Temat: Metody i środki kształcenia
Pojęcie: „Metody kształcenia”
Metody kształcenia-metoda pochodzi z greckiego słowa „methodos” oznacza drogę, sposób postępowania. Tak więc od razu możemy domyślić się, że poprzez pojęcie „metody nauczania” rozumie się sposoby w jaki nauczyciele pracują ze swoimi uczniami, aby osiągnąć określone cele kształcenia. Tak więc metody nauczania to nic innego jak celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, który umożliwia uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów.
Definicje „metod kształcenia” według znanych pedagogów:
•Wg.Okonia-„Metoda nauczania, systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiągnięcie celów kształcenia, inaczej mówiąc jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów oraz środków poglądowo-technicznych, wspierających albo zastępujących niektóre czynności.” ( Wincenty Okoń „Słownik pedagogiczny”, wydanie III, str,174)
•Wg.Kruszewskiego: „Czynności nauczyciela, dzięki którym wprowadza on do lekcji wiadomości i kieruje ich obiegiem, mogą toczyć się według rozmaitych wzorców, najbardziej typowe wzorce noszą nazwę metod nauczania” (Krzysztof Kruszewski, „Sztuka nauczania-czynności nauczyciela”, rozdział VI „metody nauczania”)
•Kupisiewicz w swej książce oparł się na definicji metod nauczania sformułowanej przez Wincentego Okonia.
Dobór metod nauczania:
„Sposoby swej pracy z dziećmi i młodzieżą nauczyciel powinien dobierać w zależności od wieku uczniów, charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania oraz celów i zadań dydaktycznych, które ma zrealizować w ciągu danej lekcji lub jednostki metodycznej”( „Podstawy dydaktyki ogólnej”, Czesław Kupisiewicz, str.134)
Podsumowując dobór metod nauczania zależy od:
- wieku uczniów, faza ich rozwoju
- treści nauczania,
- celów i zadań pracy dydaktyczno-wychowawczej,
- organizacji i środków, których zamierza użyć nauczyciel
- baza materialna szkoły (wyposażenie)
Klasyfikacja metod kształcenia:
Klasyfikacja powszechnie stosowana w opracowaniach pedagogicznych. Jest to podział najbardziej pełny, obejmujący kilka grup metod nauczania, którym odpowiadają różne rodzaje uczenia się:
- metody podające(uczenie się przez przyswajanie): wykład informacyjny, pogadanka, opowiadanie, opis, prelekcja, anegdota, odczyt, objaśnienie lub wyjaśnienie.
- metody problemowe(uczenie się przez odkrywanie): wykład problemowy, wykład konwersatoryjny, klasyczna metoda problemowa, metody aktywizujące: metoda przypadków, metoda sytuacyjna, inscenizacja, gry dydaktyczne: symulacyjne, decyzyjne, psychologiczne; seminarium, dyskusja dydaktyczna: związana z wykładem, okrągłego stołu, wielokrotna, burza mózgów, panelowa, metaplan;
- metody eksponujące: film, sztuka teatralna, ekspozycja, pokaz połączony z przeżyciem;
- metody programowane: z użyciem komputera, z użyciem maszyny dydaktycznej, z użyciem, podręcznika programowanego;
- metody praktyczne(uczenie się przez działanie): pokaz, ćwiczenia przedmiotowe, ćwiczenia laboratoryjne, ćwiczenia produkcyjne, metoda projektów, metoda przewodniego tekstu, seminarium, symulacja.
Należy tutaj zaznaczyć że zmieniająca się sytuacja w polskiej oświacie, położenie nacisku na opanowanie przez ucznia umiejętności wymusza niejako stosowanie na szersza skale aktywnych metod kształcenia. Metody aktywne to dominacja uczenia się nad
nauczaniem. Dają się one stosować na każdym etapie kształcenia, od etapu nauczania zintegrowanego do klas maturalnych włącznie. Metody aktywne to takie, których założeniem jest zaangażowanie osób uczących się w proces dydaktyczny. Ich stosowanie wpływa korzystnie nie tylko na ucznia (wiedza i umiejętności zdobyte samodzielnie są
trwalsze), lecz takie na nauczyciela, stawiając go w roli badacza i twórcy. Istotą metod aktywnych jest przewaga uczenia się nad nauczałem.
