku umiejętności podejmowania racjonalnych decyzji. Celem edukacji efektywnej jest rozwijanie jednostkowej samoświadomości i samooceny. Prowadzone są tu działania włączania młodego człowieka w rozmowy o sobie by mógł doświadczać swojej niepowtarzalności – lepsze poznawanie siebie oraz rozbudzanie rozwoju.

Model Kompetencji Społecznej - koncentruje się na wykształceniu i rozwijaniu u uczestników umiejętności funkcjonowania w sytuacjach społecznych, by dzięki nim potrafili przeciwstawiać się negatywnym presjom społecznym. Uczy się także działania mającego na celu radzenia sobie z negatywną presją rówieśniczą – psychologiczne uodparnianie (asertywność, mówienie „nie”, prezentowanie własnych opinii, wyrażanie życzeń i oczekiwań, nawiązywanie kontaktów oraz zawieranie przyjaźni).

Model Alternatyw - opiera się na założeniu, że dewiacyjne zachowanie jest wynikiem współwystępowania czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Dlatego można skutecznie zapobiegać niepożądanym zachowaniom poprzez stwarzanie możliwości podejmowania działań, które dają zadowolenie i sprzyjają rozwojowi psychospołecznemu – alternatywy.

5.3. Diagnoza problemu przynależności do subkultur.

„ Diagnoza prowadzona jest przez wszystkich realizatorów programów a zwłaszcza przez psychologów i pedagogów. Obejmuje udzielanie odpowiedzi na następujące pytania:

Diagnoza powstaje w oparciu o:

Wszelkie działania adresowane do młodzieży muszą uwzględniać wymóg koncentrowania się na negatywnych aspektach wynikających z przynależności do subkultur, takie prezentowanie informacji, by nie wzmagać fascynacji młodzieży tymi grupami.

5.4. Profilaktyka i jej uwarunkowania.

Chcąc wykorzystać w profilaktyce subkulturową aktywność młodzieży, trzeba najpierw określić, z jaką grupą i rodzajem zaangażowania mamy do czynienia. Jest to tym trudniejsze, iż w praktyce zdarza się, że przynależność do poszczególnych grup nie jest klarowna. Orientacje subkulturowe nakładają się na siebie, prowadząc do powstawania przeróżnych ich odmian czy też lokalnych formacji. Na czym zatem można się oprzeć starając się podjąć współpracę z młodzieżą subkulturową? Moim zdaniem przede wszystkim należy przestać postrzegać przynależność do subkultur, jako, patologii. O ile przystępowanie młodych ludzi do grup w rodzaju nazi-skinheads czy dresiarzy jest niepokojące i może świadczyć o niewłaściwej socjalizacji, to już angażowanie w ruch ekologiczny ma zupełnie odmienny charakter.

Dla zbyt wielu pedagogów i profilaktyków problemem jest już sama odmienność młodzieży subkulturowej. Ich uwaga skupia się przede wszystkim na niekonwencjonalnym stroju czy fryzurach nastolatków. Dla niemałego grona osób zajmujących się profilaktyką są to po prostu dziwactwa. Jednak dla sporej grupy młodych ludzi ubiór czy fryzura to nie tylko ekstraordynaryjny image, lecz wyraz głęboko uwewnętrznionych wartości, efekt samodzielnego kształtowania tożsamości.

Chcąc współpracować z młodzieżą subkulturową należy przyjąć postawę otwartą, starać się podjąć dialog. Wówczas dopiero stanie się możliwe poznanie jej światopoglądu i rodzaju zaangażowania w grupę subkulturową. To z kolei umożliwia podjęcie decyzji czy subkulturową aktywność młodzieży można wykorzystać w profilaktyce. Moim zdaniem taka kooperacja jest możliwa w przypadku głębokiego („etosowego”) zaangażowania w subkulturę, której ideologia nie jest budowana na nienawiści do obcych czy konsumpcyjnym stylu życia, lecz odwołuje się do przeciwstawnych wartości.

Dla zbyt wielu pedagogów i profilaktyków problemem jest już sama odmienność młodzieży subkulturowej. Ich uwaga skupia się przede wszystkim na niekonwencjonalnym stroju czy fryzurach nastolatków. Dla niemałego grona osób zajmujących się profilaktyką są to po prostu dziwactwa. Jednak dla sporej grupy młodych ludzi ubiór czy fryzura to nie tylko ekstraordynaryjny image, lecz wyraz głęboko uwewnętrznionych wartości, efekt samodzielnego kształtowania tożsamości.47

Realizując cele profilaktyczne można szukać partnerów wśród przedstawicieli tych subkultur, w których ceniona jest wolność, indywidualizm i (bardzo różnie pojmowany) rozwój. Jest to bardzo solidna podstawa, na której można podejmować próby budowy, indywidualnych strategii profilaktycznych. Kooperacja ta może jednak nie być taka prosta.
Subkulturowa młodzież często mając szereg negatywnych doświadczeń, nie garnie się do współpracy z dorosłymi. Dlatego dorośli, chcąc nawiązać dialog, powinni być szczególnie ostrożni i cierpliwi. Muszą pamiętać, że są argonautami penetrującymi w istocie nieznaną galaktykę.

