Termin źródło prawa konstytucyjnego nie jest jednolicie rozumiany w naukach prawnych. Możemy mówić, więc o przynajmniej w trzech znaczeniach: 1) informacyjne - wówczas termin ten będzie oznaczał różnego rodzaju dokumenty lub inne formy przekazu zawierające informacje o obowiązujących normach prawnych

2) potocznym - wówczas termin oznaczać będzie wszelkie czynniki społeczno-ekonomiczne, polityczne, ideologiczne wpływające na kształtowanie treści norm prawnych (np. struktura ekonomiczna, tradycje narodowe, dominująca religia, moralność), 3) znaczenie najważniejsze dla praktyki prawniczej fakt, który uznawany jest za podstawę obowiązywania norm prawnych w danym systemie prawa, formę ustanowienia norm prawnych albo ich uznania . Żródłem prawa jest każdy akt prawotwórczy (normatywny) sankcjonowany przez państwo. Akt prawotwórczy - akt zawierający, chociaż jedną normę generalną lub abstrakcyjną, mogącą być podstawą rozstrzygnięć indywidualnych, akty prawotwórcze powinny mieć legitymację. Źródłem prawa konstytucyjnego - takie źródło prawa, które zawiera normy zaliczane do tej gałęzi prawa, normy konstytucyjne, normy zawarte w innych aktach normatywnych, o różnej mocy prawnej, które łączy to, iż przedmiotem ich regulacji są instytucje i zasady ustroju politycznego oraz społeczno-gospodarczego państwa.

Praworządny charakter działalności prawotwórczej powinien mieść się w ramach tzw. zamkniętego systemu prawa. Założenia zamkniętych systemów prawnych są dominujące w konstrukcjach konstytucyjnych państw demokratycznych i występują też w nowej Konstytucji RP, w praktyce ustrojowej wielu państw obserwujemy to, że panujące w nich systemy prawne nie są całkowicie zamknięte. W prawie polskim stwierdził to Trybunał Konstytucyjny przyjmując, iż konstytucyjne „zamknięcie” systemu źródeł prawa dotyczy tylko źródeł prawa powszechnie obowiązującego. System źródeł prawa tworzony jest przez całokształt istniejących w państwie źródeł prawa które ma swoje ustalone miejsce. Konstytucja wymienia następujące akty prawne powszechnie obowiązujące: konstytucję, ustawę, ratyfikowaną umowę międzynarodową, rozporządzenie z mocą ustawy, rozporządzenie, akty prawa miejscowego. Do aktów wewnętrznych zalicza uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia premiera i ministrów. System źródeł prawa jest pochodną zasad organizacji państwa i wymagań odnoszących się do zakresu niezbędnej regulacji prawnej. Funkcjonowanie zasady hierarchicznej struktury systemu źródeł prawa która wyraża się w konstytucyjnym obowiązku organów niższych szczebli do stanowienia aktów prawnych mających służyć realizacji norm aktów wyższego stopnia jest konsekwencją przyjęcia zasady praworządności, oraz warunkiem realizacji zasady jedności oraz spójności systemu prawa niezbędne. Wynika to z faktu, iż to konstytucja określa podmiot władzy w państwie i rozdziela kompetencje (w tym i prawotwórcze) pomiędzy organy państwowe. System źródeł prawa jest, zazwyczaj normowany w konstytucjach /czyni tak również Konstytucja RP/.

USTAWA KONSTYTUCYJNA to akt prawny o najwyższej mocy prawnej - równej konstytucji. Uchwalana jest w trybie przewidzianym dla zmiany konstytucji. Służy ona do: a) dokonywania zmian konstytucji, b) jednorazowego zawieszania jej postanowień, c) przejściowego, odmiennego regulowania niektórych spraw normowany w konstytucyji, d) ograniczania zakresu obowiązywania norm konstytucyjnych do części terytorium państwa. Współczesna koncepcja ustawy została oparta na założeniach opracowanych przez J. J.

Rousseau, przyjętych we Francji doby rewolucji. Teza Rousseau opierała się na założeniu, iż konsekwencją zawarcia umowy społecznej jest powstanie władzy politycznej. Ustawa natomiast miała stanowić odzwierciedlenie woli powszechnej. Z faktu, iż ustawa jest wyrazem woli powszechnej przyjmowano, iż ma ona zająć w systemie prawa szczególne miejsce, zaraz po konstytucji, i podporządkowane jej powinny zostać wszystkie inne akty prawne. Powinny ją także stosować wszystkie organy państwowe. Współcześnie do podstawowych cech ustawy zalicza się: a) najwyższą - oczywiście po konstytucji - moc prawną. Rodzi to obowiązek, realizacji przez ustawę konstytucji i zakaz jej naruszania, żaden akt prawny o randze podustawowej nie może być sprzeczny z ustawą. b) zasada wyłączności ustawodawczej parlamentu odnosi się do jego własnej kompetencji, realizowanej przez ustawy. Nie wyklucza ona możliwości istnienia w niektórych systemach prawnych możliwości wydawania przez inne organy aktów o mocy równej ustawie. c) szczególna procedura uchwalania. celem procedury jest stworzenie takich proceduralnych zabezpieczeń, aby wola zbiorowego podmiotu suwerenności mogła być ujawniona w sposób możliwie pełny i jasny. d) ogólny charakter Trybunał Konstytucyjny uznał, iż ustawa jako akt ogólny ma ustanawiać “normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (tzn. ustanawiającym pewne wzory zachowań)”, zaś “konsekwencją abstrakcyjności normy jest jej powtarzalność - to że nie ulega umorzeniu lub skonsumowaniu przez jednorazowe zastosowanie”. Ma to zapewnić ustawie trwałość. Ustawa traci moc prawną wówczas kiedy: 1) sama to określa 2) zostaje uchylona wyraźnie w sposób prawem przewidziany (przez parlament, sąd konstytucyjny),3) uchylona dorozumianie przez akt o randze ustawowej regulujący te same materie (lex posterior derogat legi priori). W doktrynie prawa konstytucyjnego nie ma jednolitych poglądów co do zakresu treści ustaw. Konstytucja RP nie określa materii podlegających normowaniu w ustawach. Ustawodawca w drodze ustawy: a) może normować każde zagadnienie, jeżeli nie zostało to zakazane wyraźnie przez konstytucję; b) winien regulować sprawy, który w tym trybie nakazuje przyjmować konstytucja (np. art. 215); c) powinien regulować sprawy, które były już w przeszłości przedmiotem unormowania ustawowego; d) powinien regulować sprawy zastrzeżone dla regulacji ustawowej (zasada wyłączności ustawy) - należą do nich: - budżet, - kwestie status jednostki w państwie oraz podstawowe kompetencje, zasady organizacji i funkcjonowania organów władzy publicznej. Każda ustawa może podlegać kontroli z punktu widzenia jej zgodności z konstytucją, ustawa stanowi podstawę obowiązywania wszystkich aktów podustawowych (np. rozporządzeń), które nie mogą być z nią sprzeczne. Z zasadą wyłączności ustawodawczej parlamentu nie koliduje prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (zwanych również dekretami lub dekretami z mocą ustawy). Akt ten, będący aktem normatywnym, mogącym regulować sprawy zastrzeżone dla ustawy i posiadającym równą jej moc prawną, wydawany jest przez organ państwa inny niż parlament. Zazwyczaj jednak prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy jest ograniczone szczególnymi warunkami, ograniczenia czasowe i przedmiotowe rozporządzeń z mocą ustawy, parlamentarna kontrola ich wydawania oraz procedura badanie jego konstytucyjności. Obecnie obowiązująca Konstytucja RP z 1997 r. przewiduje, iż akt rozporządzeń nazwie rozporządzenie z mocą ustawy może być wydawany w ograniczonym zakresie przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów. Zgodnie z postanowieniem konstytucji rozporządzenie z mocą ustawy może być wydane w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu. Wydawane w tym trybie rozporządzenia z mocą ustawy Prezydenta RP mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa

Art. 9 Konstytucji RP określa generalne stanowisko RP wobec prawa międzynarodowego. Szczegółowe unormowania znajdują się w art. 87 ust.1 konstytucji. Zgodnie z postanowieniami tego artykułu ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP. Konstytucja odróżnia umowy międzynarodowe ratyfikowane samodzielnie przez Prezydenta od umów międzynarodowych ratyfikowanych za

uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Zgodnie z postanowieniami konstytucji z punktu widzenia ustrojowego większa role odgrywają umowy drugiego rodzaju. Konstytucja wyróżnia pięć kategorii umów międzynarodowych, które wymagają ratyfikacji za uprzednia zgodą parlamentu wyrażoną w formie ustawy, są to umowy dotyczące: a) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych; b) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji; c) członkostwa RP w organizacji międzynarodowej; d) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym; e) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy. Również ustawy ratyfikowane w sposób prosty (samodzielne przez prezydenta), po ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane. Wyjątkiem będą sytuacje, gdy ich stosowanie uzależnione jest od wydania ustawy. Rozporządzenie jest powszechnie obowiązującym aktem normatywnym wydawanym przez organy władzy wykonawczej w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień (upoważnienie do wydawania aktów wykonawczych). Wg Konstytucji organy upoważnione do wydawania rozporządzeń: prezydenta (art. 142 ust. 1), Radę Ministrów (art. 146 ust. 4 p. 2), Prezesa RM (art. 148 p. 3), ministrów (art. 149 ust. 2), przewodniczących komitetów określonych w ustawach (art. 149 ust. 3), Krajową Radę Radiofonii i Telewizji (art. 213 ust. 2). W doktrynie podkreśla się następujące cechy rozporządzenia: a) jest źródłem prawa powszechnie obowiązującego, stoją jednak w hierarchii źródeł prawa poniżej ustaw (art. 87 ust. 1) i mają wobec nich charakter wykonawczy (art. 92 ust. 1). [normy rozporządzeń mają uzupełniać system powszechnie obowiązujących norm prawa stanowionego, ale nie mogą naruszać ani zmieniać norm hierarchicznie wyższych (norm ratyfikowanych umów międzynarodowych, norm ustawowych, a tym bardziej konstytucyjnych)]. b) wydawane być może jedynie na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie (art. 92 ust. 1). upoważnienie winno być: - szczegółowe podmiotowo - winno wyraźnie wskazywać organ (jednie spośród wymienionych w konstytucji), który może lub ma obowiązek wydać rozporządzenie. Organ upoważniony nie może swego prawa scedować na inny podmiot - szczegółowe przedmiotowo - cecha ta wskazującego na instrumentalny charakter rozporządzenia w stosunku do regulacji prawnej stanowionej ustawą upoważniającą. Pomiędzy tą ustawą a rozporządzeniem powinien istnieć merytoryczny związek i normy rozporządzenia powinny służyć realizacji ustawy. - szczegółowe treściowo - upoważnienie winno zawierać wytyczne dotyczące treści rozporządzenia. c) rozporządzenia są wydawane zgodnie z zasadami obowiązującymi podmioty mogące je wydać d) rozporządzenia są ogłaszane w tym samym organie publikacyjnym, co ustawy, których wykonaniu służą - tzn. w Dzienniku Ustaw RP.

Akty prawa miejscowego - Konstytucja, w art. 87 ust. 2 stanowi, że są one źródłami prawa powszechnie

obowiązującego na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

Akty prawne o charakterze wewnętrznym - obowiązują tylko w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi, który je wydał, nie mogą one kształtować sytuacji prawnej podmiotów znajdujących się poza strukturą organizacyjną podległą organowi który je wydał, muszą być zgodne z aktami powszechnie obowiązującymi i podlegają pod tym względem kontroli zarówno materialnej jak i proceduralnej. Konstytucja zalicza do tej grupy aktów: - uchwały Rady Ministrów, - zarządzenia Prezesa RM, - zarządzenia ministrów. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego system źródeł prawa w zakresie prawa wewnętrznego jest systemem otwartym. Konstytucyjne postanowienia mogą, więc być uzupełniane również przez normy ustawowe. Prawo Unii Europejskiej (prawo wspólnotowe, prawo ponadnarodowe). W doktrynie przyjmuje się, iż akty wydawane przez organy Unii stanowią odrębny system norm, skład wchodzi: a) prawo pierwotne - obejmujące umowy międzynarodowe tworzące Wspólnoty Europejskie (a następnie Unię Europejską), aneksy oraz nowelizacje zawartych traktatów, traktaty o przystąpieniu nowych państw oraz traktaty z państwami nie należącymi do Wspólnot. b) prawo wtórne - obejmujące akty stanowione przez organy Wspólnot (Unii):

- rozporządzenia, wiążące w całości i obowiązują bezpośrednio w każdym państwie członkowskim;

