Ballada polska,
oprac. Czesław Zgorzelski, BN I 177.
WSTĘP
Uwagi ogólne:
Ballada - od ballare (włoskie) tańczyć - pieśń taneczna - podstawa do teorii o ludowości ballad.
Reliques of Ancient Poetry Percy'ego 1765, Volkslieder - początkiem kariery ballad.
Dyskusja na temat genezy ballady nadal trwa - trudno powiedzieć, czy nie jest ludowa czy jest.
Teoria ballady.
Troistość rodzajowej ballady -.liryka, epika, dramat.
Ciąży zawsze ku pozycjom twórczości prymitywnej, nie poddanej regułom, przeciwstawio-nej programowo wszystkiemu, co się wiąże z kunsztem literackiej sztuczności.
Sfera ballady to dziedzina życiowego konkretu, spojrzenie na świat poprzez zdarzenie odtworzone z prymitywną ostrością przejaskrawień, z okrucieństwem prawdy.
Powaga wiary w decydującą moc tajemnych potęg świat nadprzyrodzonego.
Narrator - reprezentant ludowego sposobu widzenia rzeczywistości, odczuwania, pozornie naiwnie tłumaczy zjawiska, jego wypowiedź ma być autentyczna - jak z gminu.
Wyrazistość metryczna utworu, powracające układy stroficzne, narastanie inercji rytmicznej.
To utwór krótki, przez co ograniczone są jej epickie zapędy.
Jednowierzchołkowość akcji, szkicowe zarysowanie sylwetek, luki fabularne, przemilczenia.
Historia ballady w Polsce.
Wyrastała z doraźnych potrzeb społecznego i towarzyskiego życia dawnej Polski.
Wg Kucharskiego już w XI w. powstały u nas dumy o charakterze nowelistycznym.
Do dum tańczono poruszając się miarowo w obie strony, by gestami ułatwić słuchaczom przeżywanie zdarzeń.
Powstały chyba na dworach książąt i możnowładców, później do siedzib szlacheckich, potem na wieś.
Na cześć poległych bohaterów - o charakterze liryczno-elegijnym, sensacyjne tło, też o aktualnej tematyce - też sensacje, motywy erotyczne.
XVIII w. rodzi się pieśń o wyższych już ambicjach literackich - duma przedromantyczna.
Przygody Napoleona, utrata niepodległości, awans kulturalny mieszczaństwa - przyczyniły się do narodzin dumy.
Dumy - eksperymenty Niemcewicza (historyczne), Karpińskiego.
Czasem nawiązują do konkretnych ballad angielskich.
Są też dumy tkliwych wzruszeń, rozstania i samotności bohaterów, po wspólny grób.
Są też zbliżone do powieści grozy - wstrząs przerażenia, rzeczywistość spoza naszego świata; świat nadprzyrodzony nie jest tu gwarantem sprawiedliwości, ale zaostrza mdłą fabułę.
Ballady Schillera ukazują się na łamach prasy już w 1816, potem Bürgera Lenora.
Częste publikacje piosenek ludowych przez ich zbieraczy.
Warszawski ośrodek eksperymentowania balladowego: od usentymentalnionych prób Brodzińskiego do jawnie romantycznych utworów Zaleskiego.
Wileński ośrodek: Zan i Czeczot - regionalizm wątków i nowinki literatury obcej, atmosfera filomackich eksperymentów.
Czucie staje się decydujące w interpretacji świata.
Ludowość jako typ postrzegania świat, intuicyjnie poprawny sposób myślenia, naturalność reakcji uczuciowych, społeczne powołanie twórczości.
1. etap ballady - 1822 r. cykl Ballad i romansów Mickiewicza.
Utwory różne, chciały usunąć sentymentalizm, nowość, relacja pozornie potoczna, ludowość gminna, naiwność, naturalność, dziwność.
Zrodziła się balladomania, ale też krytyka.
Ballady rozwijają się: Aleksander Chodźko Maliny, Zaleski Ukaranie.
Ballada z teza patriotyczną: Mickiewicza Alpuhara.
2. etap - w okresie polistopadowym zeszła z głównego toru poezji.
Skłania się znów ku sentymentalizmowi, moralizująco-dydaktyczna, opowiastka wierszowana w stylu konwencjonalno-sielankowym.
Ku egzotyce, ale nie daleko - górale, dzieje kozacko-ukraińskie, życie muzułmanów, napady Tatarów, walki z Turkami.
Ballady rusałczane i upiorowi.
Ballada przechodzi z pozycji filozoficznych, wyrażających romantyczne poczucie nieskończoności na pozycje ideowe, patriotyczno-społeczne; wrażliwość poetycka zwraca się ku realiom życia - ballada realistyczna.
Ballada z tezą, to ballada społeczna o poddaństwie, o stosunku panów do ludu.
Ballady po kryzysie istnieją nadal w różnych odmianach - od pozytywizmu po Leśmiana i Gałczyńskiego.
W antologii: dumy balladowe, ballady romantyczne, ballady poromantyczne, ballady dwudziestolecia.
TEKST
Duma - poprzedniczka ballady.
Niemcewicz: Zima, duma naśladowana z angielskiego: „Wśród ciężkiej zimy, / Błędna dziewczyna zewsząd opuszczona / Szła z płaczem, dziecko swe tuląc do łona. / Okrutny ociec drzwi zamknął przede mną / Lecz sroższy, co mię zasmucił / Co wziął bogatszą a biedną porzucił / Zimne me dziecię, ach! / Skonałoś! / Z twoim zgonem srogim straciłam wszystko / Zwiesza zemdloną głowę i umiera”.
Orchowski, Duma o Stanisławie Potockim.
Ballada pierwszego okresu romantyzmu (1820 -1832).
Mickiewicz.
Józef Zaleski, Ukaranie: „Nie chodź mój Archory / Na cudze wieczory / Młoda go Maryna prosi, upomina // I chodził dzień po dniu / Tydzień po tygodniu / I bawił się długo / Bo kochał już drugą. / A klął się Makrynie / Że dla niej aż ginie / Choć ta wie od ludzi / Że ją tyko łudzi // I zaraz w niedzielę / upatrzyła zielę // we czwartek wieczorem / gadała z Archorym. / A w piątek, nieczuła, / Całując otruła // Bo żal nie ma granic / Nie uważa na nic / Niechaj młodzież płocha / We dwóch się nie kocha”
Ballada romantyczna drugiego okresu 1830 -1863.
Mickiewicz, Nocleg.
Słowacki, Duma o Rzewuskim.
Ujejski, Anty-Leonora.
2