„ Cechy, formy i funkcje agresji u dzieci
i młodzieży.”
P L A N P R A C Y
Wstęp.
Agresja jako zjawisko społeczne.
Przyczyny agresywnych zachowań.
Agresja w ujęciu badań psychologicznych.
Przemoc jako narzędzie zachowań agresywnych.
Podsumowanie.
Literatura cytowana i pomocnicza.
Wstęp
Zainteresowania agresją wzrasta wraz z jej przenikaniem w codzienne życie ludzi. Już nie tylko wojny, obozy zagłady, porywanie zakładników, nie tylko pospolita przestępczość są jej wyrazem, ale również wzajemne kontaktowanie się ludzi bywa nasycone agresją.
Pojecie agresji nie jest łatwe do zdefiniowania. Zachowanie agresywne polega na bezpośrednim lub pośrednim wyrządzaniu szkody, mogą jednak wystąpić różnice w interpretacji samej szkody, może też ona być odległa w czasie. Trudność w definiowaniu agresji polega ponadto na tym czy przez agresje będziemy rozumieli tylko takie zachowanie w którym wyrządzenie szkody leży w intencji zachowującego się.
Agresja jako zjawisko społeczne.
Dziś bardzo często agresywność młodocianych traktowana jest przez nauczycieli i wychowawców jako cecha z społecznie niedostosowanych najdotkliwsza i sprawiająca najwięcej kłopotów. Agresywne, grubiańskie, napastliwe zachowanie ucznia w klasie powoduje nieraz wydalenie go ze szkoły. Agresywność objawia się różnie, jest ona cechą charakterystyczną zarówno jednostek impulsywnych, nieopanowanych jak i bezczelnych, ale zdarzają --> [Author:P] się napady agresywności u jednostek spokojnych, lękliwych, zamkniętych w sobie. Przedmiotem agresywności młodocianego są zwykle osoby, które stają się świadomie lub mimo woli partnerami sytuacji konfliktowej ale również osoby, które pozornie nie są w żadnym powiązaniu ze sprawami i sytuacja agresora a są tylko celem jego nienawistnego działania.
Swoistym przejawem agresji jest ukierunkowanie aktywności nie na zewnątrz ale w stosunku do własnej osoby tzw. autoagresja. Bardzo często mamy do czynienia z nią w zakładach poprawczych i w więzieniach dla młodocianych, gdzie przejawia się od niegroźnych zranień poprzez połyki aż do prób samobójczych.
Najprostsze i zarazem najbardziej pospolite formy autoagresji obserwuje się w momentach bezsilnej złości, skoro nie można swego gniewu zwrócić przeciwko innemu zwraca się przeciwko sobie. Istota agresywności jest problemem spornym najczęściej jest to zjawisko reaktywne powiązane z popędami np. popęd samozachowawczy wyzwala działanie zmierzające do zaspokojenia głodu. Jeśli jednostka natrafi na przeszkodę w zdobywaniu pokarmu, to budzi się wewnętrzne napięcie, które może się wyzwolić w postaci agresji skierowanej przeciw czynnikom utrudniającym zaspokojenie potrzeb. Wiemy, że agresja jest komponentem frustracji powodującym rozluźnienie w jej stanach. Ukierunkowania agresji związane z frustracją jest różne: agresja w stosunku do rzeczy lub osób postronnych jest nazywana reakcją agresywną, jest to postać reakcji charakterystycznych dla jednostek społecznie niedostosowanych, impulsywnych, negatywnie ustosunkowanych do środowiska. Przykładem takiej reakcji jest bezczelne, agresywne, obelżywe odzywanie się dziecka do osób otaczających go. Jednostka introwertywna ukierunkowuje agresje w takim przypadku na własna osobę. Uczeń ma poczucie winy i gotów jest ponieść karę lub sam ją sobie wymierzyć - reakcję tą nazywamy intrountygną. Trzecią formą jest reakcja inpunitywna polegająca na pozorowaniu przeciwstawnych reakcji, uczeń skarcony usiłuje sprawić wrażenie, że jest mu najzupełniej obojętne to co go spotkało.1
Poza maską obojętności istnieją tendencje do odwetu w stosunku do innych lub autoagresji. Tendencje te ujawniają się w formie okrężnej jako ucieczki, moczenia niszczenie sprzętu, kradzieże. U małego dziecka agresywne zachowanie pojawią się bardzo szybko, dziecko niszczy, rozbija, gryzie jeśli coś się mu nie udaje, czegoś nie otrzymało, jest z czegoś nie zadowolone. W tym okresie agresja to nic innego jak wyraz aktywnego stosunku do świata i najbardziej prymitywne sposoby dostosowania się do niego. Dlatego bardzo ważne jest wyrobienie w dziecku poszanowania dla innych i respektowanie interesów innych, jest to bardzo istotny moment w osłabianiu i hamowaniu reakcji agresywnej. Jeśli dorośli swoją nieustępliwością i stanowczością nie przekonają dziecka, że niecierpliwe i natarczywe tupanie nogami lub wrzaskliwy płacz nie odniosą tak pożądanego skutku jak grzeczna i spokojna prośba to dziecko pozostanie przy swoim agresywnym sposobie postępowania, gdyż okazał się on skuteczny.