- dyrektywy, wiążące państwo członkowskie, którego dotyczą, ale pozostawiające mu swobodę wyboru środków służących realizacji określonych przez siebie zadań; - decyzje, które wiążą w całości państwo członkowskie, którego dotyczą, ale mogą też być skierowane do osób fizycznych i prawnych. Zgodnie z Konstytucją normy pierwotne UE staną się „źródłem powszechnie obowiązującego prawa RP”, i będą - jako „część krajowego porządku prawnego” -bezpośrednio stosowanymi. Jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową międzynarodową to umowy będą miały pierwszeństwo przed ustawą. Jednak prawo pierwotne Unii zgodnie ze stanowiskiem zajmowanym przez organy Unii ma pierwszeństwo wobec prawa wewnętrznego państw członkowskich. Prawo wtórne - zgodnie z postanowieniami Konstytucji RP już obecnie tę kwestię normującymi - winno być „stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”. Prawo pochodne jednak nie uchyla sprzecznych z nim norm krajowych, lecz ma tylko tzw. pierwszeństwo stosowania. POJĘCIE KONSTYTUCJI - termin ten wywodzi się z łacińskiego pojęcia constitutio, co oznacza układ, ustanowienie, uporządkowywanie. [W starożytnym Rzymie terminem rem publicam constituere określano działalność prawotwórczą mającą na celu zorganizowanie państwa, nadanie państwu ustroju politycznego, a także dokonanie unifikacji całego systemu prawa. W średniowieczu terminu constitutio używano na określenie reguł życia klasztornego, ale już w XVI wieku francuski pisarz polityczny Jean Bodin posługiwał się nim do oznaczenia praw fundamentalnych państwa. W XVIII wieku Monteskiusz używał terminu constitutio na oznaczenie: a) całokształtu właściwości środowiska geograficznego z jego związkiem z ustrojem politycznym, b) faktycznego ustroju państwa, c) podstawowych zasad prawnych ustroju politycznego.] Często w doktrynie wyróżnia się: a) konstytucję w sensie materialnym („konstytucja niepisana”), wówczas pojęciem tym obejmuje się normy prawne (również prawa zwyczajowego) dotyczące zasad ustroju państwa, organizacji i funkcjonowania państwa i określające status jednostki w państwie; b) konstytucję w sensie formalnym („konstytucja pisana”), wówczas pod tym pojęciem obejmuje się normy prawne przyjęte w szczególnym postępowaniu i zawarte w akcie prawnym o szczególnej nazwie. Ze względu na materie normowane w konstytucjach możemy je podzielić na: a) konstytucje pełne, które regulują zasady ustroju państwa, określają suwerena i sposoby sprawowania przezeń władzy, określają podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki oraz zawierają postanowienia dotyczące trybu zmiany swoich norm, zapewniające im najwyższą moc prawną; b) konstytucje niepełne (w Polsce określane jako „małe”), konstytucje takie swoją regulacją nie obejmują wszystkich materii. Ze względu na tryb zmiany konstytucji wyróżnimy się: a) konstytucje sztywne, które mogą być zmieniane tylko w szczególnym trybie, innym (trudniejszym) niż w wypadku ustaw zwykłych; b) konstytucje elastyczne (giętkie) , które mogą być zmieniane w trybie analogicznym do obowiązującego przy zmianach ustaw zwykłych. Nowa typologia szczegółowo uwzględniająca możliwości zmian treści konstytucji, więc konstytucje na: a) jednolicie treściowo sztywne - najprostszy rodzaj konstytucji. Cała treść konstytucji podlega identycznemu trybowi zmiany (np.: Dania i Irlandia). b) częściowo bezwzględnie sztywne Charakterystyczne dla tego rodzaju konstytucji jest podnoszenie, iż niektóre postanowienia ustawy zasadniczej są niezmiennych. c) sztywne zróżnicowane treściowo Konstytucja należące do tej kategorii przewidują zróżnicowane tryby zmiany w zależności od znaczenia modyfikowanych postanowień (np. Polska, Hiszpania). d) rozwiązania szczególne . Geneza konstytucji pisanej Na powstanie wczesnych konstytucji pisanych (wiek XVIII w. i XIX w.) wpływ miały bardzo zróżnicowane czynniki w części mające charakter ogólny, w części zaś charakterystyczne szczególnie dla doświadczeń konkretnego kraju. W literaturze prawa konstytucyjnego podjęto próbę opisania czynniki uniwersalne (wspólnye dla europejskiej kultury prawnej). Zalicza się do nich: a) szkoła praw natury - Zwolennicy tego poglądu przyjmowali, iż naturalne prawa jednostki ograniczają władzę państwową. Naruszenie ich przez władzę usprawiedliwia wystąpienie jednostki przeciwko niej. W konsekwencji przyjmowano, iż prawa natury powinny zostać zebrane w jednym akcie, aby najdobitniej przypominać rządzącym o ograniczeniach ich władzy, b) koncepcja umowy społecznej - poglądy przyjmowały, iż umowa społeczna stanowi podstawę organizacji społeczeństwa. Z uwagi na złożoną materię warunki takiej umowy winny zostać zapisane w najważniejszym dla państwa dokumencie, c) teoria podziału władzy - jasne i jednoznaczne kryteria podziału władza mogły być zawarte jedynie w konstytucji, d) koncepcja suwerenności ludu (narodu) - władza powinna być legitymizowana w działaniach suwerena, a tworzenie konstytucji traktowane było jako realizację władzy suwerennej. e) racjonalizm - zgodnie z poglądami działania racjonalne miały przyczynić się do zastąpienia istniejących uprzednio rozwiązań ustrojowych nowymi, zbudowanymi na podstawie racjonalistycznej analizy (i następnie ujętymi w konstytucji. f) liberalizm i egalitaryzm - teorie te, powstałe w XVIII w. podkreślały kwestię wolność i równość wszystkich obywateli, niezależnie od ich przynależności stanowej. Zasady te znalazły swój wyraz w pierwszych aktach konstytucyjnych. Powołane powyżej czynniki stanowiły przesłanki doktrynalne powstawania konstytucji pisanych. W praktyce na rozprzestrzenianie się idei konstytucyjnych wpływ miały również inne (zmienne historycznie) czynniki, takie jak: g) wojny napoleońskie - rozumiane jako czynnik, który rozpowszechniał idee ewolucji francuskiej po Europie i przyczyniły się do przyjęcia konstytucji w wielu państwach znajdujących się pod politycznymi wpływami Francji. h) rozwój kapitalizmu - nowe stosunki produkcji, niezbędne dla dalszego rozwoju gospodarczego takie jak np. zniesienie krępujących gospodarkę feudalnych przywilejów, gwarancje nienaruszalności własności itp.) często były określane właśnie w konstytucjach, i) Wiosna Ludów - wpłynęła na wzrost aktywności społecznej i w konsekwencji przekształcenie wielu monarchii absolutnych się w monarchie konstytucyjne. j) pozytywizm prawniczy - teoria ta zakładała, iż źródłami prawa mogą być jedynie oficjalne teksty prawne k) wzorce krajów demokratycznych - czynnik ten występował w XX w. (zarówno po I wojnie światowej, jak i w latach 50- tych i 60 - tych w ramach tzw. dekolonizacji). Nowo powstające państwa, idąc śladem innych demokratycznych państw uchwalały szybko konstytucje, traktując ten akt jako ważny symbol suwerenności państwowej, l) wpływ standardów prawa międzynarodowego (zwłaszcza w zakresie praw jednostki). Dorobek cywilizacyjny państw europejskich powodował, iż prawo wewnętrzne w coraz większym stopniu realizowało postanowienia konwencji i innych aktów prawa międzynarodowego. Cechy szczególne konstytucji a) szczególna nazwa żaden inny akt prawny w państwie nie powinien mieć takiej samej nazwy jak konstytucja. b) najwyższa moc prawna Mocą prawną określa wzajemny stosunek pomiędzy aktami prawnymi, w szczególności zdolność aktu do zmiany innych aktów prawnych (siła derogacyjna). Najwyższa moc prawna konstytucji oznacza: - nadrzędną jej pozycję w systemie źródeł prawa, oraz - szczególną procedurę uchwalanie i zmiany konstytucji. Konstytucja RP z 1997 r. został przygotowana przez Komisje Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe i następnie zatwierdzona przez naród w referendum. Procedura ta był całkowicie odmienna od typowej procedury ustawodawczej. Procedura zmiany Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej została zamieszczona w artykule 235. Prawo zgłoszenia projektu zmiany konstytucji zostało, w porównaniu z prawem inicjatywy ustawodawczej ograniczone. Projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć grupa, co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub Prezydent Rzeczypospolitej. Zgodnie z ust. 2 artykułu 235 zmiana konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez Senat. Ustęp 3 powołanego artykułu przewiduje wymóg, iż pierwsze czytanie projektu zmian może nastąpić jedynie po upływie trzydziestego dnia od przedłożenia go Sejmowi. Ustawa o zmianie konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Konstytucja przewiduje jednak specjalny tryb uchwalania zmian postanowień zawartych w rozdziałach: pierwszym (normującym podstawowe kwestie ustroju państwa), drugim (w nim zwarte są przepisy mówiące o podstawowych wolnościach, prawach i obowiązkach obywateli) oraz dwunastym (dotyczącym sposobu zmiany konstytucji). W takim przypadku konstytucja przewiduje odrębną procedurę, polegającą na wydłużeniu terminu od pierwszego czytania projektu zmiany konstytucji do jego uchwalenia jej przez Sejm do sześćdziesięciu dni. Ponadto w terminie do 45 dni od uchwalenia ustawy przez Senat podmioty dysponujące prawem inicjatywy konstytucyjnej mogą zażądać przeprowadzenia referendum zatwierdzającego ustawę zmieniającą konstytucję. Z wnioskiem w tej sprawie podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zobligowany jest zarządzić niezwłocznie przeprowadzenie referendum. Referendum takie winno się odbyć w terminie 60 dni od dnia złożenia wniosku. Zmiana konstytucji zostanie przyjęta, jeżeli opowie się za nią większość głosujących Uchwaloną przez parlament, lub też przyjętą w referendum ustawę zmieniającą konstytucję, Marszałek Sejmu przedstawia prezydentowi, który podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Treścią konstytucji są podstawowe zasady ustroju państwowego, określenie podmiotu władzy w państwie oraz sposobów sprawowania przezeń władzy jak również gwarancje wolności i praw jednostki obowiązków i jej obowiązków. Funkcją konstytucji można nazwać społeczna rolę odgrywaną przez ten akt. Bak jest jednego katalogu funkcji konstytucji akceptowanego powszechnie, można jednak podkreślić podnoszenie znaczenia następujących funkcji: a) funkcja prawna Jest to najważniejsza funkcja realizowana przez konstytucję w państwach demokatycznych. Polega ona na możliwości pełnienia przez nią roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, czy też społeczno- gospodarczych. Przyjęcie założenia o prawnej (jurydycznej) roli konstytucji, nie może być jedynie deklaracją. b) pozostałe funkcje - stabilizacyjna (petryfikująca) i programowa (dynamiczna) W praktyce konstytucja musi realizować obie funkcje, często mówi się o jednej funkcji. W związku z funkcja stabilizacyjną, konstytucja niejako zabezpiecza osiągnięty w kraju układ społeczno-polityczny. Konstytucja musi wyznaczać cele działalności organów państwowych i całego społeczeństwa, funkcja programowa. W konsekwencji konstytucja musi, w bezpiecznych proporcjach realizować obie funkcje. - integracyjna Realizacja tej funkcji polega dążeniu do jak najpełniejszej identyfikacji społeczeństwa z państwem. - organizatorska Polega na określeniu przez konstytucję podstawowych zasad organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego struktury wewnętrznej. - wychowawcza Konstytucja w swoich postanowieniach nie tylko podkreśla rolę głoszonego systemu wartości i przekonań, lecz również dąży do jego realizacji poprzez wpływanie na świadomość społeczeństwa. Gwarancje zgodności prawa z konstytucją to wszelkie rozwiązania i instytucje ustrojowe służących zapewnieniu realizacji norm konstytucyjnych. Do najczęściej występujących w literaturze prawniczej klasyfikacji gwarancji należy podział na: - gwarancje bezpośrednie, czyli te rozwiązania i instytucje, które zostały przyjęte wyłącznie po to, aby zapewnić przestrzeganie konstytucji - gwarancje pośrednie, dla nich zapewnienie realizacji zgodności prawa z konstytucją jest jedną z wielu wypełnianych funkcji. Systemy kontroli konstytucyjności prawa - system pozaparlamentarny ustawa jako owoc pracy parlamentu może być skutecznie kontrolowane jedynie przez organy inne niż prawotwórcze. W warunkach kraju realizującego zasadę podziału władz dwie pozostałe władze: wykonawczą i sądowniczą. W praktyce prowadzi to do powstanie dwóch modeli: 1) system kontroli sprawowanej przez głowę państwa W ramach kontroli wykonywanej przez głowę państwa zostaje ona wyposażona w instrumenty pozwalające jej na oddziaływanie na proces stanowienia ustaw (przede wszystkim prawo weta) i w środki - w praktyce zazwyczaj ograniczone - pozwalające jej zapewnić zgodność norm podustawowych z konstytucją. 2) system sądowy (jurysdykcyjny) Upoważnia on organy sądowe do podejmowania działań mających na celu zapewnienie zgodności prawa stanowionego z konstytucją. Wyróżnić można dwa rodzaje tego modelu: System kontroli sprawowanej przez sądy powszechne Instytucja ta wykształciła się na gruncie amerykańskiej praktyki orzeczniczej. Cechy system kontroli sprawowanej przez sądy powszechne: - jest to system zdecentralizowany (sprawowany przez wszystkie sądy), - w ramach tego systemu mamy do czynienia jedynie z kontrolą konkretną, bowiem z badaniem zgodności prawa z konstytucją możemy mieć do czynienia jedynie podczas rozpatrywania konkretnego sporu sądowego, - jest to kontrola następcza, bowiem kontroli może być oddany jedynie akt prawny już będący w obrocie prawnym - skutkiem prawnym orzeczenia o niekonstytucyjności jest niestosowania aktu w konkretnej spawie, która była podstawą orzeczenia. Jednak akt ten nie jest eliminowany z systemu prawnego. System kontroli sprawowanej przez sądy konstytucyjne Model scentralizowanej kontroli konstytucyjności prawa przyjęto również w Polsce5. Kontrolę konstytucyjności prawa sprawowaną przez sądy konstytucyjne (jest to więc kontrola scentralizowana) możemy podzielić na: - kontrolę abstrakcyjną - z wnioskiem o zbadanie zgodności danej normy z konstytucją wystąpić może tylko określony w konstytucji lub ustawie podmiot, czyni to w związku ze swoją ocena potencjalnej niezgodności ustawy z konstytucją - kontrolę konkretną - mamy z nią do czynienia jeżeli na tle rozpoznawania przez kompetentne organy spraw spornych pojawi się problem zgodności z konstytucja normy prawnej zawartej w akcie podkonstytucyjnym, organ ten zwraca się wówczas do sądu konstytucyjnego o zbadanie zgodności tej normy z konstytucją. W ramach kontroli realizowanej przez sądy konstytucyjne możemy mieć do czynienia zarówno z: - kontrolą następczą (represyjną) - dokonywaną po wejściu w życie aktu normatywnego (a posteriori), jak i - kontrolą uprzednią (prewencyjną) - dokonywana w odniesieniu ustawy przed jej wejściem w życie . Skutkiem orzeczenia o niekonstytucyjności ustawy jest eliminacja niekonstytucyjnej normy z systemu prawnego - system parlamentarny W systemach, w których mamy do czynienia z dominacją parlamentu przyjęto, iż tylko parlament może badać zgodność stanowionych ustaw z konstytucją. Wykształciły się dwa rodzaje kontroli wykonywanej przez: 1) parlament in pleno (w całości) System ten polega na sprawowaniu kontroli konstytucyjności ustaw podczas realizacji procedury ustawodawczej. Brak jest jakiejkolwiek odrębnej procedury kontrolnej. 