Istotną przeszkodą we współpracy jest pozytywny stosunek wielu nastolatków - nie tylko z subkultur - do stosowania substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol, narkotyki). Jednak nie musi być to bariera nie do przejścia. Pozytywny stosunek młodych do stosowania substancji psychoaktywnych można potraktować, jako wyzwanie w pracy profilaktycznej, a nie powód do wycofania się ze współpracy. Jest to zadanie ambitne, dlatego osoby podejmujące taką działalność nie mogą być przeciętnymi profilaktykami, lecz powinny posiadać zróżnicowane kompetencje. Forma i zakres współpracy zależy od inwencji młodzieży i dorosłych, trudno jest tu wskazać jakiś schemat postępowania. W każdym przypadku strategie profilaktyczne winny być na tyle otwarte, by uwzględniać specyfikę danej grupy i zakres kompetencji kadry.

Profilaktycy podejmując się próby współpracy powinni przede wszystkim koncentrować się na tych rzeczach, które są istotne z perspektywy danej grupy młodzieży. Rzecz ta tylko na pozór może wydawać się oczywista. Profilaktycy nierzadko zamykają się w schemacie pracy, który z góry określa, co jest, a co nie jest istotne. Przyjmują przy tym własną perspektywę podpierając się jakąś teorią czy badaniami. Takie nastawienie zwykle nie sprawdza się w pracy z młodzieżą subkulturową, której życie w wielu wymiarach cechuje daleko posunięty nonkonformizm. Dlatego chcąc nawiązać kontakt umożliwiający współpracę, dorośli powinni koncentrować swe zaangażowanie głównie wokół spraw, które są ważne z perspektywy nastolatków, a nie jakiejś teorii adolescencji czy dużych badań społecznych.

Pracując z młodzieżą subkulturową, często o wiele bardziej wartościową rzeczą jest sięgnięcie po wyniki niewielkich, jakościowych badań obrazujących specyfikę danego środowiska, niż po dane z ogólnopolskich, reprezentatywnych badań nastolatków. Koncentrowanie się na sprawach ważnych dla młodzieży nie oznacza podporządkowania się ich obrazowi świata. Współpraca polega na wypracowywaniu wspólnej ścieżki z poszanowaniem autonomii wszystkich zaangażowanych stron. Profilaktycy nie powinni też udawać czegoś przed młodymi ludźmi. Odwrotnie, powinni być autentyczni i otwarcie mówić o tych rzeczach, które się im nie podobają, proponować zmiany, spierać się w sposób partnerski. Taka postawa, co prawda, nie gwarantuje sukcesu, ale na pewno go umożliwia.

5.5. Dziedzictwo subkultury – próba oceny.

We współczesnym społeczeństwie powszechnie wyróżnia się dwa sposoby obecności młodzieży w życiu społecznym: pierwsze postrzegane jest, jako obecność wyrażająca się powszechnej akceptacji wartości i norm społecznych obowiązującej w obecnej kulturze, drugi wyraża się, jako obecność w braku zgody na wartości i normy obecne w kulturze. „ Ta dychotomia w klasyfikowaniu form egzystencji młodzieży w społeczeństwie oznacza automatycznie podział samej młodzieży na dwie kategorie: na młodzież o orientacji prospołecznej i młodzież marginesu, która swoje potrzeby zaspokaja nie w ramach naturalnych środowisk ich życia, środowisk wychowawczych i socjalizacyjnych, lecz w grupach nie formalnych”48.

„ Pierwszą ofiarą dychotomicznych podziałów obecności młodzieży w życiu społecznym są subkultury młodzieżowe. Wobec braku ogniwa pośredniego w przyjętych klasyfikacjach subkultury młodzieżowe są przydzielane do grup marginalnych, co w konsekwencji oznacza przyznanie im jednocześnie negatywnej marki, jaką noszą osoby z marginesu społecznego. Dewiacje stanowić mogą oczekiwany i poniekąd racjonalny rezultat pewnych dysfunkcji w strukturze społecznej lub kulturowej. Dezorganizacja w tych struktura popycha młodych do zachowań niezgodnych z normami i wzorami społecznymi. Młodzież, z natury usposobiona idealistycznie, łatwo dostrzega niekonsekwencje i sprzeczności w wartościach funkcjonujących w świecie dorosłych i niewydolności instytucji społecznych, z czego wyprowadza wniosek, że normy i wzory obowiązujące w kulturze zastanej są złe lub na tym etapie już niewystarczające. Naturalną konsekwencją takich ocen jest radykalne porzucanie tych norm lub formułowanie własnych”49.

