Ogólna charakterystyka czynności czytania, pisania i liczenia kształtowanych wśród uczniów klasy pierwszej
Powszechną tendencją w świecie jest dążenie do możliwie wczesnego wyposażenia uczniów w umiejętności czytania, pisania i liczenia, gdyż opanowanie tych sprawności stymuluje nie tylko ich rozwój umysłowy, lecz rozszerza możliwości zdobywania wiedzy. Naukę czytania, pisania
i liczenia przenosi się więc ze szkoły do przedszkola, tj. obniża się granice wiekowe kształtowania tych umiejętności. Granice te nie mogą jednak być traktowane dowolnie, gdyż dziecko musi najpierw
w zadowalającym stopniu opanować mowę werbalną i osiągnąć niezbędny poziom dojrzałości psychofizycznej i intelektualnej. Zadaniem klas przedszkolnych jest gruntowne przygotowanie dzieci sześcioletnich do podjęcia obowiązków szkolnych oraz przybliżenie treści z tych dziedzin, które są przewidziane w programach klasy pierwszej.
Przewidziano również realizację elementarnej nauki czytania. Właściwą naukę czytania, pisania i liczenia uczniowie rozpoczynają w klasie pierwszej. Dlatego nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej ma do spełnienia zadanie szczególne. Z jednej strony chodzi o harmonijne włączenie dziecka w społeczny organizm szkoły, nauczenie go „bycia uczniem”, a z drugiej strony ważne jest wprowadzenie wychowanka w świat wiedzy o samym sobie
i otaczającym świecie. Będzie to możliwe dzięki opanowaniu przez uczniów umiejętności czytania i pisania, a także osiągnięciu sprawności w zakresie elementarnych operacji matematycznych. Stanowi to bowiem podstawę do dalszych sukcesów w nauce szkolnej każdego ucznia.
Pisanie i czytanie są to czynności od początku w pełni świadome. Pisanie i czytanie angażują ten sam zespół podstawowych funkcji psychofizycznych: słuchową, artykulacyjną , wzrokową , przestrzenną, a w przypadku pisania także motoryczną. Czytanie rozpoczyna się od spostrzegania zespołu liter, które muszą być zidentyfikowane i dokładnie zróżnicowane pod względem kształtu i położenia, następnie trzeba je przełożyć na system dźwięków,
by na tej podstawie rozpoznać ich znaczenie.
Pisanie wymaga na wstępie uświadomienia sobie słów i zdań, które mają być napisane, następnie przeprowadzenie ich dokładnej analizy słuchowej
w celu przełożenia na system dźwięków (ich za pomocą ręki z użyciem narzędzi pisarskich.
Przy czytaniu dziecko musi odszyfrować znaczenie zapisanych słów, zaś przy pisaniu - zaszyfrować je za pomocą symboli graficznych.
Czytanie i pisanie realizowane jest jednocześnie na dwóch poziomach:
sensomotorycznym, semantycznym. fonemów), przyporządkowania im odpowiednich liter, wreszcie zapisanie
Pojęcie czytania i pisania
wg Anny Brzezińskiej
Pojęcie czytania i pisania używane jest w wielu różnych znaczeniach jako proces- etapy nabywania umiejętności czytania i pisania i jako akt umiejętności - działania (co dzieje się w umyśle w czasie odczytywania czegoś?). Czytanie i pisanie to pewien rodzaj sprawności językowych człowieka służących pośredniej komunikacji werbalnej.
Na proces opanowania czytania i pisania składają się różnorodne czynności psychomotoryczne:
sensoryczno- wzrokowe,
słuchowe,
kinestetyczne ,
ruchowe, artykulacyjne przy głośnym czytaniu,
manualne,
poznawcze (pamięć, spostrzeganie, myślenie).
Na poziomie sensomotorycznym dokonywane są następujące operacje:
analiza i synteza wzrokowa oraz słuchowa struktury wyrazów, przechowywanie w pamięci śladów tych operacji oraz kolejność występowania elementów w analizowaniu wyrazów.