2) wyspecjalizowane organy wewnątrzparlamentarne ostateczna decyzja należy do parlamentu działającego in pleno, jednak podstawa do rozstrzygnięcia ostatecznego jest opinia wewnętrznego organu wyspecjalizowanego Pojęcie ustrój państwowy zazwyczaj oznacza całokształt organizacji państwa i metod działania władzy państwowej. Ustrój państwowy dzieli się na: a) ustrój polityczny - rozumiany jako prawno-instytucjonalny wyraz struktury i funkcjonowania władzy publicznej, i b) ustrój społeczno-gospodarczy wcześniejsze zainteresowania funkcjonowanie gospodarki i finansów publicznych, funkcjonowanie gospodarki i finansów publicznych oraz materialne warunki życia społecznego. Zasadą ustroju możemy nazwać naczelne, najważniejsze rozstrzygnięcia charakteryzujące ustrój państwowy. Zasady takie zawarte są - najczęściej - w konstytucji, z tego powodu zasady ustroju często są utożsamiane z zasadami konstytucyjnymi. Brak jest wspólnego dla polskiej doktryny katalogu podstawowych zasad ustrojowych. Najczęściej jednak wskazuje się na następujące konstytucyjne zasady ustrojowe: a) zasadę konstytucjonalizmu, b) zasadę republikańskiej formy rządu, c) zasadę demokratycznego państwa prawa, d) zwierzchnictwo narodu, e) podział władz, f) gwarancje praw i wolności jednostki, g) konstytucyjne gwarancje samorządu terytorialnego, h) społecznej gospodarki rynkowej Konstytucyjne określenie formy państwa a)Zasada republikańskiej formy państwa stanowi niewątpliwe jedną z podstawowych zasad ustroju, chociaż nie została wyrażona wprost w Konstytucji RP z 1997 r. Polska nie jest republiką jedynie dlatego, iż nazywa się „Rzeczpospolita”. Jesteśmy republiką, dlatego, iż nasza konstytucja konstruuje ustrój, który opiera się na zasadach mających oparcie w republikańskich ideałach. b) dobro wspólne - regulacja konstytucyjna Konstytucja RP w swym pierwszym artykule deklaruje, iż Rzeczpospolita Polską jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Formuła ta jest niemal dosłownym powtórzeniem art. 1 ust. 1 Konstytucji kwietniowej głoszącego, że „Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli”. W obecnej konstytucji, pojęcie dobra wspólnego użyte jest również we wstępie, w artykule określającym stosunki pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi oraz w artykule mówiącym o obowiązkach obywateli. rozumienie pojęcia „dobro wspólne” Zazwyczaj przyjmuje się, iż pojęcie to oznacza nadrzędność społeczeństwa nad jednostką, poddanie państwa pewnym elementom prawa naturalnego oraz ścisłe związki między polityką a moralnością. Idea dobra wspólnego stara się w szczególności połączyć cele polityczne z etycznymi. Źródła idei dobra wspólnego mogą być poszukiwane w katolickiej nauce społecznej. Zgodnie, bowiem z Konstytucją II Soboru Watykańskiego „Gaudium et spes” dobro jest „ogółem warunków życia społecznego, jaka bądź zrzeszeniom, bądź poszczególnym członkom społeczeństwa pozwalają osiągnąć pełniej i łatwiej własną doskonałość”. W skład dobra wspólnego wchodzą trzy zasadnicze elementy: - poszanowanie osoby jako takiej — umożliwiające jej korzystanie ze swobód naturalnych niezbędnych do rozwoju powołania ludzkiego, - dobrobyt, czyli rozwój dóbr duchowych i ziemskich społeczności. Władza winna dążyć do zapewnienia każdemu tego, czego potrzebuje on do prowadzenia życia prawdziwie ludzkiego, jak wyżywienie, odzież opiekę zdrowotną, pracę, wychowanie i kulturę, odpowiedni poziom informacji, prawo do założenia rodziny, itd. - pokój, czyli trwałość i bezpieczeństwo sprawiedliwego porządku. Władza obowiązana jest, przy użyciu godziwych środków zapewnić stan nie zagrożenia społeczności i jej członkom. Daje on prawo do słusznej obrony osobistej i zborowej. Dobro wspólne jest zawsze ukierunkowane na rozwój osób. Każdy winien troszczyć się o budowanie i wspieranie instytucji, które poprawiają warunki życia ludzkiego. Do państwa należy obrona i popieranie dobra wspólnego społeczeństwa obywatelskiego, wspólne dobro polega na czynnym zespoleniu obywatela z państwem w pracy dla niego. Państwo jest naturalnym i koniecznym związkiem obywatelskim opartym na solidarności i wzajemnej zależności. Dążenie do wyodrębnienia dobra grupy czy też zespołu zmniejsza dobro ogółu będąc tym samym szkodliwym dla państwa. Doktryna korporatywistyczna kładzie nacisk na odpowiedzialność wszystkich obywateli za tę formę politycznego życia zbiorowego, oraz na obowiązki jednostek wobec niej, a nie na służebną rolę państwa w stosunku do jego członków. W związku z tym szczególne znaczenie ma należyte wywiązanie się obywateli z powinności wobec państwa. Stosunek obywateli do państwa winien być nie tylko emocjonalny (wyrażający się w przywiązaniu i w dumie z niego), ale przede wszystkim pozytywny w tym znaczeniu, że treść materialną tej formy organizacyjnej społeczeństwa winny wypełniać ich czyny wzmacniające jej siłę, rozwój wewnętrzny i potęgę. ZASADA POMOCNICZOŚCI (subsydiarności) Pomocniczość państwa polega na tym, że do każdego szczebla władzy należy wykonywanie wszystkich jej właściwych uprawnień, bez konieczności odwoływania się do władzy wyższego rzędu. I konsekwentnie - ingerencja szczebla wyższego w uprawnienia szczebla niższego (podporządkowanego) może nastąpić jedynie w razie bezczynności czy zaniedbania jednostki niższego rzędu. Znaczenie pomocniczości państwa może przejawiać się w dwóch kierunkach. Zgodnie z tzw. pomocniczością zstępującą, władza wyższa pozostawia władzy niżej stojącej wszelkie niezbędne kompetencje, podczas gdy według pomocniczości wstępującej, władze wyższego rzędu działają w zastępstwie niższych szczebli, gdy uznają się one za nie znające się na rzeczy bądź bezsilne. Niekiedy pierwszą formę pomocniczości zwie się ujemną, gdyż powstrzymuje ona ingerencję, podczas gdy drugą określa się dodatnią, ponieważ otwiera ona drogę dla tej ingerencji. Pojęcie „demokratycznego państwa prawnego” można wyodrębnić kilka zasad państwa prawnego wywodzących się z jego ogólnej formuły. a) lex retro non agit Zasadę tę - nie działania prawa wstecz. Zasada ta polega na tym, że nie należy stanowić prawa, które nakazywałoby stosowanie nowych przepisów do sytuacji powstałych przed wejściem ich w życie. b) vacatio legis polega na obowiązku ustalenia odpowiedniego okresu między opublikowaniem ustawy, a początkiem jej obowiązywania. Brak jest jednak kryteriów, które mogłyby określić jak długi winien to być okres. c) zasada ochrony praw słusznie nabytych oznacza w szczególności zakaz ingerencji w te prawa pod warunkiem, że uzyskano je słusznie i zgodnie z zasadą sprawiedliwości społecznej. Zasada ta nie może oznaczać, iż wszystkie prawa nabyte są niezmiennie, ani że nie można ich ograniczyć. Tego rodzaju modyfikacje są dopuszczalne, jeśli wymaga tego ważny interes społeczny. Ochrona omawianych praw zakłada, że swoboda w zakresie kształtowania ich treści nie naruszy charakteru danego prawa oraz nie przekroczy niezbędnego zakresu i to pod warunkiem pełnego wyrównania korzyści utraconych. d) zasada proporcjonalności samodzielny element demokratycznego państwa prawnego, a nie jest jedynie składnik zasady sprawiedliwości społecznej. Zasadę tę interpretuje się jako konieczność przestrzegania aby ingerencja państwa w sferę praw i wolności jednostki nie była nadmierna, co oznacza, iż “ustawodawca nie może ustanawiać ograniczeń przekraczających pewien stopień uciążliwości, a zwłaszcza zaburzających proporcje pomiędzy stopniem naruszenia uprawnień jednostki a rangą interesu publicznego, który ma w ten sposób podlegać ochronie. W tym ogólnym ujęciu zakaz nadmiernej ingerencji pełni funkcję ochronną w stosunku do wszystkich praw i wolności jednostki /../. Jego adresatem jest państwo, które winno działać wobec jednostki w sposób wyznaczony rzeczywistą potrzebą” Pod pojęciem sprawiedliwości rozumie się najczęściej takie postępowanie w stosunku do innych, które polega na jednakowym traktowaniu wszystkich osób należących do tej samej kategorii. Tradycyjnie rozróżnia się sprawiedliwość wyrównawczą (komutatywną), polegającą na równości wymienianych dóbr lub odszkodowania za wyrządzoną krzywdę, oraz sprawiedliwość rozdzielczą (dystrybutywną), regulującą podział dóbr między członków społeczności w ten sposób, że jednakowo traktuje się ludzi, którzy należą do tej samej kategorii. Tak, więc sprawiedliwość sprowadza się do odrzucenia arbitralności i w konsekwencji traktowania ludzi według określonej formuły. Konstytucja zasadę demokratycznego państwa prawnego łączy z pojęciem sprawiedliwości społecznej. Opatrzenie terminu „sprawiedliwość” przymiotnikiem “społeczna” wskazuje, iż ta zasada konstytucyjna winna być stosowana z jednej strony do stosunków między grupami społecznymi, a z drugiej do stosunków między nimi a państwem, a nie do relacji między państwem a jednostką. Pod pojęciem praworządności powszechnie rozumie się przestrzeganie prawa przez organy państwa. Możemy rozróżnić praworządność formalną i materialną. Praworządność formalna oznaczać będzie, iż: 1) wszystkie organy państwa działają w granicach przyznanych im przez prawo kompetencji, 2) organy państwa podejmują decyzje indywidualne na podstawie uprzednio ustanowionych norm generalnych i abstrakcyjnych i zgodnie z trybem określonym w normach proceduralnych, 3) w systemie prawa obowiązują normy stanowiące podstawę prawną do uchylenia decyzji niezgodnych z prawem i likwidowania skutków tych decyzji oraz normy określające odpowiedzialność funkcjonariuszy publicznych za podejmowanie takich decyzji. Omawiana zasada może też być rozumiana w sposób materialny i wówczas samo prawo powinno odzwierciedlać określone wartości moralne. Nieodzownym elementem praworządności są również jej gwarancje, czyli środki służące zapewnieniu praworządnego działania organów państwa. Przez gwarancje praworządności rozumie się te właściwości ustroju społecznego oraz systemu politycznego, które sprzyjają zgodnym z prawem zachowaniom funkcjonariuszy publicznych oraz instytucje prawne umożliwiające i zabezpieczające proces procesu podejmowania decyzji przez organy państwa, w szczególności instytucje kontroli legalności aktów stosowania prawa (np. aktów administracyjnych) skierowanych do obywateli. Podział władzy jest to koncepcja ustrojowa polegająca na rozdzieleniu trzech funkcji państwa: ustawodawczej, wykonawczej i sądowej. Jej konsekwencją jest struktura aparatu państwowego rozróżniająca i oddzielająca organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Oddzielenie poszczególnych władz od siebie nie powinno być rozumiane jako separacja, lecz jako dążenie do ich zrównoważenia i wyposażeniu w kompetencje pozwalające wzajemnie się kontrolować i powściągać działalność każdej z pozostałych. Podział władzy rozpatrywany być może w trzech aspektach: 1) funkcjonalnym (inaczej przedmiotowym), 2) organizacyjnym, oraz 3) personalnym. Aspekt funkcjonalny polega na podzieleniu działalności państwa na różne sfery działania (funkcje realizowane przez państwo), do których zaliczamy: - prawodawstwo (ustawodawstwo) - polegające na wydawaniu powszechnie obowiązujących norm prawnych, - wykonawstwo mające na celu realizację zadań państwa w odniesieniu do konkretnych przypadków, oraz - sądownictwo polegające na rozstrzyganiu sporów prawnych; W aspekcie organizacyjnym przedstawionym powyżej funkcjom przyporządkowane zostają określone organy państwowe, odpowiednio:- parlament, - egzekutywa, oraz - sądy (powszechne oraz szczególne). Aspekt personalny zasady podziału władzy ma na celu uniemożliwienie piastowania tej samej osobie stanowiska w różnych organach państwowych spełniających różne funkcje. Wiąże się to z zasadą niepołączalności (incompatibilitas). Oczywiste jest, iż dla prawidłowego funkcjonowania zasady podziału władz niezbędne jest powiązanie wszystkich trzech aspektów. Pojęcie i cechy władzy suwerennej Art. 4 Konstytucji RP, w ust. 1 stwierdza, iż „władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej należy do Narodu”. W ust. 2 naród władzę swą wykonuje przez swoich przedstawicieli lub też bezpośrednio. Suwerenem w Polsce jest naród przeważa pogląd naród jest zbiorowością polityczną obejmującą wszystkich obywateli bez względu na ich przynależność etniczną. W sposób jednoznaczny za takim rozumieniem pojęcia opowiada się konstytucja, formułując we wstępie swoistą definicję legalną narodu rozumianego jako ogół obywateli RP. W zdecydowanej większości współczesnych definicji pojęcia suwerenności zwraca się uwagę na jej następujące cechy: 1) pierwotny charakter władzy suwerennej - oznacza to, iż władzy tej nie wyprowadza się innej władzy w państwie ani poza nim, 2) trwały charakter - co oznacza, iż brak jest ograniczeń czasowych władzy 3) samowładność - traktowana jako niezależność władzy suwerennej od jakiejkolwiek innej władzy zewnętrznej. Pamiętać jednak należy współcześnie cecha ta nie ma charakteru absolutnego, oznacza w istocie samodzielność w płaszczyźnie prawnej (a nie np. ekonomicznej). 4) całowładność - rozumiana jako niezależność władzy suwerennej od czynników wewnętrznych i samodzielność w regulowaniu stosunków wewnętrznych, w określaniu ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego. Cecha ta związana jest z: zwierzchnictwem terytorialnym i zwierzchnictwem personalnym. 5) nieograniczoność - rozumiana jako niezależność władzy suwerennej w stosunkach wewnętrznych od jakiegokolwiek prawa, nawet od prawa przez nią samą stanowionego. To władza suwerenna stanowi prawo, może je więc swobodnie modyfikować. Suwerenność to władza pierwotna, trwała, niezależna w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych oraz prawnie nieograniczona1. Mówiąc o suwerenności nie można pominąć art. 90 konstytucji, dopuszcza ograniczenie wykonywania suwerenności narodowej poprzez przekazanie przez RP na podstawie umowy międzynarodowej kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu2. Reasumując suwerenem w Polsce jest naród, wykonujący swą władzę przez swoich przedstawicieli lub też bezpośrednio. Klasyczna koncepcja reprezentacji opiera się na założeniu działania zbiorowego podmiotu suwerenności przez wyborców. Udzielają oni wybranym przez siebie reprezentantom mandatu do reprezentowania ich woli. Wola ta wyrażona przez reprezentantów w organie przedstawicielskim jest następnie traktowana jako wola narodu (suwerena). Sprawowanie władzy przez reprezentantów jest ograniczone czasowo i oparte na zasadzie ich odpowiedzialności i zaufania między nimi a wyborcami. Nie mogą być oni odwołani, a ich decyzje nie mogą być - w sposób prawnie skuteczny - kwestionowane przez wyborców w trakcie kadencji. Wyborcy mogą jedynie, przy okazji kolejnych wyborów, odmówić wsparcia kandydata. Dyskusja na temat istoty reprezentacji oraz nad wyjaśnieniem stosunku między reprezentantami a suwerenem najprawdopodobniej nigdy nie zostania zakończona. Wiązać się to może np. z pojawieniem się nowych form życia społecznego, instytucji politycznych i prawnych itp. Wśród nich szczególną rolę odgrywają partie polityczne (o których niżej). Reprezentacja jako zasada konstytucyjna to prawnie legitymowane wykonywanie funkcji władzy państwowej w imieniu zbiorowego podmiotu suwerenności (narodu) przez konstytucyjnie określone organy państwa3.b) geneza partii politycznej, Wśród wielu czynników, które przyczyniły się do powstania i wzrostu znaczenia partii politycznych wyróżnić należy szczególnie trzy: - rozwój parlamentaryzmu- rozwój idei liberalnych,- upowszechnienie prawa wyborczego. Konstytucyjna definicja partii politycznej została zawarta w art. 11 ust. 1 stwierdzającym, iż partie są organizacjami zrzeszającymi obywateli polskich na zasadach równości i dobrowolności w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Definicja ta zostaje uszczegółowiona jeszcze w ustawie o partiach politycznych poprzez określenie, iż: 1) partia polityczna powinna występować pod określoną nazwą, oraz 2) jej celem oprócz wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa może być sprawowanie władzy publicznej. Tak więc w oparciu o powyższe definicje może zwrócić uwagę na następujące cechy partii: 1/ posiadanie struktury organizacyjnej, 2/ dobrowolne członkostwo, 3/ program działania, 4/ dążenie do zdobycia władzy państwowej lub przynajmniej dążenie do wpływania na ośrodki nią dysponujące. FUNKCJE PARTI POLITYCZNYCH Współcześnie, partie wypełniają bardzo różne funkcje, do najczęściej wymienianych zaliczamy: 1/ artykulacyjna - polega na artykulacji opinii poszczególnych grup społecznych, a także na kształtowaniu tej opinii, 2/ rządzenia i formułowania polityki państwa - realizacja tej funkcji rozpoczynać się będzie już na etapie przygotowań do wyborów (formułowanie programów, wyłanianie kandydatów), jej pełna realizacja polegać będzie natomiast na tworzeniu rządu (samodzielnie lub w drodze tworzenia większościowej koalicji). Jednak ważną funkcje spełniają również partie opozycyjne, rola ich to przede wszystkim przygotowywanie alternatywnych programów rządzenia. 3/ wyłanianie elit politycznych -. Członkowie partii w pracy partyjnej zyskują wiedzę i doświadczenie niezbędne do sprawowania władzy, w partii zapoznają się ze sprawami państwowymi i zastanawiają się nad metodami ich rozwiązywania. Partie polityczne są niemal jedyną drogą do osiągnięcia najwyższych stanowisk państwowych. Zespoły kierownicze - także tych partii politycznych, które w danej chwili nie sprawują władzy, wchodzą w skład elity politycznej. 4/ integracyjna - polega na podejmowaniu działań na rzecz integracji grup społecznych stanowiących społeczne zaplecze danej partii. KLASYFIKACJA PARTII POLITYCZNYCH 1/ biorąc pod uwagę zależności jednostek organizacyjnych wewnątrz struktury partyjnej dzieli się partie na: - partie zdecentralizowane, oparte na zasadzie demokracji wewnętrznej; cechuje je autonomia organizacji terytorialnych i pozostawianie w gestii organizacji terenowych,