We współczesnych społeczeństwach pod wpływem ideologii alternatywnych dochodzi do wielu zmian i przewartościowań w kulturze, obyczajowości, edukacji, sztuce i sferze komunikacji interpersonalnej. By zapobiec i ograniczyć dewiacje środowiska naturalnego nastąpiła poprawa sytuacji prawnej jednostek i grup o niższym statusie społecznym, co umożliwiło pojawienie się nowych i zróżnicowanych form twórczości artystycznej w plastyce, teatrze, muzyce i wreszcie w komunikacji interpersonalnej, co zdominowało na dobre tolerancje ludzi dla „inności”. „ Wiele alternatywnych praktyk i zjawisk kulturowych dawniej uznawanych za dziwactwa, dewiacje, a nawet patologie, dziś po prostu się upowszechniło.

Zakończenie

Te zjawiska to nic innego jak wynik alienacji i osamotnienia młodych, procesu, który osiągnął apogeum w latach osiemdziesiątych i który utrzymuje się nadal, polegając w istocie - z jednej strony - na podporządkowaniu w sferze publicznej wstępujących roczników starszemu pokoleniu, na pozbawieniu ich możliwości kształtowania własnego losu, z drugiej strony - na rozległym buncie. Okazało się, że młodzież - i ta ucząca się, i ta już pracująca - charakteryzuje się brakiem skierowania na wartości ogólne, że w niewielkim tylko stopniu identyfikuje się ona z takimi zbiorowościami jak naród czy Kościół, a w każdym razie w jej świadomości pojawiają się one na tle - najważniejszych dla ludzi młodych - wartości rodzinnych, osobistych i rówieśniczych. Wokół tych właśnie systemów aksjologicznych, bowiem ogniskowały się najważniejsze cele i działania życiowe zdecydowanej części młodzieży, wokół nich skupiały się najważniejsze dla niej działania i plany.

Jednak dorobek kontrkulturowy jest żywym i bynajmniej nie negatywnym dziedzictwem młodego pokolenia, jego niezbywalnym i oczywistym podłożem kulturowym czy ideowym. Pokłady, tkwiące tutaj, mogą, więc zostać w każdej chwili uruchomione, jako wyraz buntu, dokonującego się na podłożu nowych, niekorzystnych zjawisk gospodarczych i społecznych - przede wszystkim narastającego bezrobocia młodych i kolejnego stadium ‘poczucia braku perspektyw życiowych’ - które ujawniają się w Polsce u progu zmiany systemowej i stanowienia demokracji. Ich poważnym źródłem może być także demontaż i gwałtowne osłabienie autorytetów społecznych (zarówno instytucjonalnych, jak i osobowych) na tle ostrej walki politycznej pomiędzy odłamami “klasy politycznej”.

Bibliografia:

  1. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999.

  2. Gaś Z, Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993.

  3. Jędrzejewski M, Subkultury a przemoc, Warszawa 2001.

  4. Kozak S, Patologie wśród dzieci i młodzieży, leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007.

  5. Moczydłowska J, Pełszyńska I, Profilaktyka w szkole dla młodzieży niedostosowanej społecznie Warszawa 2001.

  6. Paleczny T, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy – propozycje teoretyczne, „Kultura i Społeczeństwo” 1993, nr 3, s.183 – 185.

  7. Pamuła S. Problemy wychowawcze subkultur młodzieżowych, Ruch pedagogiczny 1986, nr 3, s. 64 – 71.

  8. Pięta J, Pedagogika czasu wolnego, Warszawa 2008.

  9. Profilaktyka i resocjalizacja młodzieży, pod. Red. Franciszka Kozaczuka, Rzeszów 1997.

  10. Cekiera  Czesław, Sołtysiak Teresa, Samorealizacja w podkulturze skinów, Problemy Alkoholizmu, 1996, nr 6, dod. s. III –V.