K. Pietruszewski „Psychiatria dzieci i młodzieży” Warszawa 1993r. str. 80-81
Dziecko łatwiej wyzbędzie się tendencji agresywnych jeśli ma poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że jest lubiane w rodzinie i otoczeniu. Agresywność jest zjawiskiem, które występuje tylko w układzie społecznym, trzeba więc dbać o to aby korzystnie ułożyło się sytuacja dziecka w grupie. Im bardziej dziecko poczuje się pełnowartościowym i lepiej rozwinie się jego uspołecznienie tym łatwiej zatraci się jego agresywność. Trudniej jeśli agresywność jest objawem towarzyszącym innym zaburzeniom charakterologicznym lub wynika z niekorzystnym dla rozwoju osobowości wrodzonych zadatków. Psychopaci o zmiennym usposobieniu szczególnie łatwo przejawiają agresywne i impulsywne reakcje, nieraz zupełnie błahe motywy wyzwalają u nich agresję. Takie gwałtowne wybuchy sugerują, że sprawca jest jednostką o silnej indywidualności.
Problem agresywności uspołecznień niedostosowanych wiąże się z problemem przestępczości, gdyż agresja doprowadza do czynów przestępczych przeciwko osobą i rzeczą. Konflikty i przejawy agresji występują w zakładach w których przebywa głęboko zdemoralizowana młodzież jako wcale nie rzadkie zjawiska, dla jednostek dyssocjalnych postawa negacji w stosunku do norm, którymi są przepisy regulaminu a na straży ich stoi wychowawca, jest postawa naturalną. Wynika ona z nawyków i przyzwyczajeń nabytych w środowisku przestępczym. Często przedmiotem działania przestępczego ze strony wychowanka jest inny wychowanek nie jest on jednak jedyną ofiara agresji, w wielu przypadkach reakcja ta skierowana jest do wychowawcy lub opiekunów.
Przyczyny agresywnych zachowań.
Przyczyną agresji jest przede wszystkim rozkład związku zależności dziecka wobec rodziców. Po pierwsze, frustracja potrzeby zależności przeżywana przez dziecko wskutek braku serdecznej opieki ze strony jego rodziców stanowi stale działający bodziec pobudzający dziecko do wrogości i agresji. Dziecko któremu brak silnej więzi jaką jest zależność wobec rodziców nie ma ani wiele możliwości, ani chęci by brać ich za wzór, oraz przyswajać ich normy zachowania.
Brak mechanizmów kontroli powoduje, że agresja dziecka łatwo znajduje wyraz w formie bezpośredniej i społecznie nie do przyjęcia.1 Cechą często obserwowaną wśród agresywnie antyspołecznych osób jest ich niezdolność uczuciowej więzi z innymi osobami. Są na ogół uczuciowo powściągliwi lub obojętni, skłonni są też objawiać wyraźny opór przeciw nawiązywaniu wszelkich bliskich stosunków opartych na zależności. Proces rozwijania się w dziecku, tendencji do przejawów zależności jest zdeterminowane zakresem uczuciowej opieki jakiej doznaje w okresie swojego dzieciństwa. Jeśli matka jest opiekuńcza reaguje na potrzeby swojego dziecka poświęca mu wiele uwagi i spędza wiele czasu z dzieckiem to pozostaje z nim w pozytywnej uczuciowo interakcji. Wobec swojej słabości i niezdolności do zadbania o siebie małe dziecko musi mieć przynajmniej minimalna opiekę ze strony rodziców. Dlatego prawie wszystkie dzieci rozwijają w sobie w jakiejś mierze motywy zależności. Innym czynnikiem, który może wywierać wpływ na stopień w jaki dziecko objawia zależność w zachowaniu jest liczba doświadczonych przez nie frustracji lub kar poniesionych za takie zachowanie zależne.2 W przypadku gdy grozi surowa kara, lęk może być tak silny, że potrafi on zahamować niemal wszelkie zewnętrzne przejawy zależności. Zarówno zaniedbanie uczuciowe jak frustracja potrzeby zależności oraz kara za nią mogą wywołać u dziecka brak przejawów zależności. Zakłada się, ze u dziecka poważnie zaniedbanego które nie doświadczyło czułej troski, motyw zależności może się w ogóle nie rozwinąć. Z drugiej strony u dziecka, które doznało pewnej opieki ale jednocześnie doświadczyło znacznej frustracji oraz kar mogła się rozwinąć pewna skłonność i pragnienie zależności mimo, że zostaje ono zablokowane przez lęk przed ujawnieniem w zachowaniu tego pragnienia. Liczne obserwacje wykazały, że u wielu nieletnich i młodocianych przestępców brak więzów opartych na zależności ma u podłoża konflikt potrzeb zależności nie zaś ich niedorozwój.