lokalnych ważnych decyzji politycznych; - partie scentralizowane - dysponujące silne zhierarchizowanie strukturą wewnętrzną i podporządkowanie organizacji terenowych i lokalnych organom (instancjom) centralnym skupiającym w swych rękach prawie całą władzę organizacyjną. 2/ w oparciu o kryterium jakim są zasady organizacyjne partie dzielić możemy na: - partie elitarne; liczą niewielu członków, ale za to bardzo aktywnych politycznie; nie posiadają zawodowego aparatu partyjnego; - partie kadrowe; składają się z niewielu, ale za to aktywnych i świadomych członków zorganizowanych wokół aparatu partyjnego, którym kierują fachowcy, eksperci; - partie członkowskie; dążą do organizacyjnej integracji członków w ramach swoich struktur i stworzenia w ten sposób pewnej wspólnoty; stąd korzystanie z takich form jak szkolenia, dyskusje programowe itp; - partie masowe; dążą do objęcia swoim zasięgiem możliwie największej ilości osób i dlatego chcą reprezentować różne interesy; tworzą formy organizacyjne mające poszerzać ich bazę - np. przybudówki młodzieżowe, organizacje zawodowe itp. 3/ według kryterium programowego można dokonać kilku podziałów. Najczęściej używany podział jest jednocześnie podziałem najmniej precyzyjnym. Mówi się bowiem często o partiach lewicowych, centrowych i prawicowych. 4/ uwzględniając kryterium programu partii możemy również mówić o: - partiach światopoglądowych - jeżeli u podstaw programu leży określony światopogląd religijny, filozoficzny itp. i dążą one do realizacji wypływającego z niego modelu ustrojowego; - partiach interesu; partie te służą interesom określonych grup społecznych stanowiących ich bazę i chcą zapewnić przede wszystkim realizację tych interesów, a nie wprowadzić w życie jakiś model ustrojowy; - partiach klasowych; partie takie opierają się na teorii walki klas i dążą do zapewnienia klasie, którą reprezentują sprawowania pełni władzy państwowej. - partiach o eklektycznym programie mogącym - ze względu na jego ogólnikowość - odpowiadać możliwie największej ilości wyborców; - partiach patronażu; ich program ogranicza się w zasadzie do zdobycia władzy, stanowisk państwowych przez członków ich instancji kierowniczych. 5/ biorąc pod uwagę wpływ partii politycznych na podejmowanie i realizację decyzji państwowych wyróżnić można: - partie rządzące; uczestniczą same lub w koalicji z innymi bezpośrednio w procesie sprawowania władzy; - partie opozycyjne; nie mają bezpośredniego wpływu na podejmowanie i realizację decyzji państwowych; wyróżnia się opozycję parlamentarną i pozaparlamentarną. POJĘCIE SYSTEMU PARTYJNEGO System partyjny tworzony jest przez partie działające (uczestniczące w grach politycznych) w danym kraju. Brak jest jednej, powszechnie przyjętej klasyfikacji systemów partyjnych. Najczęściej jednak stosuje się kryterium realnej możliwości zdobycia władzy w państwie przez dana partię (lub partie). Otrzymamy w ten sposób podział na: 1/ System monopartyjny - istnieje w nim jedna partia, samodzielnie sprawująca władzę. Z punktu widzenia przyjętej wyżej definicji systemu partyjnego implikującej istnienie przynajmniej dwóch elementów tego systemu, można wątpić, czy da się w tym wypadku w ogóle mówić o systemie. Jednak można to uczynić. Gdy działalność innych partii jest prawnie dozwolona, ale poza jedną istniejącą one nie powstały można mówić o jakby potencjalnym systemie partyjnym. W przypadku zaś prawnego zakazu istnienia innych - poza jedną - partii cechą szczególną tego systemu jest stosunek tejże partii do partii zakazanych, polegający na wykluczeniu istnienia innych partii. System monopartyjny w drugiej wersji (prawny zakaz istnienia innych partii) jest charakterystyczny dla państw totalitarnych. 2/ System partii hegemonicznej - istnieje w nim wprawdzie więcej niż jedna partia, ale tylko jedna partia - hegemoniczna- ma decydujący wpływa na władzę państwową. Inne partie pozostają z nią w stałej koalicji i nie mają szans na samodzielne zdobycie władzy lub zajęcie pozycji porównywalnej z partią hegemoniczną. Istnienie partii opozycyjnych jest prawnie zakazane. System ten występował w Polsce w latach 1948-1989 i jest charakterystyczny dla systemów niedemokratycznych (totalitarnych). 3/ System partii dominującej - bez względu na liczbę legalnie działających w danym państwie partii, tylko jedna z nich zdolna jest do samodzielnego wygrania wyborów i utworzenia rządu cieszącego się poparciem większości parlamentarnej. Pozostałe partie zazwyczaj posiadają jedynie nieliczną reprezentację w parlamencie lub są jej w ogóle pozbawione. 4/ System dwupartyjny - w systemie tym, niezależnie od liczby działających partii, tylko jedna z dwóch głównych partii może samodzielnie wygrać wybory i utworzyć rząd mający poparcie większości parlamentarnej. Pozostałe partie (inne niż dwie partie główne) posiadają nieliczną reprezentację w parlamencie lub jej w ogóle nie mają. 5/ System wielopartyjny w systemie tym więcej niż dwie partie mają szansę wygrania wyborów i utworzenia rządu popieranego przez większość deputowanych. Cechą tego systemu jest jednak brak partii uzyskujących stałą przewagę w wyborach. Partia może zwyciężyć w wyborach samodzielnie lub w koalicji z innymi. Utworzenie koalicji może też nastąpić już po wyborach jako wynik korelacji między liczbą miejsc posiadanych przez poszczególne partie w parlamencie podobieństwami ich podobieństw programowych. Koalicje mogą mieć charakter ustabilizowany lub nieustabilizowany - nietrwały.