  11. Chylak   Alicja, Graffiti w kulturze współczesnej, Problemy Opiekuńczo –Wychowawcze. –1997, Nr 7, s. 2–9.

  12. Hofman Beata, Kultura rockowa, Problemy Opiekuńczo– Wychowawcze.– 1997, Nr 7, wkładka s. 9–12. 

  13. Janowska  Janina, Subkultury – norma czy symptom?, Opieka, Wychowanie, Terapia. – 1997, Nr 1, s. 37–39.

  14. Jędrzejewski   Marek, „Drugie życie „ szkoły, Problemy Opiekuńczo –Wychowawcze. – 2000, Nr 3, s. 19–24.

  15. Marchlewski   Wojciech, Subkultury młodzieżowe, Problemy Opiekuńczo wychowawcze. – 1994, Nr 9, dod. s. 13–16.

  1. Pięta J, Pedagogika czasu wolnego, Warszawa 2008, s. 11.↩

  2. Ibidem, s. 184.↩

  3. Pięta J, Pedagogika czasu wolnego, Warszawa 2008, s. 187.↩

  4. Pięta J, Pedagogika czasu wolnego, Warszawa 2008, s. 133.↩

  5. Ibidem s. 133.↩

  6. Pięta J, Pedagogika czasu wolnego, Warszawa 2008, s. 141.↩

  7. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s.99.↩

  8. Ibidem, s.13.↩

  9. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999 s.16.↩

  10. Ibidem, s. 17.↩

  11. Ibidem, s. 13.↩

  12. Kozak S, Patologie wśród dzieci i młodzieży, leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007, s.189.↩

  13. Jędrzejewski M, Subkultury a przemoc, Warszawa 2001, s. 27.↩

  14. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s.91.↩

  15. Ibidem, s. 92.↩

  16. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s.99.↩

  17. Ibidem, s.100.↩

  18. Ibidem, s.100.↩

  19. Ibidem, s.101.↩

  20. , Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s.102.↩

  21. Ibidem, s.102.↩

  22. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s.18.↩

  23. Paleczny T, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy – propozycje teoretyczne, „Kultura i Społeczeństwo” 1993, nr 3, s.183 – 185.↩

  24. Kozak S, Patologie wśród dzieci i młodzieży, leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007, s.190.↩

  25. Ibidem, s.190.↩

  26. Profilaktyka i resocjalizacja młodzieży, pod. red. Franciszka Kozaczuka, Rzeszów 1997, s.111.↩

  27. Ibidem, s. 112.↩

  28. Kozak S, Patologie wśród dzieci i młodzieży, leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007, s.192.↩

  29. Ibidem, s. 192.↩

  30. Kozak S, Patologie wśród dzieci i młodzieży, leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007, s.192.↩

  31. Ibidem, s.193.↩

  32. Kozak S, Patologie wśród dzieci i młodzieży, leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007, s.193.↩

  33. Ibidem, s. 193.↩

  34. Ibidem, s. 193.↩

  35. Ibidem, s. 194.↩

  36. Kozak S, Patologie wśród dzieci i młodzieży, leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007, s.194.↩

  37. Ibidem, s.c195.↩

  38. Ibidem, s. 195.↩

  39. Ibidem, s. 196.↩

  40. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s.35.↩

  41. Ibidem, s.39.↩

  42. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s 59.↩

  43. Moczydłowska J, Pełszyńska I, Profilaktyka w szkole dla młodzieży niedostosowanej społecznie Warszawa 2001, s.49.↩

  44. Ibidem, s.50.↩

  45. Gaś Z, Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993, s.59.↩

  46. Moczydłowska J, Pełszyńska I, Profilaktyka w szkole dla młodzieży niedostosowanej społecznie Warszawa 2001, s.50.↩

  47. Sochocki M, Kosmologia subkultur i profilaktyki, Remedium 2004/ 2.↩

  48. Pamuła S. Problemy wychowawcze subkultur młodzieżowych, Ruch pedagogiczny 1986, nr 3, s. 64 – 71.↩

  49. Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej, Lublin 1999, s.105.↩


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Pedagogika czasu wolnego młodziey, PEDAGOGIKA I DYDAKTYKA
Pedagogika czasu wolnego mlodziez [1], PEDAGOGIKA, pedagogika czasu wolnego
Pedagogika czasu wolnego młodzieży, wypracowania
Problematyka czasu wolnego dzieci i młodzieży, Pedagogika, prace - pedagogika
Pedagogika, pedagogika czasu wolnego
PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO
PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO, Leśnictwo UP POZNAŃ 2013, Pedagogika czasu wolnego
wyklady teoria metodyki i rekreacji-1, pedagogika czasu wolnego, rekreacja, metodyka rekreacji
Pedagogika czasu wolnego notatki wyklad Koszczyc, pedagogika czasu wolnego, rekreacja, metodyka rekr
PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO' 03
pedagogika czasu wolnego - bielecka, Nauka, ściagi dla studentów turystyki i rekreacji ;)
Kopia PYTANIA Z EGZAMINU Z PEDAGOGIKI CZASU WOLNEGO
Pedagogika czasu wolnego ćwiczenia
ODPOWIEDZI na koło, Turystyka i Rekreacja, pedagogika czasu wolnego
Pedagogika czasu wolnego compressed
J Pięta Pedagogika czasu wolnego

więcej podobnych podstron