Czynności te dokonywane są w obrębie analizatora wzrokowego, słuchowego i artykulacyjnego. Prawidłowe funkcjonowanie tych analizatorów, umożliwia opanowanie elementarnej techniki czytania, która opiera się na wzrokowym rozpoznawaniu liter, a w przypadku pisania, także ruchów ręki.
Dopiero na poziomie semantycznym następuje rozumienie znaczeń odczytywanych i zapisywanych słów poprzez kojarzenie obrazów graficzno- fonicznych z treścią pozajęzykową, którą owe struktury oznaczają.
CZYTANIE I PISANIE WYRÓŻNIA SIĘ NASTĘPUJĄCYMI CECHAMI:
Są to czynności świadome i celowe.
Są to czynności ukształtowane w procesie społeczno- historycznym.
Są to czynności złożone, realizowane na poziomie sensomotorycznym
i semantycznym.
Struktura tych czynności ma charakter dynamiczny, gdyż w trakcie ich
realizowania zmienia się ich układ funkcjonalny.
Czynności te mają charakter zróżnicowany i mogą być realizowane w różnych
formach.
Są to czynności rozwojowe, zależą od stopnia dojrzałości psychofizycznej
i intelektualnej.
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE CZYTANIE I PISANIE:
Poziom i rozwój funkcji wzrokowej i słuchowej.
Rozwój spostrzegania wzrokowego.
Poziom artykulacji - dojrzałość artykulacyjna.
Dojrzałość manualna - ćwiczenia motoryki dużej i małej.
Sposób rozumienia czytanego tekstu.
Zasób pojęciowy i słownikowy.
Poziom gramatyzacji mowy.
Rozwój struktur zdaniowych - nawyk mówienia zdaniami.
ETAPY NAUKI LITER:
Zapoznanie z samogłoskami.
Zapoznanie ze spółgłoskami oraz spółgłoskami
o podwójnym zapisie.
Zapoznanie z dwuznakami: sz, cz, rz, dz, dż .
Zapoznanie ze zmiękczeniami: ń, ć, ś, ź.
WPROWADZENIE LITERY:
wymówienie wyrazu i słuchowe wyodrębnienie głoski w pozycji nagłosowej,
ustalenie miejsca głoski w schemacie budowy dźwiękowej tych wyrazów,
wyodrębnienie danej głoski w śródgłosie, w wygłosie,
identyfikacja litery na stronicy elementarza,
wyszukanie obrazków i przedmiotów zaczynających się na daną głoskę,
pisanie liter i pokaz pisma w liniaturze na tablicy
z wyjaśnieniem jej kształtu, odwzorowywanie bezśladowe kształtu litery,
odwzorowywanie w zeszycie ćwiczeniowym,
odwzorowywanie poznanej litery ze znanymi już (pisanie w połączeniu).
NAUKA CZYTANIA
Podczas czytania oko przebiega czytany wiersz skokami przedzielanymi przez przerwy spoczynkowe, w których odbywa się właściwe czytanie. Obok skoków postępujących oko czytającego wykonuje szereg ruchów wstecznych, które pomagają w ujmowaniu poszczególnych elementów, a więc głosek lub sylab
w całość wyrazów. Ruchy wsteczne umożliwiają także znalezienie zagubionego wątku myśli. Trzeci rodzaj stanowią ruchy zwrotne, które oko wykonuje przy przechodzeniu z jednego wiersza do następnego. Przy czytaniu oko nie zużywa całego pola spostrzegania, jednakże wzrok chwyta pewne zarysy słów, co ułatwia ich kolejne płynne odczytywanie.
Na fizjologiczno-psychologiczny proces czytania składają się takie momenty jak:
objęcie okiem pola spostrzeżeń,
odbiór wrażenia tekstu na siatkówce oka,
ruch oczu ( postępowy, zwrotny, wsteczny),
transmisja impulsów z siatkówki do wzrokowych ośrodków mózgowych,
pobudzenie procesów kojarzenia i interpretacja impulsów wzrokowych.
Czytanie głośne jest bardziej skomplikowane niż ciche. Towarzyszą mu przenoszenie impulsów z ośrodków wzrokowych w mózgu do ośrodków motorycznych i stąd do narządów artykulacyjnych.