Zasady tworzenia partii politycznych określone zostały w postanowieniach ustawy o partiach politycznych, wynika z nich, iż partia zgłasza się do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Do zgłoszenie - zawierającego nazwę, skrót nazwy i adres siedziby partii politycznej oraz imiona, nazwiska i adresy osób wchodzących w skład organów uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych - należy załączyć 1) statut partii politycznej, oraz 2)

imienny wykaz, co najmniej 1000 obywateli polskich popierających zgłoszenie (osoby te winny mieć przynajmniej 18 lat oraz pełną zdolność do czynności prawnych). Sąd Okręgowy w Warszawie wpisuje partię do ewidencji niezwłocznie po złożeniu zgłoszenia, jeśli wypełnia ono wymogi przewidziane prawem. Jeżeli zgłoszenie zawiera wady wówczas sąd wzywa do ich usunięcia w okresie nie dłuższym niż trzy miesiące a ich nieusunięcie powoduje odmowę wpisu do ewidencji. W razie powstania wątpliwości, co do zgodności z konstytucją celów lub zasad działania partii określonych w statucie Sąd zawiesza postępowanie i występuje do TK o zbadanie zgodności celów partii z konstytucją. Orzeczenie Trybunału o sprzeczności tych celów z konstytucją skutkuje wówczas odmową wpisania partii politycznej do ewidencji. Partia polityczna może zostać wykreślona z ewidencji w przypadkach określonych w ustawie, t.j, wówczas jeżeli: 1) dokona zmian w statucie, zmieni siedzibę, lub dokona zmian w składzie organów uprawnionych do jej reprezentowania i nie powiadomiwszy o tym sądu najpóźniej w ciągu 14 dni od ich dokonania, oraz nie złoży na żądanie sądu prowadzącego ewidencję wyjaśnień lub nie uzupełni danych w terminie wskazanym przez sąd; 2) dokona zmian w statucie stojących w sprzeczności z art. 8 ustawy o partiach politycznych stanowiącym, że partie kształtują swoje struktury oraz zasady działania zgodnie z zasadami demokracji a Trybunał Konstytucyjny na wniosek sądu prowadzącego ewidencję wyda orzeczenie o sprzeczności celów lub zasad działania partii z konstytucją; 3) nie złoży Sejmowi informacji o źródłach finansowania w roku poprzednim, a następnie, pomimo wezwania sądu prowadzącego ewidencję nie złoży takiej informacji w terminie 3 miesięcy; 4) TK wyda orzeczenie o sprzeczności z konstytucją celów lub działalności partii. Postanowienie sądu o wykreśleniu z ewidencji nie podlega zaskarżeniu. Wskutek postanowienia Sądu o wykreśleniu partii z rejestru podlega likwidacji (likwidacji i wykreśleniu podlegać będzie również partia w wyniku uchwały o rozwiązania podjętej przez uprawniony organ statutowy partii). Wpis do ewidencji ma dla partii politycznej istotne znaczenie praktyczne, zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy dopiero po jego uzyskaniu partia nabywa osobowość prawną i może korzystać z praw wynikających z ustawy. Historyczne źródła demokracji bezpośredniej można odszukać w sposobie sprawowania władzy i stanowienia prawa w starożytnych Atenach. Zgodnie z tradycją stworzenie podstaw ustroju przypisuje się wybitnemu politykowi i ustawodawcy - Solonowi. Natomiast odbudowanie demokratycznego ustroju, które nastąpiło w V wieku p.n.e. uważa się za zasługę Peryklesa. Definiując demokrację bezpośrednia można ja określić jako sposób podejmowania decyzji przez wszystkich członków zbiorowego podmiotu suwerenności Do instytucji demokracji bezpośredniej, oprócz powołanego powyżej 1) zgromadzenia ludowego możemy również zaliczyć: 2) referendum, definiowana jest jako „indywidualne głosowanie w różnych miejscach, w małych obwodach, zazwyczaj w określonym czasie i na określone zagadnienie przedstawione głosującym. Zebrane głosy z różnych obwodów składają się na instytucję referendum”. 3) weto ludowe, polega na uprawnieniu określonej prawnie grupy ludności do złożenia sprzeciwu przeciwko ustawie uchwalonej przez organ przedstawicielski, i 4) inicjatywa ludowa, prawo określonej liczby ludności do wystąpienia z projektem ustawy. Inicjatywa może być sformalizowana (przedkładany jest kompletny projekt ustawy) lub niesformalizowana. c) instytucje demokracji bezpośredniej w Polsce Polski system konstytucyjny, zna obecnie instytucję referendum oraz inicjatywy ludowej (zwanej w Polsce inicjatywą obywatelską). - obywatelska inicjatywa ustawodawcza Obywatelska inicjatywa ustawodawcza jest prawem umożliwiającym grupie 100 tys. osób mających prawo wybierania do Sejmu zgłoszenia projektu aktu prawodawczego. Problematyczna w wypadku inicjatywy obywatelskiej jest okoliczność, iż o jej dalszych losach rozstrzygać będzie Sejm. Może on, więc dokonać zmian w przedłożonym projekcie ustawodawczym a nawet nie nadać mu dalszego biegu. Wydaje się, iż w przedmiotowej sprawie winna być procedura obligująca posłów do rozpisania referendum w materii zgłoszonej w obywatelskiej inicjatywie ustawodawczej. - referendum Konstytucja RP przewiduje kilka odmian referendum: 1) referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej w której RP przekaże organizacji międzynarodowej lub organu międzynarodowowego kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach (art. 90 ust 3), 2) referendum ogólnokrajowe „w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa” (art. 125), 3) referendum lokalne (art. 170), 4) referendum w sprawie zmiany konstytucji (art. 235 ust. 6). Referendum ogólnokrajowe „w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa” może zarządzić Sejm — bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub też Prezydent RP za zgodą Senatu. Zgoda taka musi być wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Przedmiotem takiego głosowania może być każda sprawa „o szczególnym znaczeniu dla państwa”. Brak jest konstytucyjnej procedury sprawdzenia zachowania kryterium „szczególnego znaczenia dla państwa”. Tak, więc ocena dopuszczalności przeprowadzenia referendum ze względu na temat głosowania należy wyłącznie do organu rozpisującego referendum. Wynik referendum będzie ważny, jeżeli wzięło w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Konstytucja wyróżnia ponadto dwa szczegółowe przypadki referendum (ujęte w powyżej w pkt. 1 i 3). W formie referendum może dojść do wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, w której RP przekaże organizacji międzynarodowej lub organu międzynarodowowego kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Artykuł ten został pomyślany jako sposób na podjęcie decyzji przez naród o przyjęciu Poslki do Unii Europejskiej. Decyzję o przeprowadzeniu takiego referendum podejmuje Sejm poprzez przyjęcie uchwały podjętej bezwzględna większością głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Innym przypadkiem szczególnego trybu referendalnego jest tzw. referendum konstytucyjne. Jeżeli uchwalona ustawa o zmianie konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII to podmioty uprawnione do wystąpienia z inicjatywą konstytucyjną (grupa 92 posłów, Senat lub Prezydent RP) mogą zażądać przepowiedzenia referendum zatwierdzającego. Po otrzymaniu takiego wniosku, Marszałek Sejmu zarządza referendum w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Pozostałe reguły obowiązujące w przypadku tego typu referendum są analogiczne jak w wypadku typowego referendum. Podkreślić należy, iż możliwość bezpośredniego decydowania o losach społeczności (czyli referendum) najskuteczniej może być wykorzystane w małych społecznościach. Szczególnie istotne są, więc postanowienie normujące zasady referendum lokalnego. Referendum takie przeprowadza się albo z inicjatywy organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego albo też na wniosek przedłożony przez, co najmniej: 1) 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu, 2) 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa. Do ważności referendum lokalnego wystarczy, aby wzięło w nim udział, co najmniej 30% uprawnionych do głosowania. Referendum lokalne (zwłaszcza referendum gminne) stanowi ważny instrument uświadamiający znaczenie demokracji bezpośredniej. Dotychczasowa praktyka wskazuje, iż mieszkańcy gmin bardzo często korzystają z możliwości bezpośredniego wpływu nie tylko na zakres podejmowanych w gminie rozstrzygnięć, ale często starają się zmienić organy gminy (w ich mniemaniu bowiem źle wypełniają swoje funkcje).6 Pamiętać jednak musimy, iż nawet w przypadku gminy nie jest możliwe zbyt częste korzystanie z tej formy sprawowania władzy. To właśnie na gminie spoczywa konieczność samodzielnego sfinansowania kosztów przeprowadzenia referendum. Tak, więc zbyt częste korzystanie z tej formy mogłoby doprowadzić do finansowego bankructwa gminy. PODZIAŁ WŁADZY Pojęcie systemem rządów oznacza w doktrynie system wzajemnych relacji pomiędzy organami państwa, wynikający z realizacji zasady podziału władzy, jest to koncepcja ustrojowa polegająca na rozdzieleniu trzech funkcji państwa: ustawodawczej, wykonawczej i sądowej. Jej konsekwencją jest struktura aparatu państwowego rozróżniająca i oddzielająca organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Oddzielenie poszczególnych władz od siebie nie powinno być rozumiane jako separacja (w technicznym znaczeniu tego słowa), lecz jako dążenie do ich zrównoważenia i wyposażeniu w kompetencje pozwalające wzajemnie się kontrolować i powściągać działalność każdej z pozostałych Podział władzy rozpatrywany być może w trzech aspektach: 1) funkcjonalnym (inaczej przedmiotowym), 2) organizacyjnym, oraz 3) personalnym. Aspekt funkcjonalny polega na podzieleniu działalności państwa na różne sfery działania (funkcje realizowane przez państwo), do których zaliczamy: - prawodawstwo ustawodawstwo) - polegające na wydawaniu powszechnie obowiązujących norm prawnych, - wykonawstwo mające na celu realizację zadań państwa w odniesieniu do konkretnych przypadków, oraz - sądownictwo polegające na rozstrzyganiu sporów prawnych; W aspekcie organizacyjnym przedstawionym powyżej funkcjom przyporządkowane zostają określone organy państwowe, odpowiednio: - parlament, - egzekutywa, oraz - sądy (powszechne oraz szczególne). Aspekt personalny zasady podziału władzy ma na celu uniemożliwienie piastowania tej samej osobie stanowiska w różnych organach państwowych spełniających różne funkcje. Wiąże się to z zasadą niepołączalności (incompatibilitas). Oczywiste jest, iż dla prawidłowego funkcjonowania zasady podziału władz niezbędne jest powiązanie wszystkich trzech aspektów. W doktrynie wyróżnia się cztery główne systemy rządów: 1) prezydencki, 2) parlamentarny, 3) semiprezydencki (inaczej nazywany systemem prezydencko-parlamentarnym, półprezydenckim, czy też mieszanym), oraz 4) komitetowy („rządów zgromadzenia”). Analiza systemu rządów wykazuje, iż jest to system parlamentarny, w jego postaci zmodyfikowanej (zracjonalizowanej). Modyfikacje klasycznego systemu parlamentarnego dotyczą zarówno zwiększenia uprawnień władzy wykonawczej (np.: wprowadzenie odpowiedzialności rządu w postaci konstruktywnego wotum nieufności, zagwarantowanie udziału prezydenta w procedurze powołania rządu oraz

wzmocnienie pozycji ustrojowej premiera) jak również umocnienia pozycji parlamentu (brak ustawodawstwa delegowanego, osłabienie weta zawieszającego prezydenta, wprowadzenie odpowiedzialności politycznej zarówno rządu jak i ministrów). Tak, więc przyjęty został parlamentarny model rządów z jednoczesnym

wprowadzeniem do niego zmian mających na celu zapewnienie większej stabilności rządzenia, poprzez konieczność dysponowania przez rząd poparciem stabilnej większości sejmowej.

POJĘCIE PARLAMENTU wywodzi się francuskiego parler (mówi) i średniowiecznej łaciny, w której nazwa parlamentum oznaczała kolegialny organ obradujący nad sprawami państwa. Współcześnie parlament jest jednym z naczelnych organów państwa, a jego przedstawicielski charakter wiąże się z zasadą suwerenności narodu (ludu). Pozycja jego zależeć będzie od przyjętej koncepcji ustroju. W państwach opierających się na zasadzie podziału władz jest wybieralnym organem ustawodawczym, sprawującym z reguły kontrolę nad organami wykonawczymi. W państwach uznających zasadę jedności władzy państwowej i nadrzędności parlamentu jest on wybieralnym najwyższym organem władzy państwowej, któremu podporządkowane bezpośrednio lub pośrednio są wszystkie inne organy państwowe. STRUKTURA PARLAMENTU Od początku kształtowania się współczesnego państwa demokratycznego trwa dyskusja nad strukturą parlamentu. W przeciągu ostatnich dwóch wieków istniały w tym zakresie różne rozwiązania, a liczba izb wahała się od dwóch do pięciu. Najczęściej wynosiła dwa. Już, Monteskiusz zalecał powstanie parlamentu, w którym dwie izby mogłyby się wzajemnie równoważyć i w którym jedna izba reprezentować miała lud, a druga osoby wyróżniające się pochodzeniem, majątkiem lub piastujące pewne stanowiska. Myśl tę rozwinął później A. Hamilton głoszący, że w systemie realizującym zasadę podziału władzy zawsze istnieje przewaga władzy ustawodawczej i aby ją zminimalizować, należy podzielić parlament na dwie izby. Poglądy te zostały zaakceptowane i rozwinięte przez wielu wybitnych konstytucjonalistów. Tytułem przykładu można powołać następującą wypowiedź A. Esmaina: „podział ciała prawodawczego na dwie izby zapobiega uniesieniom i błędom, którym z taką łatwością ulega zgromadzenie obradujące”. GENEZA ZGROMADZENIA NARODOWEGO będącego połączeniem obu izb parlamentu dwuizbowego i powołanego do wypełnienia ważnych zadań. Obowiązująca konstytucja RP nie wyodrębnia postanowień poświęconych Zgromadzeniu Narodowemu w osobną część. Umieszczone one zostały w rozdziale IV zatytułowanym “Sejm i Senat”. Artykuł 114 Konstytucji RP stanowi, iż w przypadkach w niej określonych „Sejm i Senat, obradując wspólnie pod przewodnictwem Marszałka Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałka Senatu, działają jako Zgromadzenie Narodowe”. Jest, więc Zgromadzenie odrębnym organem, nie zaś jedynie formą posłów i senatorów. Wynika to z faktu, iż: 1) zostało wymienione i nazwane przez konstytucję, 2) dysponuje własnymi kompetencjami,

3) może przyjąć własny regulamin ZN. SEJM- organy Sejmu Marszałek Sejmu Zgodnie z postanowieniami Konstytucji RP Marszałek Sejmu jest jednoosobowym, konstytucyjnym organem kierowniczym Sejmu. Wybierany jest przez Sejm - zgodnie z regulaminem - na pierwszym posiedzeniu spośród kandydatów zgłoszonych przez grupę, co najmniej 15 posłów, bezwzględną większością głosów w obecności, co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Zwyczajowo przyjmuje się, iż prawo wskazania Marszałka Sejmu należy do najbardziej liczebnego ugrupowania w Sejmie. Zgodnie z konstytucją i regulaminem Sejmu do kompetencji Marszałka należy m.in.: 1) reprezentowanie Sejmu, obrona praw i godności Sejmu oraz jego organów 2) przewodniczenie obradom Sejmu, 3) ustalanie porządku dziennego posiedzenia (po wysłuchaniu opinii Konwentu Seniorów) 4) kierowanie pracami Prezydium Sejmu, a także zwoływanie Konwentu Seniorów i przewodniczenie jego obradom, 5) sprawowanie pieczy nad spokojem i porządkiem na całym obszarze należącym do Sejmu oraz wydawanie stosownych zarządzeń porządkowych, 6) powoływanie i odwoływanie szefa Kancelarii Sejmu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich, 7) prowadzenie spraw z zakresu stosunków z Senatem, 8) okresowe ocenianie wykonywania przez organy administracji państwowej obowiązków wobec Sejmu i jego organów oraz posłów (łącznie z przekazywaniem wniosków w tym zakresie prezesowi Rady Ministrów, prezydiom komisji sejmowych oraz posłom), 9) nadawanie biegu inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom organów państwa skierowanym do Sejmu, po zasięgnięciu opinii Prezydium Sejmu. PREZYDIUM SEJMU jest wewnętrznym organem doradczym Sejmu. W jego skład wchodzi Marszałek Sejmu i wicemarszałków. Prezydium działa pod przewodnictwem Marszałka Sejmu, którego może zastępować jeden z wicemarszałków. Do spraw rozpatrywanych przez Prezydium Sejmu należy między innymi: 1) ustalanie planów prac Sejmu (w tym tzw. tygodni posiedzeń 2) dokonywanie wykładni Regulaminu Sejmu (po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich), 3) opiniowanie spraw wniesionych przez Marszałka Sejmu, 4) organizowanie współpracy między komisjami sejmowymi i koordynowanie ich działań, oraz 5) podejmowanie innych czynności wynikających z regulaminu Sejmu. Terminy i porządek dzienny posiedzeń Prezydium Sejmu ustala Marszałek Sejmu. W posiedzeniu Prezydium (oprócz wymienionych powyżej jego członków) bierze udział - z głosem doradczym - szef Kancelarii Sejmu. Marszałek Sejmu może zaprosić również na posiedzenie Prezydium również inne osoby. Z posiedzeń Prezydium sporządza się protokół, który podpisuje Marszałek Sejmu. Decyzje Prezydium podejmowane są w formie uchwał większością głosów, w wypadku równej liczby głosów decyduje głos Marszałka Sejmu. KONWENT SENIORÓW Również nieprzewidzianym w konstytucji, i istniejącym na podstawie regulaminu Sejmu. W jego skład wchodzą Marszałek Sejmu i wicemarszałkowie (czyli Prezydium Sejmu), oraz przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów oraz przedstawiciele porozumień ustanawianych przez kluby i koła, a także klubów parlamentarnych, jeśli reprezentują co najmniej 15 posłów oraz kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu osobną listę wyborczą. Konwent Seniorów ma on charakter opinodawczo-doradczy. W jego posiedzeniach bierze udział z głosem doradczym szef Kancelarii Sejmu. Marszałek Sejmu, z własnej inicjatywy bądź na wniosek członków Konwentu może zaprosić na posiedzenie inne osoby. Opiniuje on w szczególności: projekty prac Sejmu, projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń Sejmu i ich terminy, wnioski, co do trybu dyskusji nad punktami porządku dziennego, wnioski co do wyboru przez Sejm jego organów, zadania i przebieg pracy Kancelarii Sejmu oraz inne sprawy przekazane przez Marszałka lub Prezydium Sejmu. Posiedzenia Konwentu zwoływane są przez Marszałka Sejmu: z własnej inicjatywy, z inicjatywy Prezydium Sejmu, na wniosek klubu reprezentowanego w Konwencie lub grupy, co najmniej 15 posłów. KOMISJE Zgodnie z postanowieniami regulaminu Sejmu komisje są organami powołanymi do rozpatrywania i przygotowywania spraw stanowiących przedmiot prac Sejmu, wyrażania opinii w sprawach przekazywanych pod ich obrady przez Sejm, jego Marszałka lub Prezydium, a także są organami kontroli sejmowej w zakresie określonym konstytucją i ustawami. Komisje sejmowe możemy podzielić na: - stałe, których rodzaj i liczbę określa regulamin Sejmu a powoływane na okres kadencji Sejmu dzieli się na resortowe - zajmujące się sprawami powierzonymi

jednemu lub kilku działom (resortom) administracji państwowej i kontrolujące ich działalność oraz nieresortowe powoływane do zajmowania się sprawami o charakterze międzyresortowym lub niezwiązanym z działalnością administracji (np. Komisja Etyki Poselskiej). - nadzwyczajne (doraźne), które mogą być powoływane dla zbadania konkretnie określonej sprawy, lub dla rozpatrzenia konkretnego projektu ustawy, a których zasady i tryb działania określa każdorazowo Sejm. - wyróżniamy komisje śledcze powoływane, na

podstawie art. 111 Konstytucji, do zbadania określonej sprawy (tryb ich działania okręśla ustawa).

