Czas wolny to pojęcie, które znane już było ludziom pierwotnym. Wypoczynek po pracy - podstawowy element wolnego czasu - był zjawiskiem znanym ludzkości od zarania dziejów.
Zgodnie z definicją francuskiego socjologa J.Dumazediera czas wolny to „wszelkie zajęcia, jakim może oddawać się jednostka z własnej ochoty, bądź dla rozrywki, bądź dla rozwijania swych wiadomości lub dla bezinteresownego kształcenia się, dobrowolnego udziału w życiu społecznym, poza obowiązkami zawodowymi, rodzinnymi i społecznymi. Za czas wolny ucznia (młodzieży) należy uważać taki czas, który pozostaje mu po wypełnieniu szkolnych i domowych obowiązków, w którym może on wykonywać czynności według swego upodobania, zgodnie ze swoimi potrzebami psychospołecznymi. Czas wolny racjonalnie przeznacza się na odpoczynek, który sprawia przyjemność, działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym, rozwój zainteresowań i uzdolnień przez zdobywanie wiedzy i amatorską działalność artystyczną, naukową czy sportową. Wolny czas w życiu człowieka to szereg różnorodnych, wzajemnie przenikających się funkcji. Jego brak ma silny i ujemny wpływ na zdrowie, stosunek do ludzi i osiągnięcia osobiste. Wolny czas mądrze wypełniony odpowiednimi
zajęciami ma zasadnicze i pozytywne znaczenie dla rozwoju
osobowości jednostki. Jedną z podstawowych funkcji czasu wolnego jest regeneracja sił fizycznych i psychicznych ucznia. Drugą funkcja czasu wolnego jest rozrywka. Celem rozrywki jest dostarczenie różnorodnych wrażeń, radości i zadowolenia. Funkcja rozrywki polega na kompensowaniu monotonii dnia, obowiązków rodzinnych i szkolnych, nudy, powtarzających się codziennie czynności. Ważną funkcją czasu wolnego jest także rozwijanie zainteresowań.
Czas wolny można ująć w różnych aspektach:
socjologicznym, psychologicznym i pedagogicznym. W aspekcie socjologicznym zwraca się uwagę na spędzanie czasu wolnego w zespole rówieśników, które prowadzi do bardziej wydajnego i wytrwałego działania, niż działanie indywidualne. W aspekcie psychologicznym w młodym człowieku widzi się poszukiwacza nowych wrażeń, odkrywce nowych obszarów, który rozbudza i rozwija swoje zainteresowania i uzdolnienia. Funkcja społeczna wolnego czasu polega na aktywizowaniu jednostki, którego celem jest włączenie jej do życia w społeczeństwie, aby w rezultacie wykształcić w niej umiejętność świadomego w nim
uczestnictwa, wyboru partnerów, podporządkowania się przepisom i obyczajom.
Młodzież stanowi przynajmniej w społeczeństwach rozwiniętych kategorię osób znajdujących się w okresie przejściowym od dzieciństwa do dorosłości, osób nie wymagających już bezpośredniej opieki ze strony dorosłych, a nie ponoszących jeszcze pełnej odpowiedzialności za własną rodzinę czy za określony odcinek pracy zawodowej. Młodzież- to równocześnie kategoria ludzi znajdujących się w okresie intensywnego rozwoju fizycznego, intelektualnego, emocjonalnego. Postawy kształtowane w tym okresie mają dużą szansę przetrwania w wieku dorosłym.
Według opinii młodych respondentów 40% młodzieży dysponuje w dniu powszednim od 1 do 3 godzin czasu wolnego, 33% - od 3 do 5 godzin, 4,5% młodzieży twierdzi zaś, że nie ma w ogóle czasu dla siebie. Nieco większą ilością czasu -3-8 godzin w dniu powszednim - dysponuje tzw. młodzież szczególnie uzdolniona. W ilości czasu wolnego, jaką młodzież dysponuje, zachodzą jeszcze duże dysproporcje. Najmniej ma go młodzież dojeżdżająca do szkoły oraz młode pracujące matki. Najwięcej- uczniowie zasadniczych szkół zawodowych oraz młodzież pracująca, a nie dokształcająca się.