WYMIARY UMIEJĘTNOŚCI CZYTANIA I PISANIA
WG ANNY BRZEZIŃSKIEJ.
WYMIAR TECHNICZNY.
Istota tego wymiaru polega na odkryciu przez dziecko istnienia odpowiedniości między kodem graficznym, a kodem fonicznym języka . Są to umiejętności cząstkowego rozpoznawania i kojarzenia ze sobą grafemów i fonemów , a także ich reprodukowanie werbalne w czytaniu głośnym oraz umiejętności manualne
w pisaniu.
WYMIAR SEMANTYCZNY.
Czytanie ze zrozumieniem - jednostka rozumie nie tylko treść zawartą na poziomie pojedynczych słów, ale także na poziomie wyrażeń, zdań i całego tekstu. Znaczenie słów rozpoznawane jest w kontekście werbalnym i zależy od tego , jakie inne słowa je wyprzedzają i jakie po nich następują.
WYMIAR KRYTYCZNO- TWÓRCZY.
Umiejętność czytania zarówno krytycznego jak i twórczego. Czytając, jednostka dokonuje oceny tekstu w kontekście posiadanej wiedzy ogólnej i specjalistycznej. Zachodzi tu osobiste ustosunkowanie się do czytanego tekstu. W przypadku pisania jest to umiejętność doboru takich środków językowych do wyrażenia własnych myśli, aby forma przekazu była zgodna z intencją piszącego
Czytanie i pisanie to umiejętności złożone, stanowiące kompleksy umiejętności cząstkowych. Umiejętność pisania jest znacznie bardziej skomplikowana niż umiejętność czytania, wymaga zatem dłuższego czasu przeznaczonego na opanowanie jej, a dokonuje się to dopiero po opanowaniu pierwszego etapu w uczeniu się czytania, po zrozumieniu przez dziecko istnienia odpowiedniości między kodem graficznym, a kodem fonicznym .Proces uczenia się obu tych umiejętności nie przebiega równolegle ,tj. nie są one opanowywane niezależnie od siebie , każdy etap nabywania umiejętności czytania wiąże się z odpowiednim etapem uczenia się pisania:
Czytanie głośne - przepisywanie z towarzyszącym
mu mówieniem.
Przemienność czytania głośnego i cichego - pisanie
wg wzoru własnego mówienia i pisanie ze słuchu.
Czytanie właściwe (ciche) - pisanie właściwe
(z pamięci).
TRZY WYMIARY GOTOWOŚCI DO CZYTANIA I PISANIA:
GOTOWOŚĆ PSYCHOMOTORYCZNA - gotowość do nauki czytania i pisania typu "wiem jak".
GOTOWOŚĆ SŁOWNIKOWO- POJĘCIOWA; gotowość typu "mam możliwości".
GOTOWOŚĆ EMOCJONALNO- MOTYWACYJNA; typu "chcę".
Zatem w procesie rozwijania gotowości dziecka do czytania i pisania, ważne będą oddziaływania stymulujące jego rozwój w trzech płaszczyznach:
Procesów psychomotorycznych, tj. sprawności analizatorów: wzrokowego, kinestetyczno-ruchowego, słuchowego, sprawności aparatu artykulacyjnego
i sprawności manualnej.
Procesów poznawczych, tj. właściwości myślenia, dla którego materiałem jest zasób pojęciowy i słownikowy dziecka.
Procesów emocjonalno-motywacyjnych, tj. nastawienie dziecka wobec konieczności opanowania obu tych umiejętności oraz wobec pojawiających się przeszkód w procesie uczenia się ich.
LICZENIE I JEGO UWARUNKOWANIA
Liczenie to „posługiwanie się liczbami”[1]. U podstaw procesu liczenia leży wiele złożonych procesów, podobnie jak w przypadku czytania i pisania. Badania wielu psychologów wykazały, że kierunek rozwoju myślenia matematycznego u wszystkich uczniów jest podobny, przechodzi przez szereg ściśle warunkujących się etapów wymagających opanowania operacji myślowych. Myślenie w odróżnieniu od innych procesów poznawczych, jest procesem poznania pośredniego. Małe dziecko reaguje na bodźce, które działają bezpośrednio na zmysły.