FUNKCJE SEJMU możną podzielić na: 1) ustrojodawcze, polega na określaniu zasad ustroju politycznego i

społeczno-gospodarczego. Realizując swój udział w wykonywaniu tej funkcji Sejm uczestniczyć może w procedurze nowelizacji konstytucji. 2) ustawodawcze, jest najważniejszą kompetencją organu przedstawicielskiego, jakim jest Sejm. Realizację tej funkcji przedstawiam niżej. 3) kontrolne, polega na kontroli sprawowanej przez Sejm nad działalności innych organów państwowych (w szczególności Rady Ministrów). Kontrola taka może być wykonywana: - przez Sejm działający in pleno, - przez komisje sejmowe,

- przez parlamentarzystów działających indywidualnie. Sejm, w realizacji funkcji kontrolnej dysponuje również wyspecjalizowanym organem, jaki jest Najwyższa Izba Kontroli. 4) kreacyjne. polegają na powoływaniu przez Sejm innych organów państwowych. Kompetencje te możemy podzielić na: - wykonywane samodzielnie przez Sejm (np. powołanie składu trybunału Konstytucyjnego), - wykonywane przez Sejm z uczestnictwem Senatu (np. powoływanie Rzecznika Praw Obywatelskich, - wykonywane przez Sejm na wniosek innych organów (np. powoływanie na wniosek prezydenta Prezesa Narodowego Banku Polskiego). SENAT Nowa Konstytucja RP przyjęła dwuizbowy model parlamentu, ustanowiony w 1989 r., a następnie zatwierdzony w Małej Konstytucji i nie wprowadziła do niego żadnych istotnych zmian. Nadal więc mamy do czynienia w Polsce z dwuizbowością nierównoprawną (słabsza pozycja Senatu). Główna kompetencja Senatu sprowadza się do uczestnictwa w procedurze uchwalenia ustawy. Jednak pozycja Senatu nie odbiega wiele od konstrukcji obligatoryjnych konsultacji, z uwagi na łatwą możliwość odrzucenia przez Sejm zgłoszonych w toku prac senackich propozycji10. g) procedura legislacyjna Głównym zadaniem parlamentu jest uchwalenie powszechnie obowiązujących aktów prawnych. Parlament czyni to w złożonym procesie, według specjalnej procedury, tak, aby najpełniej ujawniona została wola suwerena (narodu). Proces ten określa się mianem

postępowania legislacyjnego (ustawodawczego). Postępowanie legislacyjne jest, więc zespołem czynności podejmowanych przez parlament i inne uprawnione podmioty, których celem i ostatecznym efektem jest dokonanie regulacji określonej sfery stosunków społecznych w formie ustawy. Podstawowe, uznane przez ustrojodawcę za najważniejsze, elementy postępowania legislacyjnego w Polsce określone zostały w Konstytucji RP z 1997 r. więc : określenie podmiotów powołanych do podejmowania inicjatywy ustawodawczej; ujecie posiedzenia plenarnego Sejmu jako miejsca ostatecznego uchwalania ustaw; jawność

obrad parlamentu jako istotny i niezbędny element trybu ustawodawczego; ogólne zasady wnoszenia poprawek do projektów ustaw w trakcie ich rozpatrywania przez Sejm; regulamin Sejmu jako dokument szczegółowo normujący tryb ustawodawczy, oraz instytucję pilnych projektów ustaw jako odrębności w sposobie uchwalania ustaw. Dokładniejsze uregulowanie zasad prac sejmowych (zarówno Sejmu jako całości jak i

jego organów), udziału Senatu w procesie ustawodawczym, a także sposobów rozwiązywania konfliktów między izbami, określają regulaminów obu izb. Szczególnie istotna role, zgodnie również z postanowieniami konstytucji odgrywa Regulamin Sejmu, w którym, określa się nie tylko organizację wewnętrzną i porządek prac Sejmu oraz tryb powoływania i działalności jego organów, lecz również sposób wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec Sejmu. Na podstawie regulacji zawartych w przepisach konstytucyjnych i regulaminowych przyjmuje się, iż postępowanie legislacyjne jest procesem sekwencyjnym, dzieli się, bowiem na zwarte okresy, charakteryzujące się swoistymi odrębnościami, potocznie zwane etapami procesu ustawodawczego. Przejście do kolejnego etapu nie jest możliwe bez spełnienia

warunków określonych w etapie poprzedzającym. Spełnienie warunków koniecznych do prowadzenia dalszej pracy nad projektem ustawy uzewnętrznia się poprzez podjęcie decyzji politycznej. Postępowanie ustawodawcze możemy podzielić na następujące etapy: - przygotowanie projektu i złożenie projektu ustawy przez upoważniony podmiot, - postępowanie w Sejmie, obejmujące procedurę trzech czytań, - postępowanie w Senacie (rozpatrzenie przedłożonego przez Sejm projektu ustawy), - ewentualne ponowne postępowanie sejmowe (w wypadku podjęcia przez Senat uchwały o odrzuceniu ustawy lub zgłoszeniu do niej poprawek),

- procedura kontroli prewencyjnej, w związku rozpatrzenie ewentualnym wnioskiem prezydenta do TK,

- rozpatrzenie ewentualne wniosku prezydenta o ponowne rozpatrzenie ustawy (weto prezydenckie),

- podpisanie ustawy przez prezydenta i zarządzenie jej ogłoszenia.

STATUS POSŁA I SENATORA Zgodnie z postanowieniami konstytucji, w Polsce przyjęta została konstrukcja mandatu wolnego, tak, więc poseł (senator) jest reprezentantem całego narodu, nie jest związany instrukcjami wyborców i nie może zostać odwołany w trakcie kadencji Wykonywanie mandatu przedstawicielskiego jest ułatwiane poprzez prawa przysługujące posłom i senatorom. Określone są one w konstytucji, ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora oraz w postanowieniach regulaminów izb.

Do praw posłów (senatorów) należą: 1) prawo do udziału w pracach Sejmu (Senatu); 2) prawo wyrażania

własnego stanowiska oraz zgłaszania wniosków w sprawach rozpatrywanych na posiedzeniach izby oraz organów, do których został poseł (senator) wybrany; 3) bierne i czynne prawo wyborcze do organów Sejmu (Senatu); 4) prawo zwracania się do Prezydium Sejmu (Senatu) o rozpatrzenie określonej sprawy przez Sejm (Senat) lub komisję sejmową (senacką); 5) prawo uczestniczenia - na zasadach określonych przez regulamin Sejmu (Senatu) - w podejmowaniu inicjatyw ustawodawczych i uchwałodawczych; 6) prawo uczestniczenia w dyskusji nad każdą sprawą rozpatrywaną przez Sejm (Senat) lub komisję sejmową (senacką); 7) prawo do wszelkich informacji i materiałów oraz wglądu w działalność organów administracji państwowej, zakładów i przedsiębiorstw państwowych oraz innych jednostek gospodarczych; 8) prawo dostępu do wiadomości stanowiących tajemnicę państwową i służbową; 9) prawo posła (senatora) uczestniczenia w sesjach sejmików województw, powiatów i rad gmin, właściwych dla okręgu wyborczego, z którego został wybrany lub ze względu na siedzibę biura posła, a senator - ze względu na okręg wyborczy, z którego został wybrany. 10) prawo podjęcia interwencji poselskiej; 11) immunitet poselski (senatorski) - zarówno formalny jak i materialny; 12) prawo do bezpłatnego urlopu poselskiego (senatorskiego) udzielonego przez zatrudniający

parlamentarzystę zakład pracy dla umożliwienia wykonywania mandatu; 13) prawo do uposażenia poselskiego (senatorskiego); 14) prawo do szczególnej ochrony stosunku pracy i warunków pracy i płacy w okresie trwania kadencji i w ciągu dwóch lat po jej upływie; 15) prawo do diet poselskich (senatorskich); 16) prawo do bezpłatnego otrzymywania wydawnictw i druków sejmowych (senackich) oraz innych wydawnictw i publikacji

stosownie do wykazów ustalonych przez Prezydium Sejmu (Senatu); 17) prawo do bezpłatnego przejazdu państwowymi środkami komunikacji oraz przelotów w krajowym przewozie lotniczym, a także do bezpłatnych przejazdów środkami komunikacji miejskiej. Natomiast do obowiązków przedstawicieli zaliczamy przede wszystkim udział w pracach parlamentu i jego organów. ZASADY I TRYB WYBORU PREZYDENTA

Zasady wyboru prezydenta określone zostały w art. 127 konstytucji, są one tożsame z zasadami obowiązującymi w wyborach do Sejmu (z oczywistym brakiem zasady proporcjonalności). Artykuł ten ustala również treść biernego prawa wyborczego kandydata w wyborach prezydenckich. Osoba taka musi być obywatelem polskim, mieć ukończone (najpóźniej w dniu wyborów) 35 lat i korzystać z pełni praw wyborczych do Sejmu. Zgłoszenie kandydata na urząd Prezydenta RP musi zostać poparte przez 100 000 obywateli mających czynne prawo wyborcze do Sejmu. Wybory Prezydenta RP odbywają się w dwóch turach, w pierwszej wybrany zostaje kandydat, który uzyskał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów (większość bezwzględna). Jeżeli żaden z kandydatów nie osiągnie takie liczby głosów, czternastego dnia po pierwszej,

przeprowadzana jest druga tura wyborów, w której uczestniczą dwaj kandydaci, którzy otrzymali kolejno najwyższą liczbą głosów. W ponownym głosowaniu wybranym zostaje kandydat, który uzyskał większą liczbę głosów (zwykła większość). Jeżeli jeden z dwóch kandydatów mających uczestniczyć w ponownym głosowaniu wycofa swą zgodę na kandydowanie, utraci prawo wyborcze lub też umrze, wówczas głosowanie odraczane jest o kolejne 14 dni i staję do niego kolejny kandydat, który uzyskał największą liczbę głosów. Omawiany artykuł określa również, iż kadencja prezydenta trwa 5 lat i można on być ponownie wybranym tylko raz. Konstytucja stanowi - w art. 129 ust. 1, iż ważność wyborów prezydenta (oraz wyborów do Sejmu i Senatu - art. 101 ust. 1) “stwierdza” Sąd Najwyższy. Protesty przeciwko ważności wyborów można składać z powodu naruszenia przepisów ustawy oraz popełnienia przestępstwa przeciwko wyborom, z ograniczeniem wymagającym wykazania, iż „naruszenie lub przestępstwo mogło wywrzeć wpływ na wynik wyborów”. Rozstrzygnięcie o ważności wyborów (w formie uchwały) podejmuje Sąd Najwyższy w składzie całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych na podstawie sprawozdania z wyborów przedłożonego

przez Państwową Komisję Wyborczą oraz po rozpoznaniu wniesionych protestów. Ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczpospolitej określa, iż uchwała Sąd Najwyższego musi być podjęta nie później niż w 20 dniu po wyborach. W sytuacji stwierdzenia przez Sąd Najwyższy nie ważności wyborów powstaje konieczność przeprowadzenia nowych wyborów, ust. 3 art. 129 konstytucji określa, iż nowe wybory odbędą się na zasadach przewidzianych w wypadku opróżnienia urzędu. Kadencja prezydenta rozpoczyna się w dniu objęcia przez niego urzędu, co oznacza, iż rozpocznie się ona w dniu, w którym złoży on przysięgę (wobec Zgromadzenia Narodowego). ZASTĘPSTWO I OPRÓŻNIENIE URZĘDU Art. 131 konstytucji normuje sytuacje, w których powstaje konieczność uruchomienia procedury związanej z zastępstwa prezydenta. W ust. 1 przedstawiono postępowanie związane z przejściową niemożnością sprawowanie urzędu przez prezydenta, natomiast w ust. 2 przedstawiona została sytuacja, w której następuje opróżnienie urzędu. Konstytucja wprowadza dwa rodzaje zastępstw: a/ zastępstwo pierwszego stopnia - obowiązki prezydenta obejmuje wówczas Marszałek Sejmu oraz b/ zastępstwo drugiego stopnia w osobie Marszałka Senatu. Ustawodawca nie definiuje bliżej pojęcia czasowej niezdolności, nie określa jej przyczyn ani czasu trwania, normuje jedynie procedurę, która jest w takiej sytuacji wszczynana. Swoista niezdolność prezydenta do sprawowania urzędu powstaje również w wypadku postawienia prezydenta w stan oskarżenia przez Trybunałem Stanu (ustawodawca określa to zawieszeniem w sprawowaniu urzędu - art. 145 ust. 3). Osobie wykonującej obowiązki prezydenta przysługują wszystkie jego uprawnień za wyjątkiem możliwości skrócenia kadencji sejmu. Podkreślenia wymaga jednak brak legitymizacji polityczna takiej osoby, co winno skłaniać ją do podejmowania jedynie działań niezbędnych dla funkcjonowania państwa.