Podstawowe czynniki warunkujące ilość czasu wolnego i sposób jego spędzania to:
- wiek i status młodzieży (ucząca się czy pracująca)
- rodzaj szkoły
- ilość czasu wolnego posiadanego przez ucznia i możliwość
jego właściwego twórczego spożytkowania
- prawidłowa organizacja zajęć ucznia w szkole i w domu, a
przede wszystkim właściwie skonstruowany tygodniowy
harmonogram zajęć obowiązkowych na rzecz szkoły, domu i
czynności w czasie wolnym
- istniejąca moda, która jest chętnie przejmowana i
naśladowana przez ludzi młodych
- warunki materialne rodziców (opiekunów), zwłaszcza posiadane dochody budżetowe warunki mieszkaniowe i stan zamożności
- posiadanie przez dom rodzinny środków masowego przekazu
- wykształcenie i kultura życia codziennego rodziców, a w
szczególności ich zawód, hobby oraz warunki kulturalne
rodziny
- stosowne formy i sposoby spędzania czasu wolnego przez
rodziców, starsze rodzeństwo i inne osoby dorosłe w dni
powszednie i świąteczne
- wytworzone u dzieci i dorosłych tradycje oraz nawyki w
zakresie kulturalnego aktywnego wypoczynku
- środowisko lokalne (małe, średnie czy duże miasto), ośrodki
rekreacyjne znajdujące się w tym środowisku, jak: boiska
szkolne i sportowe, baseny, lodowiska, ośrodki
wypoczynkowe itp.
W systemie wartości młodzieży na czoło wybija się uzyskanie wyższego od posiadanego obecnie wykształcenia, na drugim miejscu odwzajemniona miłość i szczęśliwe życie rodzinne; na trzecim wykonywanie interesującej pracy. Istotne miejsce zajmuje także pragnienie podróżowania, zwiedzania świata.W aspiracjach z zakresu czasu wolnego dominuje przede wszystkim pragnienie posiadania dużej ilości czasu wolnego. Turystyka zarówno w marzeniach, jak i w preferowanych wzorach spędzania czasu wolnego cieszy się największym uznaniem młodzieży.
Sposoby spędzania wolnego czasu podzielić można na sześć podstawowych kategorii:
1.Związane z przyjętymi na siebie obowiązkami:
- dokształcania
- pomocy rodzinie
- działalności organizacyjno- społecznej
- religijnymi
2. Związane z aktywnością podmiotu w dziedzinie:
- artystycznej
- technicznej
- sportu i rekreacji fizycznej
- turystyki
3. Związane z uczestnictwem w kulturze:
- w formie odbioru środków masowego przekazu (TV, radio,
prasa, książki, kino, teatr)
4. Związane z uczestnictwem w życiu społecznym:
- przebywanie z sympatią
- spacery z kolegami
- uczęszczanie do kawiarni, dyskotek, klubów, spotkania
towarzyskie itp.
- oglądanie imprez sportowych
5. Związane z realizacją indywidualnych zamiłowań:
- różnego rodzaju hobby, uprawianie działki itp.