J. Grochulska „Agresja u dzieci” Warszawa 1993r, str. 53-54
Tamże str. 60-61
Agresja w ujęciu badań psychologicznych.
Problematyka agresji staje się coraz częściej przedmiotem badań psychologicznych. Zjawisko agresji analizowane w aspekcie psychopatologicznym traktowane jest jako objaw zaburzeń, czy wręcz chorób psychicznych. Jednocześnie pamiętać należy, że często chorzy nawet w stanie bardzo głębokich zaburzeń psychicznych nie są agresywne. Warto zwrócić uwagę, że zachowania agresywne nie są patologią w samą sobie, najczęściej są one objawem patologii społecznej w tym głównie środowiska rodzinnego. Wszelkiego typu uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego mogą prowadzić do drażliwości, która nie musi jednak przerażać się w agresję. Dziecko z tzw. niewielkim organicznym uszkodzeniem może wykazywać zwiększona pobudliwość emocjonalną uwarunkowaną biologicznie jednakże właściwe, konsekwentne i akceptujące środowisko rodzinne znakomicie łagodzi tendencję do potencjalnej agresji u takiego dziecka.1 Należy dodać, że zachowania agresywne u dzieci bywają wyrazem choroby psychicznej, agresji takiej towarzyszą jednak inne objawy psychopatologiczne.
Wyróżniamy trzy główne grupy teorii ujmujące agresje jako:
filogenetycznie uformowany instynkt zdeterminowany biologiczną koniecznością wyładowania agresywnej energii,
popęd będący wynikiem oddziaływania sytuacji,
rezultat uczenia się w ciągu życia.
Mając na uwadze strukturę czynności agresywnych można wyróżnić kilka postaci agresji :
agresje reaktywno - impulsywne,
agresje instrumentalno - zadaniowe,
agresje immamentnie - spontaniczne,
wrogość.
W każdym przypadku różny jest mechanizm uruchamiania motywacji agresywnej i blokującej. 2 W sensie psychologicznym agresją są czynności skierowane przeciwko komuś lub czemuś mające na celu zadanie bólu, uszkodzenie, zniszczenie obiektu. A zatem agresją jest gwałtowne, napastliwe, destrukcyjne zachowanie które powoduje cierpienie ofiary lub destrukcje przedmiotów. Innym zjawiskiem jest autoagresja, która może być agresją pozorną.
K. Pietruszewski „Psychiatria dzieci i młodzieży” Warszawa 1993r, str. 44-45
A. Frączek „Studia na uwarunkowaniami agresji interpersonalnej - sprawozdania z badań i rozprawy” Warszawa 1986r, str. 12-13
Działania samobójcze lub samouszkodzenia mogą wynikać nie z agresji ale ze stanu depresji, rozpaczy. Gwałtowne czyny autoagresywne u osób znajdujących się w sytuacji bez wyjścia stanowią niejednokrotnie formę walki o własną wolność. Znane są trudne do wytłumaczenia akty autoagresji, chociażby samouszkodzenia u więźniów, którym kara pozbawienia wolności wkrótce się kończy. Motywacja do autoagresji bywa silniejsza niż lęk przed bólem czy utratą zdrowia.
Agresja bezpośrednia polega na jawnym ataku skierowanym na przedmiot będący powodem frustracji, atak możliwy jest tylko w obecności tego przedmiotu. Agresja pośrednia to akt skierowany na obiekty zastępcze, czyli na osoby lub rzeczy nie będące właściwym przedmiotem zachowania agresywnego. Ponadto rozróżnia się agresje fizyczną i słowną oraz agresje czynną i bierną. Wyróżnia się też trzy grupy zachowań agresywnych wywołanych:
zachowaniem się innych osób,
wypowiedziami innych osób,
przeszkodami i niepowodzeniami we własnym działaniu. 1
Przemoc jako narzędzie zachowań agresywnych.