POZYCJA PREZYDENTA W SYSTEMIE ORGANÓW PAŃSTWA Art. 10 ust. 2 konstytucji wprost zalicza prezydenta do organów władzy wykonawczej. Prezydent korzystając ze swoich uprawnień wydaje akty urzędowe. Konstytucja przyjmuje przy tym w art. 144 ust. 2 generalną zasadę, że akty te dla swej ważności wymagają współpodpisu (tzw. kontrasygnaty) Prezesa Rady Ministrów, który ponosi za nie odpowiedzialność

przed Sejmem. W ust. 3 art. 144 ust. 3 określone natomiast zostały akty niewymagające kontrasygnaty (prerogatywy). Na status prawny prezydenta wpływ na również incompatibilitas, czyli zakaz pełnienia jakiegokolwiek innego urzędu lub też funkcji, z wyjątkiem tych, które są związane z sprawowaniem urzędu. Zasada ta w oczywisty sposób wynika z personalnego aspektu zasady podziału władz. Od zasady tej należy odróżnić zakazy wprowadzone ustawą z 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne1, na jej podstawie prezydenta ma obowiązek m.in. składania - na ręce I Prezesa Sądu Najwyższego - oświadczeń o swoim stanie majątkowym oraz o działalności gospodarczej prowadzonej przez małżonka - przed powołaniem na stanowisko, jak również w trakcie pełnienia

funkcji, o zamiarze podjęcia przez małżonka takiej działalności lub zmianie jej charakteru.

KOMPETENCJE PREZYDENTA W STOSUNKU DO SEJMU I SENATU

a) uprawnienia związane z zarządzeniem wyborów oraz zwołaniem pierwszego posiedzenia

Sejmu i Senatu Regulacja dotycząca zarządzenia wyborów ujęta jest w art. 98, którego ustęp 2 stwierdza,

iż wybory parlamentarne zarządza prezydent nie później niż na 90 dni przed upływem czteroletniej kadencji dotychczasowego Sejmu i Senatu. Dzień wyborów musi zostać wyznaczony na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem czterech lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu. Jednocześnie ustawodawca przewiduje procedurę uruchamianą w wypadku skrócenia kadencji Sejmu. W wypadku wydania przez Prezydenta Rzeczypospolitej zarządzenia o skróceniu kadencji Sejmu2, jednocześnie muszą zostać zarządzone wybory do parlamentu. Termin wyborów musi przypadać nie później niż w ciągu 45 dni od dnia zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu. Analogiczna procedura przeprowadzana jest w wypadku podjęcia przez Sejm - większością 2/3 głosów - uchwały o skróceniu kadencji, wówczas termin przewidziany na zarządzenie wyborów ulega skróceniu do 45 dni. Artykuł 98 ustęp 5 określa również, iż pierwsze posiedzenie Sejmu wybranego po skróceniu kadencji Prezydent musi zarządzić nie później niż na 15 dzień po wyborach. Uprawnienia powyższe mają charakter uprawnień proceduralnych. b) skrócenie kadencji Sejmu Możliwość oddziaływania przez władzę wykonawczą na czas, w którym parlament może prowadzić swoją działalność (czyli jego kadencję), jest - w przeciwieństwie do proceduralnych uprawnień ujętych poprzednio - niewątpliwe uprawnieniem istotnym. Obowiązująca konstytucja umożliwia Prezydentowi skrócenie kadencji Sejmu (a co za

tym idzie również i Senatu - kadencje obu izb są z sobą związane) w dwóch wypadkach: 1/ obligatoryjnie - Prezydent RP musi rozwiązać Sejm (art. 155 ust. 2 konstytucji stwierdza, iż prezydent “skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory”) w wypadku nie powołania rządu zgodnie z procedurą określoną w art. 154 i 155 konstytucji, oraz 2/ fakultatywnie - w związku z rozpatrywaniem ustawy budżetowej, jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie ona uchwalona i przedstawiona prezydentowi do podpisu (art. 225)3. Przed wydaniem zarządzenia o skróceniu kadencji Sejmu prezydent winien jest zasięgnąć opinii Marszałków obu izb. Opinia ta nie jest jednak dla niego wiążąca.

c) uprawnienia w dziedzinie legislacji Zakres kompetencji prezydenta w tej dziedzinie jest szeroki, zaliczyć do nich należy: prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo weta zawieszającego oraz możliwość zwrócenia się

do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją. Prawo inicjatywny ustawodawczej Prezydenta nie jest limitowane, występujące ograniczenia wynikają jedynie z postanowienia art. 221 konstytucji wprowadzającego wyłączność ustawodawczą Rady Ministrów w zakresie przedkładania: ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, ustawy o zmianie ustawy budżetowej, ustawy o zaciąganiu długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo. Po przyjęciu ustawy przez Sejm i Senat Marszałek Sejmu przekazuje ustawę Prezydentowi do podpisu (art. 122). Prezydent podpisuje ustawę (oraz zarządza jej ogłoszenie Dzienniku Ustaw) w terminie 21 dni, licząc od dnia przedstawienia jej przez Marszałka Sejmu. W terminie tym prezydent może jednak skorzystać z przysługujących mu uprawnień tj. skierować wniosek do TK o zbadanie zgodności przyjętej ustawy z konstytucją lub też skorzystać z prawa weta zawieszającego i przekazać ustawę (wraz z umotywowanym wnioskiem) ponownie do Sejmu. W wypadku przekazania ustawy do ponownego rozpatrzenia (weto), Sejm musi uchwalić ją ponownie większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Ustawa ponownie uchwalona musi zostać przez prezydenta podpisana w terminie 7 dni (art. 122 ust. 5). Zwrócenie ustawy Sejmowi do ponownego rozpatrzenia (weto) może być złożone jedynie wraz z umotywowanym wnioskiem. Ustawodawca nie określa jednak, jakie kryteria win no spełniać uzasadnienie lub też, jakie winne być przesłanki założenia przez prezydenta weta. Ponieważ jednak prezydent dysponuje również drugim środkiem prawnym - w postaci wniosku do Trybunału Konstytucyjnego - winien dokonać między nimi racjonalnego i uargumentowanego prawnie wyboru. Jeżeli więc wątpliwości prezydenta wobec ustawy związane są z jej niekonstytucyjnością, winien raczej korzystać z tego właśnie środka niż z weta. Jeżeli natomiast są to zastrzeżenia innej natury (np. polityczne, ekonomiczne), albo też zastrzeżenia te występują łącznie z wątpliwościami dotyczącymi zgodności z Konstytucją winien skierować wniosek do Sejmu o ponowne rozpatrzenie ustawy. d) orędzia prezydenta Prezydent może zwracać się z orędziem do Sejmu, Senatu lub do Zgromadzenia Narodowego (art. 140). W związku z faktem, iż wybrana do wygłoszenia orędzia izba nie może odmówić jego wysłuchania, winna uwzględnić orędzie w porządku dziennym najbliższego posiedzenia. Konstytucja jednoznacznie uniemożliwia uczynienie wygłoszonego orędzia przedmiotem jakiejkolwiek debaty. Brak jest regulacji normujących treść orędzia. Może więc ono dotyczyć każdej sprawy, którą prezydent uzna za na tyle istotną aby zwrócić na nią uwagę jednej z izb parlamentu lub Zgromadzenia Narodowego. KOMPETENCJE PREZYDENTA W STOSUNKU DO RZĄDU a) udział w powołaniu rządu Prezydent odgrywa aktywną rolę w zakresie tworzenia rządu. W jego rękach spoczywa nie tylko procedura powołania rządu zgodnie z podstawową procedurą określoną ust. 1 art. 154 konstytucji (do powołanie rządu konieczne poparcie bezwzględnej większości głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów). Lecz również prezydent czynnie uczestniczy w trzecim trybie powołania rządu (przedstawionym w ust. 1 art. 155) - rząd tak powołany musi uzyskać poparcia większości głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub prezydent skróci kadencję Sejmu i zarządzi nowe wybory. b/ przyjęcie dymisji Rady Ministrów Obecna regulacja konstytucyjna określa ściśle warunki, w których dochodzi do dymisji Rady Ministrów (art. 162). Prezes Rady Ministrów składa dymisję rządu: 1) na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu, 2) w wypadku nieuchwalenia wotum zaufania 3) w razie wyrażenia wotum nieufności, 4) w związku ze złożeniem przez siebie rezygnacji z dalszego sprawowania urzędu. Konieczność złożenia dymisji na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu podyktowana jest koniecznością zapewnienia harmonijnej współpracy pomiędzy rządem a większością parlamentarną. Nieuchwalenie wotum zaufania (lub wyrażenie wotum nieufności) oznacza, iż polityka rządu przestała cieszyć się zaufaniem Sejm, a w związku z tym nie dysponuje on niezbędnym poparciem większości izby. W przedstawionych powyżej sytuacjach prezydent winien jest przyjąć dymisję Rady Ministrów. Jedynie ostatnia sytuacja - złożenie rezygnacji przez premiera - umożliwia aktywną rolę prezydenta, od jego decyzji zależeć będzie czy nastąpi dymisja rządu (i rozpoczęcie procedury formowania nowego) czy też dymisja zostanie odrzucona, co stanowić będzie silny wyraz poparcia głowy państwa dla rządu. c) dokonywanie zmian w składzie Rady Ministrów W przeciwieństwie do postanowień Małej konstytucji z 1992 r. obecne działania prezydenta mają charakter jedynie formalny, bowiem prezydent odwołuje i powołuje ministrów na wniosek premiera (art. 161), lub w związku z wyrażeniem przez Sejm wotum nieufności ministrowi (art. 159 ust. 2). d) możliwość zwołania Rady Gabinetowej Konstytucja wyposaża prezydenta w możliwość zwołania Rady Gabinetowej4 określając jednocześnie, iż tworzy ja Rada Ministrów obradująca pod przewodnictwem Prezydenta (art. 141 ust. 1). Rola Rady Gabinetowej została znacznie ograniczona, w związku z przyjęciem, iż nie przysługują jej kompetencje Rady Ministrów (ustęp 2 cytowanego artykułu), a sama nie dysponuje żadnymi, konstytucyjnie określonymi, kompetencjami.W związku z powyższym należy przyjąć, iż stanowić ona będzie formę swoistego współdziałania oraz wymiany poglądów pomiędzy prezydentem a rządem w ramach dualistycznej egzekutywy.

KOMPETENCJE PREZYDENTA W STOSUNKU WŁADZY SĄDOWNICZEJ

a) powoływanie sędziów Sędziowie powoływani są przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Należy podkreślić, iż prezydent może jedynie sprzeciwić się zgłoszonej kandydaturze, nie ma natomiast żadnej możliwości powołania osoby nie przedstawionej mu uprzednio przez Krajową Radą Sądownictwa. b/ uprawnienia związane z powoływaniem organów kierowniczych sądów i TK Prezydent powołuje: Pierwszego Prezesa SN (na 6-letnią kadencję, prezesa NSA (również na 6-letnią kadencję), Prezesa i Wiceprezesa TK - nominacji tych prezydent dokonuje wybierając spośród kandydatów przedstawionych mu przez Zgromadzenia Ogólne właściwych sądów. Prezydent powołuje również prezesów Sądu Najwyższego oraz wiceprezesów NSA spośród sędziów tych sądów.

TRADYCYJNE UPRAWNIENIA GŁOWY PAŃSTWA

a) uprawnienia w stosunkach międzynarodowych Rola prezydenta w zakresie stosunków międzynarodowych jest szczególnie istotna. Wynika on z funkcji, jaką spełnia będąc “najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej” (art. 126 ust. 1 konstytucji). Konkretyzacją tej roli prezydenta jest art. 133 konstytucji, obejmujący zarówno bierną i czynną legację jak i prawo ratyfikowania (oraz wypowiadania) umów międzynarodowych. b) prawo łaski Prawo łaski dotyczyć może wszelkich prawomocnych orzeczeń sądowych, jednak z konstytucyjnym wyłączeniem osób skazanych przez Trybunał Stanu. Ograniczenie powyższe uzasadnione jest szczególnym charakterem czynów podlegających jurysdykcji TS (odpowiedzialność konstytucyjna). Postanowienia konstytucji w tej materii są bardzo ogólne, za wyjątkiem

wskazanego powyżej ograniczenia podmiotowego prezydent nie jest w żaden sposób ograniczony w możliwości stosowania prawa łaski, może ono zostać orzeczone w stosunku do każdego skazanego, niezależnie od kategorii popełnionego przestępstwa oraz orzeczonej kary. Samo prawo łaski może natomiast polegać na częściowym lub całkowitym darowaniu kary. W praktyce polega na darowaniu (lub zmniejszeniu) najwyższych wymiarów kary. c/ zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi oraz kompetencje w zakresie obronności i bezpieczeństwa wewnętrznego Konstytucja w art. 134 ust. 1 stanowi, iż prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych. Jednak zwierzchnictwo to sprawowane jest w czasie pokoju za pośrednictwem

Ministra Obrony Narodowej, zaś na czas wojny prezydent mianuje - na wniosek premiera - Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych. W zakres kompetencji “najwyższego zwierzchnika” wchodzi ponadto: 1) mianowanie Szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców rodzajów Sił Zbrojnych, 2) nadawanie - na wniosek Ministra Obrony Narodowej - stopni wojskowych, 3) zarządzenie, w wypadku bezpośredniego, zewnętrznego zagrożenia państwa - na wniosek premiera - powszechnej lub też częściowej mobilizacji i użycia Sił Zbrojnych

do obrony państwa. 4) wyrażanie zgody na użycie jednostek wojskowych poza granicami państwa.