- bierny wypoczynek
6.Zachowania o charakterze patologii społecznej:
- nałogowe picie alkoholu
- narkomania
- nadużycia seksualne
- przestępczość
• CZAS WOLNY MŁODZIEŻY MIEJSKIEJ:
Wśród młodzieży miejskiej dominują zachowania związane z uczestnictwem w kulturze w formie odbioru programów środków masowego przekazu. Najpowszechniejszym zachowaniem zarówno w dni powszednie, jak i w niedzielę - jest oglądanie telewizji. Ok. 90% ogółu młodzieży ogląda programy kilka razy w tygodniu lub codziennie. Tylko 3% stwierdziło, że w zasadzie nie ogląda TV. Młodzież ogląda przede wszystkim programy z bloku rozrywkowego, czyli wszelkiego rodzaju teleturnieje, talk show-y i oczywiście filmy. Równie popularne jak oglądanie TV jest słuchanie muzyki. Ok. 91% młodzieży słucha radia codziennie lub prawie codziennie. Podobnie jak oglądanie TV słuchanie radia stało się codziennym nawykiem, z tym, że wymaga ono mniejszego zaangażowania i uwagi, wskutek czego odbywa się to niejednokrotnie w toku wykonywania innych czynności. Na trzecim miejscu wymienić trzeba czytelnictwo prasy i książek. Prasę codzienną czyta, przynajmniej kilka razy w tygodniu, 86% młodzieży, a 74% czyta ja codziennie. Jednakże 35% badanych nie czytywała książek w ogóle bądź też czytała je przypadkowo, co jest objawem niepokojącym. Młodzież z dużych miast czyta więcej niż młodzież z małych miasteczek. Nieco częściej czytają dziewczęta niż chłopcy.
Czytanie książek najpowszechniej występuje w kategorii młodzieży uczącej się (72%), następnie wśród młodzieży pracującej i uczącej się (58%).Kolejnym popularnym zachowaniem jest uczęszczanie do kina. Ok. 67% badanych robi to przynajmniej 2-3 razy w miesiącu. Najliczniejszą kategorię kinomanów stanowi młodzież w wieku 17-19 lat (74%) oraz 15-16 lat (67%). Młodzież ogląda przede wszystkim filmy z tzw. Repertuaru lekkiego - komedie, filmy przygodowe - ok.29% młodzieży oglądało wyłącznie ten rodzaj filmów. Przynajmniej co drugi spośród badanych spędza czas wolny z sympatią. Ok. 39% badanych stwierdziło, że zwykle spędza czas wolny z rodziną .Wiele zachowań młodzieży w czasie wolnym realizowane jest w grupie, zwłaszcza w nieformalnej grupie rówieśniczej, oraz że łączą się na zasadzie akceptowania danego systemu wartości manifestującego się wyraźnie właśnie w zachowaniach w czasie wolnym. W tym sensie można mówić o wzorach zachowań grupowych, spośród których da się
wyodrębnić następujące wzory:
- intelektualny (zespoły zainteresowań, dokształcania,
dyskusji)
- społeczny (organizacje społeczne, akcje społeczne, pomoc
innym ludziom)
- artystyczny (amatorska twórczość artystyczna)
- techniczny (zajęcia techniczne)
- sportowy
- turystyczny
- uczestnictwa w kulturze
- ludyczno - towarzyski
- patologiczny
Dominującym grupowym wzorem zachowań młodzieży miejskiej jest wzór ludyczno-towarzyski. Jego realizacja polega na uczestniczeniu w prywatkach, różnego typu imprezach, przebywaniu w kawiarniach, dyskotekach, klubach, wspólnym spędzaniu czasu z nieformalną grupą koleżanek i kolegów. Procent młodzieży realizującej ten wzór jest największy. Wzór intelektualny występował powszechniej w dużych ośrodkach miejskich dysponujących ośrodkami akademickimi, rzadziej w małych miastach. Ze zrozumiałych względów realizuje go przede wszystkim młodzież ucząca się. Ogółem 52% badanych przyznaje się do spędzania wolnego czasu zgodnie z tym wzorem. Wzór społeczny znajduje się na ostatnim poza zachowaniem patologicznym miejscu. Tylko 29% młodzieży przyznaje się do jego realizacji. Jest to przede wszystkim młodzież szkolna. Najpowszechniejsze są udziały w akcjach społecznych oraz niesienie pomocy innym ludziom. Wzór artystyczny realizowany bywa raczej w miastach