Klasyfikacja metod nauczania według różnych pedagogów:
•Wg.Okonia:
1. Metody asymilacji wiedzy, zwane podającymi, słownymi - oparte głównie na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym:
a) pogadanka - rozmowa nauczyciela z uczniem, gdzie nauczyciel zna odpowiedź, ma potrójne zastosowanie: wstępna, przedstawiająca nowe wiadomości, utrwalająca
b) dyskusja - wymiana zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko uczniami, odbicie poglądów własnych lub odwołanie się do poglądów innych osób, odmienność stanowisk. Odmiany dyskusji: wspólne rozwiązywanie problemów, kształtowanie przekonań młodzieży, uzupełnienie własnej wiedzy
c) wykład - bezpośrednie lub pośrednie przekazywanie wiadomości. Sztuka wykładania - wiązanie treści wykładu z życiem, trafne przykłady, staranne wysławianie się, logiczna całość, systematyczna treść. Typy wykładów: konwencjonalny (treść przekazywana bezpośrednio w gotowej do zapamiętania postaci), problemowy (problem naukowy lub praktyczny), konwersatoryjny (przeplatanie fragmentów mówionych z wypowiedziami słuchaczy lub zadaniami teoretycznymi czy praktycznymi)
d) opis - wydarzenia historyczne, urządzenia techniczne, opis krajobrazu, gdy opisowi towarzyszy pokazywanie przedmiotu lub rysunku
e) opowiadanie - przedstawienie akcji przebiegającej w określonym czasie, przedstawienie biografii, wypraw geograficznych, odkryć naukowych
f) praca z książką - opanowanie sposobów posługiwania się książką oraz wykorzystywania środków masowych (czasopism, radio, telewizja, nagrania). Sposoby: uczenie się z podręcznika, sporządzanie notatek i posługiwanie się lekturą uzupełniającą.
2. Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy, zwane problemowymi, oparte na twórczej aktywności poznawczej, polegającej na rozwiązywaniu problemów. Umożliwiają funkcjonowanie wiedzy biernej, przekształcając ją w wiedzę czynną oraz sprzyjają wykrywaniu nowych wiadomości i stosowaniu ich w praktyce. Poziomy poznania: konkretów, modeli i teorii.
a) klasyczna metoda problemowa - dominacja uczenia się nad nauczaniem, cztery momenty wg Nawroczyńskiego: wytwarzanie sytuacji problemowej, formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania, weryfikacja pomysłów rozwiązania, porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach
b) metoda przypadków - polega na rozpatrzeniu przez grupę opisu jakiegoś przypadku
c) metoda sytuacyjna - wprowadzenie uczniów w jakąś złożoną sytuację
d) giełda pomysłów - zespołowe wytwarzanie pomysłów rozwiązania jakiegoś zadania
e) mikronauczanie - uczenie się złożonych czynności praktycznych
f) gry dydaktyczne - wspólna cecha: pierwiastek zabawy
3. Metody waloryzacyjne zwane eksponującymi o dominacji aktywności emocjonalno-artystycznej
a) impresyjne- kształcenie odbywa się poprzez uczestnictwo w odbiorze dzieła np. czytamy literaturę, oglądamy wystawę,
b) ekspresyjne - sami uczestniczymy w wytwarzaniu
4. metody praktyczne - przewaga aktywności praktyczno-technicznej (na zajęciach zawodowych wychowanie przez pracę)
a) metody ćwiczebne - usprawnienie do zadań wytwórczych
b) metody realizacji zadań wytwórczych - bezpośrednia realizacja
•Wg.Kupisiewicza(Czesław Kupisiewicz, „Podstawy dydaktyki ogólnej” , str. 139): wyróżnił on metody oparte na:
1. słowie - wykład, opowiadanie, opis, pogadanka, dyskusja, praca z książką
2. obserwacji (oglądowe) - pokaz, pomiar
3. działalności praktycznej uczniów - laboratoryjna (tradycyjna i problemowa) i zajęć praktycznych
4. gry dydaktyczne - metody symulacyjne, sytuacyjne, inscenizacji i burza mózgów
•Wg.Kruszewskiego- podział gier dydaktycznych (Krzysztof Kruszewski, „Sztuka nauczania-czynności nauczyciela”, rozdział VII „Gry dydaktyczne”)
Zabawy i gry i dydaktyczne podnoszą efektywność nauczania.