Narastająca agresja i przemoc wśród dzieci jest jednym z ważniejszych problemów społecznych. Repertuar zachowań agresywnych jest bardzo bogaty, przejawem agresji fizycznej jest bicie ręka, poszturchiwanie, szarpanie, gryzienie, bazgranie, darcie książek należące do innego dziecka czy inna forma wyrządzania krzywdy czynnością fizyczną z ekspresją doznawanej satysfakcji. Przejawem agresji werbalnej jest przezywanie, obrażanie, krytykowanie, grożenie biciem, złośliwa skarga na nauczycielki. Szczególna forma agresji jest agresja młodzieży skierowana pod adresem osób starszych. Odbywa się ona często pod maską konfliktu pokoleń walki o autonomię protestu przeciwko skostnieniu poglądów, mamy tutaj do czynienia z okazywaniem niechęci, celowym zajmowaniem miejsc w środkach komunikacji aż do brutalnych napaści na ulicy.
1. Z. Skorny „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się” Warszawa 1968r, str. 33-36
W specyficznej sytuacji psychologiczno - społecznej wychowują się dzieci w Domu Dziecka, gdzie biologiczni rodzice nie interesują się losem tych dzieci. Dzieci rywalizują między sobą nieraz brutalnie o ciepło emocjonalne jakim są obdarzane przez obce osoby z otoczenia. Przejawiają one wysoki poziom napięcia wewnętrznego i podejrzliwość wobec otoczenia, więc jeśli pojawi się ktoś kto zaspokaja ich potrzebę kontaktu to walczą o jego przychylność i wyłączność zmuszając słabsze dzieci do ustąpienia.
Zachowania agresywne spotyka się również w szkołach, gdzie starsze roczniki wykorzystują młodszych kolegów do realizacji własnych celów. Odrzucenie, poniżenie upokorzenie młodszych wynika chęci wyładowania agresji i podnoszenia własnej samooceny. W życiu społecznym bardzo często obserwuje się przejawy takiego zachowania jak :
znajdowanie kozła ofiarnego w klasie,
chrzest uczniów pierwszej klasy dokonywany przez uczniów starszych klas,
szantażowanie, grożenie,
wulgarne obelgi i wyzwiska,
zmuszanie do upokarzających zachowań,
naruszanie nietykalności fizycznej i seksualnej.
Podsumowanie.
Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej, natomiast wyraźnie pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona gdyż sama staje się modelem agresji. Agresja powinna zawsze pozostać bez sukcesu i prowadzi do przykrości, niepowodzeń strat. Szczególnie istotne wydają się oddziaływania wychowawcze uczące konstruktywnych zachowań w sytuacji frustracji. Ważną rolę odgrywają indywidualne i zespołowe zabawy, przy czym należy pamiętać, że głównym instrumentem hamowania agresji jest komunikowanie się między ludzkie oparte o mowę. W redukowaniu agresji pomocne są również różne techniki psychoterapeutyczne uczące odreagowania oraz podnoszące tolerancję na frustrację.
Agresja obejmując aspekty zarówno biologiczne, jak psychologiczne oraz społeczne jest trudnym problemem, którego znaczenie stale wzrasta a wiedza jaka mamy w tym zakresie niewystarczająca i stosowana nadzwyczaj niedoskonale. Wiadomo jednak, że dziecko wychowane w miłości i poczuciu bezpieczeństwa da sobie rade jako dorosły człowiek, będzie też umiało kontaktować się z innymi ludźmi dzięki temu wyeliminuje zjawisko agresji w swoim zachowaniu do minimum.
Literatura cytowana i pomocnicza.
K. Pietruszewski „ Psychiatria dzieci i młodzieży” Warszawa 1993r,
J. Grochulska „ Agresja u dzieci” Warszawa 1993r,
A. Frączek „ Studia nad uwarunkowaniami i regulacja agresji interpersonalnej sprawozdania z badań i rozpraw” Warszawa 1986r,
Z. Skorny „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się” Warszawa 1968r,
A. Bandura, R. H. Walters „ Agresja w okresie dorastania” Warszawa 1968r,
O. Lipkowski „ Resocjalizacja” Warszawa 1987r,
W. Sikorski „ Agresywność młodzieży a jej referencje dot. programów telewizyjnych” „Psychologia wychowawcza” 1998/3.
- 1 -.