Natomiast człowiek dorosły, dzięki procesom myślowym może oderwać się od tego co spostrzega w danej chwili. W odróżnieniu od czynności wykonywanych bezpośrednio na przedmiotach, czynności myślowe nie muszą się uzewnętrzniać. Możemy w myśli dzielić przedmioty na części, porządkować je według różnych zasad. Dzięki tej właściwości zdolni jesteśmy wykonywać w myśli czynności przeciwstawne, odwrotne: np. podzielić badany obiekt na części, następnie z powrotem, również
w myśli złożyć z tych części całość. Odwracalne procesy myślowe pozwalają na wykrywanie bardziej złożonych zależności jakościowych
i ilościowych. Możemy wykrywać zmiany i ich przyczyny, jak również stwierdzać, jakie cechy pozostają przy tym zachowane. Prowadzi to do zrozumienia stosunków jakościowych, które stanowią podstawę zrozumienia stosunków ilościowych. [2]
Według A. Szemińskiej spowodowanie zainteresowania ucznia stosunkami jakościowymi powinno stanowić punkt wyjścia do kształtowania pojęcia liczby i działań na liczbach. Warunkiem kształtowania pojęcia liczby jest rozumienie tzw. niezmienników; chodzi tu o pojmowanie, że liczebność zbioru pozostaje zachowana (nie zmieniona) mimo zmiennego układu rozpatrywanych elementów lub ich różnic w wyglądzie.
Por. tamże, s. 114.
Zdolność do wykonywania czynności odwrotnych w myśli, czyli operacji, rozwija się stopniowo. Dla dzieci w wieku przedszkolnym charakterystyczne jest myślenie przedoperacyjne. W wieku 6-8 lat zaczynają się rozwijać operacje konkretne związane z czynnościami na przedmiotach. Operacje konkretne stanowią niezbędny etap przygotowawczy do rozumienia abstrakcyjnego. Dopiero na wyższym poziomie rozwoju kształtują się operacje formalne. Wówczas zależności ujmowane są na podstawie sądów, wyprowadzane wnioski ogólne. Na tym poziomie występuje rozumowanie dedukcyjne. Zdolność do tej fazy rozumowania ujawnia się mniej więcej począwszy od jedenastego roku życia. Por. tamże, s. 114.
Przejście od myślenia przedoperacyjnego do operacji konkretnych dokonuje się przede wszystkim na skutek różnego rodzaju czynności wykonywanych przez ucznia. Dla rozwoju myślenia szczególnie ważne jest, aby czynności te wykonywane były świadomie
i skierowane na określony cel, gdyż wówczas wystąpią takie procesy myślowe, jak: analiza, synteza i dostrzeganie analogicznych zjawisk.
Wskaźnikami wyznaczającymi zakres rozumowania na poziomie konkretnym, niezbędnym dla opanowania liczenia są:
operacyjne rozumowanie w obrębie stałości ilości nieciągłych; warunkiem koniecznym dla zrozumienia aspektu liczb naturalnych jest zdolność wyprowadzania wniosku, że liczba elementów nie zmienia się mimo obserwowalnych przemieszczeń tych elementów, a także zdolność do ustalania równoliczności zbiorów;
operacje porządkowania elementów w zbiorze[3]. Wymienione wskaźniki operacyjnego rozumowania są uczniom bezwzględnie potrzebne dla uczenia się matematyki już pod koniec klasy „zerowej” i w klasie pierwszej.
BIBLIOGRAFIA
1. E. Gruszczyk - Kolczyńska: Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki. Warszawa 1994,
s. 48 - 50.
2. E. Szemińska: Rozwój pojęć matematycznych u dziecka. (W): Z. Semadeni ( red.): Nauczanie początkowe matematyki. Warszawa 1981, s. 112 - 113.
3. W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Op. cit., s. 157.
4. Anna Brzezińska: Czytanie i pisanie nowy język dziecka