Zabawy - to działalność sprawiająca przyjemność. Cechy charakterystyczne: beztroska, relaks, integracja, dowolność ( można je przerwać w dowolnym momencie)
Gry - odmiana zabawy, która polega na przestrzeganiu dokładnie sprecyzowanych reguł ( ma znaczenie wynik pojawia się więc rywalizacja, zasady oraz cel , któremu należy się podporządkować, gra musi być przeprowadzona do końca)
Definicja pojęcia „gry dydaktyczne” wg.Kruszewskiego: „Gry dydaktyczne to rodzaj metod nauczania należąca do grupy metod problemowych i organizujących treść kształcenia w modele rzeczywistych zjawisk, sytuacji lub procesów w celu zbliżenia procesu poznawczego uczniów do poznania bezpośredniego dzięki dostarczaniu okazji do manipulowania modelem.” (Krzysztof Kruszewski, „Sztuka nauczania-czynności nauczyciela”, str180)
BURZA MÓZGÓW (strona 184)
( można przerwać komunikację między fazą produkcji i szacowania pomysłów; po zakończeniu sesji i wpisaniu pomysłów na tablicy trzeba je wykorzystać; wytwory burzy mózgów stwarzają naturalny punkt wyjścia pracy w grupach) Metoda przeznaczona do samodzielnego i szybkiego wymyślania przez uczniów zbioru hipotez przy wykorzystaniu myślenia intuicyjnego.
METODA SYTUACYJNA (naturalna) (strona 187)
Polega na bardzo dokładnym rozpatrzeniu jakiegoś przypadku, tak skonstruowanego, żeby był typowy dla dużej klasy zdarzeń. ( Fazy: opis sytuacyjny; polecenie; dodatkowe informacje o sytuacji; omówienie z oceną)
METODA SYMULACYJNA (strona 190)
W trakcie symulacji (inscenizacji) gracze mają znaczne możliwości oddziaływania na model, który wskutek działań podlega zmianom.
METODA BIOGRAFICZNA (strona 188)
Polega na oparciu się na wzorach osobowych ( biografia jest opisem sytuacyjnym a uczeń wyciąga z niej wnioski aby wykorzystać je w rozwiązaniu problemu)
Faza przygotowawcza: 1) wybór postaci; 2)zebranie materiału; 3)określenie tematyki gry; 4)przygotowanie zestawu pytań; 5) opracowanie scenariusza gry; 6) zadania dla uczniów; 7) końcowe omówienie gry.
Użyteczność i przydatność gier - (podział ze względu na przeznaczenie)
1. przygotowują do podjęcia pracy w zespole,
2. wyrabiają umiejętność komunikowania się,
3. pomagają utworzyć obraz samego siebie,
4. kształtują szczerość, rzetelność, otwartość,
5. uwrażliwiają na informacje zwrotne w sytuacji społecznej,
6. wyrabiają refleksję nad procesem porozumiewania się,
7. ułatwiają wchodzenie w rolę i akceptację norm
8. tworzą nawyki i umiejętność współpracy
9. wyrabiają zdolność radzenia sobie w konfliktowych sytuacjach
10. wyrabiają twórczość, fantazję i spontaniczność
11. uczą prowadzenia rozmowy ukierunkowanej na partnera
12. uczą kierowników grup sposobów i nawyków samokontroli
Wady gier :
1. czasochłonność i pracochłonność przygotowania gry
2. wydłużenie czasu opracowania danego tematu
3. zakłócenia spowodowane niezdyscyplinowaniem uczniów
4. skłanianie do niepoważnego stosunku do nauki
5. trudność w zazębianiu się z lekcjami prowadzonymi inną metodą
Charakterystyka i analiza klasycznych metod kształcenia:
- metody oglądowe
- metody słowne
- metody praktyczne
POKAZ - to zespół czynności dydaktycznych nauczyciela, który polega na demonstrowaniu przedmiotów, zjawisk, procesów, czynności przy jednoczesnym, umiejętnym kierowaniu uwagi uczniów na ich istotne cechy.
Pokaz może przybierać różną postać:
• Prezentacja naturalnych okazów w naturalnym środowisku
• Prezentacja naturalnych okazów w sztucznym środowisku
• Pomoce naukowe jako środki zastępcze - modele, obrazy (ruchome i nieruchome)
• Wykresy, schematy, symbole
• Doświadczenia wykonywane przez nauczyciela
POMIAR - to czynności wykonywane bądź przez nauczyciela w postaci pokazu, bądź bezpośrednio przez uczniów pracujących pod kierunkiem nauczyciela, pozwalające określić ilościową stronę badanych rzeczy, zjawisk i procesów za pomocą odpowiednich jednostek miar.
POGADANKA - polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą.
Ze względu na funkcje dydaktyczne wyróżnia się 3 rodzaje pogadanki:
- wstępna - przygotowuje uczniów do pracy, wytwarza stan gotowości
- wprowadzająca nowy materiał - pogadanka heurystyczna przyjmuje zazwyczaj postać procesu rozwiązywania różnych zagadnień
- syntetyzująca i utrwalająca oraz kontrolna - występuje prawie na każdej lekcji, jak również na lekcjach syntetyzujących i poświęconych kontroli wyników kształcenia.