średnich niż dużych i raczej przez młodzież poniżej 20 roku życia. Najwięcej młodzieży zajmuje się twórczością plastyczną, a więc malarstwem, grafiką, fotografiką i filmem, rzemiosłem artystycznym oraz twórczością muzyczną, przede
wszystkim grą na jakimś instrumencie, śpiewem i tańcem. Artystyczni twórczy wzór zachowań młodzieży oddziałuje niewątpliwie korzystnie na kształtowanie osobowości. Wzór sportowy jest jednym z najsłabiej realizowanych, choć najbardziej akceptowanych wzorów zachowań młodzieży w czasie wolnym. Aktywność sportowa wyraźnie maleje z wiekiem respondentów. Sport uprawia przede wszystkim młodzież ucząca się. Działalność sportowa podejmowana jest
przez młodzież raczej sporadycznie, a ogólny wymiar czasu Przeznaczonego na ćwiczenia fizyczne kształtuje się znacznie poniżej tzw. Normy higienicznej, która zakłada, że dla zapewnienia warunków prawidłowego rozwoju młodego
organizmu niezbędna jest dawka ruchu od 2 do 3 godzin dziennie. Tymczasem codziennie uprawia sport zaledwie 4% młodzieży. Większość uprawia sport raz lub dwa razy w tygodniu (ok. 50%) i przeznacza na ten cel w sumie nie więcej niż 3 do 4 godzin tygodniowo. Wzór turystyczny zyskał najwyższą akceptację (82%). Jego realizacja przedstawia się jednak nie najlepiej, albowiem tylko 1,4% młodzieży wymieniło turystykę jako zachowania mające miejsce w dniu powszednim, a 14% w niedzielę. W skali całego roku turystykę mniej lub bardziej często uprawiało 53% badanych. Stosunkowo najczęściej turystykę uprawiają studenci. Częściej też uprawiają ją uczniowie niż młodzież pracująca. Walory wychowawcze turystyki są oczywiste: umożliwia ona poznawanie przyrody, kultury oraz społeczności terenów odwiedzanych, odgrywa istotną rolę w wychowaniu emocjonalnym, sprzyja też wyrabianiu wielu konkretnych umiejętności.
• CZAS WOLNY MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ:
Różnie kształtują się dążenia i cele młodzieży wiejskiej w zależności od potrzeb, możliwości, wielu uwarunkowań środowiskowych czy oceny aktualnej sytuacji. Coraz wyraźniej dokonują się przemiany w sferze zachowań, które najczęściej określa się mianem stylu życia Utrwalają się tendencje do wyrwania się z obowiązujących w tradycji życia wiejskiego wzorów ciągłej harówki, nieprzerwanej roboty. Kształtuje się nastawienie na bardziej konsumpcyjny tryb życia, nie tylko w potocznym tego słowa znaczeniu, ale i w znaczeniu pozytywny, polegającym także na dążeniu do uzyskania głębszych wartości, na uczestnictwie w szeroko pojętych dobrach kultury całego narodu. Podejmując rozważania nad czasem wolnym młodzieży wiejskiej należy uświadomić sobie, iż jest on funkcją swoistej organizacji życia. Jako kategoria nie był on znany w dawnej kulturze chłopskiej. Istniał czas, który nie był czasem pracy, był jednak włączony do innych sfer życia i funkcjonował wraz z organizacją pracy, wyznaczoną warunkami przyrodniczymi oraz rodzinno-sąsiedzkimi stosunkami, życiem religijnym i jego instytucjami (obrzędy Bożego Narodzenia, Wielkanocne, odpusty, pielgrzymki itp.), zwyczajami i obyczajowością.
Trudno byłoby zgodzić się z tym stanem w czasach dzisiejszych. Wszelkie formy życia wiejskiego ulegają gwałtownym przeobrażeniom.