DYSKUSJA - jest to wymiana zdań na jakiś temat, wspólne roztrząsanie sprawy, rozmowa, dysputa
Dyskusja polega na wymianie poglądów na określony temat.
Warunkiem skutecznego dyskutowania jest przygotowanie uczniów w sensie merytorycznym i formalnym
- przygotowanie merytoryczne - polega na wyposażeniu uczniów w wiadomości niezbędne do prowadzenia dyskusji
- ważne jest opanowanie sztuki dyskutowania (umiejętność formułowania problemów, pytań, prezentowania własnego punktu widzenia w uzasadniony i logiczny sposób, operowanie argumentami dla obalenia kontrowersyjnych poglądów)
WYKŁAD - służy do słownego przekazania określonych treści kształcenia w postaci ciągłej, w przystępnej formie, w porządku chronologicznym i logicznym
Podział wykładów:
- kursowe - ogólny przegląd danej dyscypliny w ujęciu syntetycznym
- monograficzne - przedstawienie wybranych problemów badawczych
Wincenty Okoń biorąc za podstawę aktywność uczniów i sposób przekazu treści wyróżnia:
• Wykład konwencjonalny - treść jest bezpośrednio przedstawiana przez wykładowcę w gotowej do zapamiętania postaci
• Wykład problemowy - oparty na postawieniu jakiegoś zagadnienia i ukazaniu dróg prowadzących do jego rozwiązania
• Wykład konwersatoryjny - w którym stopień aktywności uczniów jest największy, wykład jest bowiem przeplatanką słów nauczyciela i uczniów, wykonujących odpowiednie zadania lub ćwiczenia dla zdobycia sprawności w stosowaniu przekazywanej wiedzy.
OPIS - w dydaktyce należy go rozumieć jako charakterystykę przedmiotów, zjawisk, procesów a nawet osób.
- znajduje zastosowanie we wszystkich klasach (od szkoły podstawowej do wyższej)
- opisowi towarzyszy pokaz opisywanego przedmiotu, co podnosi walory kształcące
- aby opis pobudzał wyobraźnię uczniów, powinien być jasny i zrozumiały, barwny, żywy i plastyczny.
OPOWIADANIE - polega na zaznajamianiu uczniów z określonymi wydarzeniami w formie ich słownego opisu, na przedstawieniu określonej akcji, która rozwija się w czasie.
- znajduje zastosowanie w klasach niższych szkoły podstawowej
-spełnia swoją funkcję dydaktyczną, gdy jest żywe, zwarte, obrazowe i wywołuje w świadomości uczniów sytuacje, zdarzenia, postawy osób, których dotyczy. Dobre opowiadanie pobudza uczucia słuchających i trzyma w napięciu.
PRACA Z KSIĄŻKĄ - jest źródłem wiedzy, ponadto daje możliwość utrwalenia, rozszerzenia i pogłębienia wiadomości, jak też wdraża do opanowania metod i technik samokształcenia. Ważną umiejętnością jest odpowiedni wybór książki oraz kolejne stadia lektury jak:
- wstępna orientacja (analiza tytułu i spisu treści)
- pobieżne przeglądanie
- lektura pogłębiona, połączona ze staranną analizą treści oraz sporządzanie notatek.
METODA LABORATORYJNA - polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów tzn. na stwarzaniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska po to, aby można było zbadać przyczyny, przebieg i skutki jego występowania.
Może wystąpić w dwóch wersjach:
- tradycyjnej - nauczyciel gromadzi niezbędne pomoce oraz odpowiednio przygotowuje lekcję, umożliwiając uczniom wykonanie określonych eksperymentów
- problemowej - która polega na wdrażaniu uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych.
METODA ZAJĘĆ PRAKTYCZNYCH - polega na wykonywaniu przez uczniów różnorodnych zadań o charakterze praktycznym.
Zasięg stosowalności tej metody jest szeroki, np.:
- w zakresie matematyki - zajęcia miernicze, kreślarskie, modelarskie
- w zakresie j. polskiego - wypracowania pisemne, prace redakcyjne, drukarskie, zajęcia teatralne itp.
- w zakresie nauk przyrodniczych - prace graficzne, wytwarzanie gazetek, prace produkcyjne w szkole, w domu, na działce, prace społecznie użyteczne, itp.
NAUCZANIE PROBLEMOWE - Zespół czynności takich jak organizowanie sytuacji problemowych, formułowanie problemów, udzielanie uczniom niezbędnej pomocy w rozwiązywaniu problemów i sprawdzaniu tych rozwiązań, wreszcie kierowanie procesem systematyzowania i utrwalania tak uzyskanej wiedzy. Zalety lekcji problemowej:
lepsze opanowanie wiedzy przez ucznia, kreatywność, efektywność, możliwość przekazania większego zakresu wiedzy, dłuższy czas pracy, ale dłużej się pamięta, możliwość pracy w grupie - wzrost aktywności, mechanizm transferu wiedzy na nowe sytuacje
Pojęcie: „Środki kształcenia”
Środki kształcenia(zwane także środkami dydaktycznymi) - to przedmioty materialne, które dostarczają uczniom określonych bodźców wzrokowych, słuchowych, dotykowych i innych, dzięki czemu usprawniają proces kształcenia, a przez to wpływają korzystnie na jego przebieg i efekty.
Termin " środki dydaktyczne " jest nadrzędny wobec określeń : pomoce naukowe, pomoce szkolne, pomoce dydaktyczne, materiały dydaktyczne, środki nauczania, techniczne środki dydaktyczne i pomoce audiowizualne.
Ważne jest aby środki kształcenia były odpowiednio dobierane do metod kształcenia.
Definicje „środków kształcenia” według znanych pedagogów:
•Wg. Kupisiewicza: „Środki dydaktyczne, są to przedmioty materialne, które dostarczając uczniom określonych bodźców oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości, dzięki czemu usprawniają proces nauczania-uczenia się, a przez to wpływają korzystnie na jego efekty końcowe.”(„Podstawy dydaktyki ogólnej” , Czesław Kupisiewicz, str. 209)
•Wg.Okonia: „Środki dydaktyczne, przedmioty materialne umożliwiające usprawnienie procesu nauczania-uczenia się i uzyskanie optymalnych osiągnięć szkolnych.” ( Wincenty Okoń „Słownik pedagogiczny”, wydanie III, str.306 )
Podział środków dydaktycznych:
Środki naturalne takie jak okazy z otoczenia przyrodniczego, kulturowego, społecznego, które bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość
Środki techniczne, które pokazują rzeczywistość w sposób pośredni:
wzrokowe:
tablica szkolna
przeźrocza
film
rysunki
fotografie
ilustracje z czasopism, folderów itp.
słuchowe:
nagrania magnetofonowe, płytowe
audycje radiowe
wzrokowo słuchowe:
programy telewizyjne
multimedialne programy komputerowe
automatyzujące:
maszyny dydaktyczne
komputery
fantomy i modele (np. do wykonywania iniekcji, resuscytacji).
Środki symboliczne, przedstawiające rzeczywistość za pomocą słowa żywego i drukowanego (w tym podręcznik szkolny), znaków, rysunków technicznych, grafów, map.
Funkcje środków dydaktycznych:
- funkcja poznawcza: służą bezpośredniemu poznawaniu przez uczniów określonych fragmentów rzeczywistości, umożliwiają wychowankom poznanie otaczającej ich rzeczywistości;
- funkcja kształcąca: są narzędziami rozwijania zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci i młodzieży ukształtowania ich postaw, uczuć wobec otaczającego świata,;
- funkcja dydaktyczna: stanowią istotne źródło zdobywanych przez uczniów wiadomości i umiejętności, ułatwiają utrwalanie przerobionego materiału, weryfikację hipotez, sprawdzenie stopnia opanowania wiedzy itp
Dobierając środki i materiały dydaktyczne do konkretnego tematu należy kierować się trzema zasadami:
- racjonalizacji nauczania - wybieramy tu takie środki, które zapewnią optymalne efekty.
- intensyfikacji nauczania - szukamy środków, które przyśpieszą proces opanowania wiadomości i umiejętności,
- ekonomizacji nauczania - dobieramy środki, które umożliwią osiągnięcie maksymalnych wyników nauczania przy minimalnym nakładzie pracy nauczyciela i ucznia .
Przy doborze środków dydaktycznych nauczyciel powinien zdecydować jakie zadania dydaktyczne i wychowawcze środki te powinny spełnić
w realizacji celów. Należy zwrócić uwagę, aby budziły one pozytywny stosunek do nauki, interesowały i zaciekawiały uczniów nowym dla nich zjawiskiem. Należy jednak pamiętać o tym, że u dzieci młodszych motywację można wzbudzić stosunkowo łatwo, znacznie trudniej natomiast jest ją utrzymać przez dłuższy czas.