Dominujące cechy wzorów zachowań młodzieży w czasie
wolnym to:
- wzory zasadniczo zdeterminowane przez miejski
styl życia
- wzory będące wyrazem dążeń i aspiracji
indywidualnych
- nastawienie na poszukiwanie atrakcji i rozrywki
- wzory, w których jedne zachowania uzależnione są
od innych
- wzory polegające na uczestnictwie grupowym
Wyróżniamy sześć podstawowych wzorów zachowań
młodzieży wiejskiej:
1. Typ odbiorcy środków masowego przekazu; jest to
wzór zachowań polegający na:
- lekturze książek i prasy
- słuchaniu radia
- uczęszczaniu do kina
- oglądaniu telewizji
2. Typ zorientowany na współżycie w grupie,
preferujący udział w życiu grupowym, który sprzyja takim
zachowaniom jak:
- rozmowy towarzyskie, pogawędki
- dowolne, spontaniczne przebywanie razem
3. Typ poszukujący rozrywki w zabawie tanecznej, dyskotece
itp.
4. Typ przejawiający aktywność twórczo ekspresyjną, a
więc zachowania związane z:
- uczestnictwem w zespołach teatralnych, wokalno
muzycznych itp.
- zainteresowaniami własnymi, hobby
- udziałem w zorganizowanych grupach
dyskusyjnych
5. Typ sportowca, rozumiany szeroko jako wzór zachowań
związanych ze stałym uprawianiem sportu, wymagającym
treningów i najczęściej zorganizowanym, ale także zachowań
o charakterze zabawowo rekreacyjnym
6. Typ zorientowany na konsumpcję kulturalną, z
wyłączeniem zachowań związanych z odbiorem środków
masowego przekazu, a więc przede wszystkim na:
-uczęszczanie do teatru
udział w imprezach o charakterze widowiskowym
Najwięcej młodzieży można zakwalifikować jako typ odbiorcy środków masowego przekazu i typ zorientowany na współżycie w grupie. Najmniej zaś jako typ zorientowany na konsumpcję związaną z uczęszczaniem do teatrów, na koncerty, oglądaniem zespołów estradowych itp.
• CZAS WOLNY MŁODZIEŻY PRACUJĄCEJ:
Młodzież pracująca to ta kategoria pracowników, która w zakładzie pracy przedsiębiorstwie, urzędzie itp. wykonuje określone funkcje, przy czym dolna granica wieku wynosi 18 lat, górna zaś nie przekracza 25 roku życia.
Młodzież pracująca i nieucząca się dysponuje relatywnie większą ilością czasu wolnego niż uczniowie i studenci, a także pracujący i uczący się. Powstaje, więc pytanie: czy dysponujący większym zasobem czasu wolnego bardziej racjonalnie i intensywnie wykorzystują go, a więc czy wykazują większą aktywność
kulturalną, twórczą, turystyczną itp.? Z badań młodzieży wynika, że młodzież ucząca się częściej czyta książki w dni powszednie, chodzi do kina, rzadziej natomiast spędza czas wolny w sposób bierny. Natomiast młodzież pracująca rzadziej zaglądała do książek i uczęszczała do kina, częściej natomiast spędzała czas wolny
w sposób bierny. Stwierdzono też ogólnie większą aktywność kulturalną młodzieży mającej kontakt z nauką, przede wszystkim uczniów i studentów, ale także, choć w mniejszym stopniu, młodzieży pracującej i uczącej się niż młodzieży pracującej i nieuczącej się.
Wraz z wiekiem badanych i zmianą ich statusu społecznego maleje udział młodzieży w uprawianiu sportu i rekreacji fizycznej. Tak np. 52% młodzieży uczącej się ma kontakt ze sportem, podczas gdy wśród młodzieży pracującej niewiele ponad 20%.
Podobnie rzecz się ma z turystyką. Młodzież pracująca uprawia turystykę relatywnie rzadziej niż uczniowie czy studenci.
Struktura zajęć w czasie nie zajmowania się pracą, a także w czasie wolnym jest nieco odmienna wśród kobiet i mężczyzn. Dla większości kobiet zajęciami dominującymi w czasie wolnym są czynności związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego i rodziny, a więc zajęcia pozostające poza sferą czasu wolnego. Natomiast wśród mężczyzn dominującym zajęciem jest konsumpcja o charakterze indywidualno-
kameralnym wyraźnie zorientowana na odbiór środków masowego przekazu oraz bierny odpoczynek.