d) nadawanie obywatelstwa i wyrażanie zgody na jego zrzeczenie się Artykuł 137 konstytucji formułuje dwa uprawnienia prezydenta: 1/ nadawanie obywatelstwa polskiego oraz 2/ wyrażanie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego. Konstytucja określa dwa sposoby nabycia obywatelstwa polskiego: w wyniku urodzenia z rodziców będących obywatelami polskimi, lub - i w tym zakresie mieści się kompetencja głowy

państwa - naturalizację. Obywatelstwo polskie może zostać nadane cudzoziemcowi w sytuacji, jeżeli zamieszkuje na terytorium Polski przez określony czas, oraz wystąpi z wnioskiem do prezydenta. W szczególnie uzasadnionych wypadkach obywatelstwo może zostać nadane nawet wówczas, gdy nie został spełniony warunek zamieszkiwania przez czas ustawowo określony. Taki szczególny tryb nadawania obywatelstwa stosowany jest powszechnie w odniesieniu do osób zasłużonych dla państwa lub też osób, które mogą zasłużyć się w przyszłości (np. wybitnych sportowców). Decyzja prezydenta jest jego prerogatywą i brak jest - w wypadku odmowy przyznania obywatelstwa - podstaw do np. wszczynania odwoławczej procedury

sądowej Konstytucja RP przewiduje tylko jeden sposób utraty obywatelstwa polskiego - jego zrzeczenie się przez obywatela (artykuł 34 ust. 2). W związku z powyższym niejasna jest tu rola głowy państwa, nie jest wiadome jak powinien on “wyrażać zgodę”. Możliwą interpretacją jest przyjęcie, iż “wyrażanie zgody” odnosi się do sytuacji, w których to obywatel - pragnąc nabyć obywatelstwo innego kraju - uprzednio musi zrzec się obywatelstwa polskiego. Podkreślić jednak należy niezręczność użytego zwrotu. e/ nadawanie orderów i odznaczeń Z bardzo ogólnego zapisu konstytucyjnego wynika jedynie, iż kompetencja powyższa jest indywidualnym uprawnieniem prezydenta realizowanym bez konieczności uzyskania kontrasygnaty premiera. Szczegółowo zakres uprawnienia prezydenta do nadawania orderów i oznaczeń reguluje Ustawa o orderach i odznaczeniach. f) wprowadzanie stanu wojennego i stanu wyjątkowego. Akty te podejmuje prezydent są na wniosek Rady Ministrów. Rozporządzenia o wprowadzeniu stanu wojennego lub stanu wyjątkowego prezydent przedstawia Sejmowi w ciągu 48 godzin od jego podpisania. Niezwłocznie po przedstawieniu Sejm je rozpatruje i może uchylić bezwzględną większością głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Stan ten może zostać wprowadzony w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium RP, bądź gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie RP do wspólnej obrony przeciwko agresji. Stan wojenny może zostać wprowadzony na części lub na całym terytorium RP. Konstytucja w art. 230 ust. 1 określa przesłanki stanu wyjątkowego. Należy do nich: zagrożenie konstytucyjnego ustroju RP, zagrożenie bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Stan wyjątkowy może zostać wprowadzony na części lub na całym terytorium RP na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni. Prezydent może wprawdzie go przedłużyć, ale tylko raz na czas nie dłuższy niż 60 dni i wyłącznie za zgodą Sejmu. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PREZYDENTA Zwolnienie prezydenta z ponoszenia odpowiedzialności politycznej nie oznacza, iż nie ponosi ona żadnej odpowiedzialności. Art. 145 formułuje odpowiedzialność konstytucyjną głowy państwa. Zgodnie z ust. 1 tego artykułu odpowiedzialności konstytucyjnej prezydent

podlegać będzie w wypadku naruszenia konstytucji, ustawy oraz za popełnienie przestępstwa karnego, jedynym

sądem, przed którym prezydent może zostać postawiony jest Trybunał Stanu. Należy zaznaczyć również, iż konstytucja nie normuje zasad ponoszenia przez głowę państwa odpowiedzialności cywilnej. Trybunał Stanu w razie stwierdzenia zawinionego naruszenia konstytucji, ustaw lub popełnienia przestępstwa przez prezydenta orzeka złożenie go z urzędu oraz inne kary przewidziane w ustawie o Trybunale Stanu. Zgodnie z art. 8 ustawy z dnia 30 maja 1996 r., o uposażeniu byłego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej9 Trybunał Stanu może orzec w wyroku skazującym byłego prezydenta karę dodatkową w postaci utraty uprawnień przewidzianych tą ustawą. UPOSAŻENIE BYŁEGO PREZYDENTA Zagadnienie powyższe normowane jest przez przepisy ustawy z dnia 30 maja 1996 r., o uposażeniu byłego Prezydenta RP. Na jej podstawie byłemu prezydentowi (ustawa pod tym pojęciem rozumie każdego prezydenta wybranego po roku 1989 - zarówno w wyborach powszechnych, jak również przez Zgromadzenie Narodowe, oraz ostatniego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie - Ryszarda Kaczorowskiego) przysługuje dożywotnie, miesięczne uposażenie w wysokości odpowiadającej połowie kwoty wynagrodzenia zasadniczego ustalonego dla Prezydenta RP. Uprawnienie to przysługuje prezydentowi po zakończeniu kadencji albo też przed jej upływem kadencji, jeżeli opróżnienie urzędu prezydenta nastąpiło wskutek zrzeczenia się urzędu lub uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia. Byłemu Prezydentowi przysługują również środki finansowe na prowadzenie biura. Środki te przysługują w wysokości i na zasadach określonych dla posłów otrzymujących środki finansowe na utworzenie, funkcjonowanie i finansowanie biura poselskiego. RADA MINISTRÓW Na gruncie Konstytucji RP z 1997 r. Radę Ministrów można zdefiniować jako naczelny organ władzy wykonawczej o złożonej strukturze organizacyjnej, prowadzący politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa, kierujący administracją rządową oraz realizujący inne zadania w zakresie polityki państwa. W skład Rady Ministrów, w zgodnie z postanowieniem art. 147 konstytucji, wchodzą obligatoryjnie Prezes Rady Ministrów i ministrowie, a ponadto w jej skład mogą zostać powołani: wiceprezesi Rady Ministrów oraz przewodniczący określonych w ustawach komitetów (np. przewodniczący Komitetu Badań Naukowych). Konstytucja nie określa przy tym, ani ilu członków ma mieć Rada Ministrów, ani też ilu winno w niej być członków poszczególnych kategorii (ministrów, wicepremierów i przewodniczących komitetów określonych w ustawach). Podkreślić należy również, iż konstytucja określiła - w art. 150 - w stosunku do członków Rady Ministrów zasadę incompatibilitas stanowiąc, że nie mogą oni prowadzić działalności sprzecznej z ich obowiązkami publicznymi. Sformułowanie to odnosi się wszelkich możliwych rodzajów działalności, w tym i gospodarczej, a nie tylko do zakazu łączenia funkcji publicznych. Bliżej sprawę tę regulują przepisy szczegółowe - tak, więc np. regulamin Sejmu zakazuje posłowi pełniącemu funkcję ministra, sekretarza lub podsekretarza stanu piastowania funkcji członka komisji, do przedmiotowego zakresu działania której należy kontrola działalności naczelnego organu administracji państwowej, w której poseł pełni funkcję. Tryb powołania rady Ministrów Konstytucja określa 3 tryby tworzenia Rady Ministrów. W pierwszym - określanym często jako podstawowy - prezydent desygnuje premiera, który następnie przedstawia mu skład Rady Ministrów. Prezydent powołuje wówczas Prezesa Rady Ministrów i pozostałych członków rządu oraz odbiera od nich przysięgę - konstytucyjnie określony termin wymaga, aby zostało to uczynione w ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów (art. 154 ust. 1). Prezes Rady Ministrów, w terminie 14 dni od powołania przez prezydenta winien jest przedstawić Sejmowi program działania rządu (expose) i uzyskać wotum zaufania wyrażone bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 154 ust. 2). Tryb drugi normowany jest art. 154 ust. 3 konstytucji. W tym trybie rząd może zostać powołany jeżeli prezydent nie powoła go w myśl ust. 1 (np. nie wyrazi swej akceptacji dla proponowanych przez premiera kandydatów na ministrów) lub Sejm nie udzieli rządowi wotum zaufania zgodnie z ust. 2 art. 154. Wówczas inicjatywa należy do Sejmu który (w terminie 14 dni) powołuje premiera i proponowanych przez niego członków Rady Ministrów - również tak powołany rząd winien uzyskać wotum zaufania wyrażone bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Po uzyskaniu wotum zaufania Prezydent powołuje tak wybrana Radę Ministrów i odbiera od niej przysięgę. W wypadku niepowołania rządu zgodnie z przedstawionymi wyżej procedurami inicjatywa ponownie spoczywa w rękach głowy państwa, który powołuje premiera i na jego wniosek członków Rady Ministrów. W porównaniu z trybem pierwszym różnica polega na konieczności uzyskania wotum zaufania uchwalonego przez Sejm zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 155 ust. 1). Jeżeli i ten tryb nie pozwoli na powołanie rządu, wówczas prezydent - obligatoryjnie - skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory.

Organizacja i funkcjonowanie Rady Ministrów Zasady organizacji i funkcjonowania Rady Ministrów zostały jedynie ogólnie uregulowane w konstytucji. Materie te określa szczegółowo ustawa o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz zakresie działania ministrów oraz niektóre uchwały i regulamin Rady

Ministrów. Konstytucja nie formułuje wprost zasady kolegialności działania Rady Ministrów (polegającej na zastrzeżeniu realizacji wszystkich kompetencji Rady Ministrów dla całego gremium jej członków, z wyłączeniem działania za nią któregokolwiek z nich). Zgodnie z ustawą o Radzie Ministrów zasada kolegialności oznacza, iż Rada Ministrów działając jako organ kolegialny rozpatruje na posiedzeniach sprawy wchodzące w zakres jej kompetencji. Posiedzenia zwołuje Prezes Rady Ministrów, on też im przewodniczy

i ustala porządek obrad. Dla ważności posiedzenia wymagana jest obecność większości członków Rady Ministrów. Art. 20 ust. 1 ustawy o Radzie Ministrów nakłada przy tym na jej członków obowiązek udziału „w rozpatrywaniu spraw i podejmowaniu rozstrzygnięć na posiedzeniu”. Posiedzenia Rady Ministrów mają charakter poufny, jednak jest ona obowiązana informować opinię publiczną o przedmiocie posiedzenia oraz o podjętych rozstrzygnięciach. Nie dotyczy to posiedzeń tajnych w całości lub w części (tajność posiedzenia zarządza Prezes Rady Ministrów ze względu na ochronę wiadomości stanowiących tajemnicę państwową lub służbową). Rozstrzygnięcia Rady Ministrów podejmowane są na posiedzeniach w drodze dokonywanych uzgodnień, albo w tzw. drodze obiegowej - tzn. poprzez korespondencyjne uzgadnianie stanowisk. Wybór sposobu zależy od premiera, przy czym są korzyści i wady każdego z nich. Droga obiegowa zapewne oszczędza czas, ale jej stosowanie uniemożliwia dyskusję i wzajemne przekonywanie się członków Rady Ministrów do swoich racji, a przez to osiągnięcie rozwiązań kompromisowych. Wad tych nie ma pierwszy sposób - podejmowanie decyzji w drodze uzgodnień zawartych na posiedzeniach, ale z kolei wydłuża on proces podejmowania rozstrzygnięcia. Gdy osiągnięcie wspólnego stanowiska w drodze uzgodnienia nie jest możliwe, rozstrzygnięcie zapada w drodze głosowania, zwykłą większością głosów. W przypadku równowagi głosów decyduje głos przewodniczącego posiedzeniu. Protokoły ustaleń przyjętych na posiedzeniu podpisuje premier. Na zlecenie Rady Ministrów zobowiązany jest on sporządzić ostateczną redakcję przyjętych rozstrzygnięć. Ustawa o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów formułuje również - w art. 7 - zasada jednolitej realizacji przez wszystkich członków Rady Ministrów polityki ustalonej przez rząd. Każdy z nich zobowiązany został m.in. do: realizowania ustalonej polityki, współdziałania z innymi członkami rządu, nadzorowania działalności terenowych organów administracji rządowej, współdziałania z samorządem terytorialnym i organizacjami społecznymi, reprezentowania w swoich wystąpieniach stanowiska zgodnego z ustaleniami przyjętymi przez rząd. Równocześnie jednak art. 21 ust. 4 ustawy o Radzie Ministrów przyznaje jej członkowi prawo do zgłaszania do protokołu obrad swego odrębnego stanowiska wobec przyjętego rozstrzygnięcia. Ma to określone znaczenie polityczne i może stanowić ważną informację dla wyborców. Nie upoważnia jednak przegłosowanego członka Rady Ministrów do realizowania w swej działalności własnego stanowiska i pomijania jednolitego stanowiska rządu, które powinien przestrzegać tak długo jak długo wchodzi w jej skład. W innej sytuacji Rada Ministrów uległaby przekształceniu w „federację samodzielnych ministrów”, prowadzących własną politykę, w celu osiągnięcia własnych korzyści politycznych.

Podstawowe kompetencje Rady Ministrów określone zostały w art. 146 ust. 1, w którym konstytucja stanowi, iż Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP, oraz w art. 146 ust. 3, stwierdzającym, iż kieruje ona administracją rządową. Pojęcie to utożsamiane jest zwykle z hierarchicznym podporządkowaniem, określanym czasem jako nadzór dyrektywny. System taki występuje, gdy organ kierujący ma możliwość ingerowania w działalność podległych mu organów, łącznie z wydawaniem wiążących poleceń. Zasada domniemania kompetencji - głosząca, iż do Rady Ministrów „należą sprawy polityki państwa

nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego” - wzmacnia jej pozycję, co ma szczególne znaczenie w relacjach między rządem a prezydentem. W zakresie spraw będących w gestii Kompetencje Rady Ministrów można wyodrębnić następujące grupy kompetencji: 1) kompetencje władcze w zakresie samodzielnego (bieżącego) kierowania polityką państwa, 2) kompetencje inicjatywne służące kształtowaniu polityki państwa, 3) kompetencje wykonawczo-organizatorskie, 4) kompetencje nadzorcze i kontrolne w stosunku do organów nie podporządkowanych Radzie Ministrów (np. instytucji samorządowych),

5) pozostałe kompetencje (wynikające zarówno z konstytucji jak i ustaw). Prezes Rady Ministrów formułuje

kompetencje umożliwiające rzeczywiste kierowanie Radą Ministrów, a nie tylko proste przewodniczenie jej pracom, oraz uzasadnia uznanie go za samodzielny, naczelny organ administracji. Artykuł ten stanowi on, iż Prezes Rady Ministrów: a) reprezentuje Radę Ministrów b) kieruje pracami Rady Ministrów c) wydaje rozporządzenia wykonawcze d) zapewnia wykonanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonania.

e) koordynuje i kontroluje pracę członków Rady Ministrów. f) sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym.

g) jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej.

Odpowiedzialność Rady Ministrów i jej członków. a) odpowiedzialność polityczna - odpowiedzialność solidarna Rady Ministrów Członkowie Rady Ministrów ponoszą, za działalność rządu, solidarną odpowiedzialność polityczną przed Sejmem. Sejm wyraża Radzie Ministrów wotum nieufności większością

ustawowej liczby posłów. Wniosek w tej sprawie złożyć musi w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu co najmniej 46 posłów wskazując równocześnie imiennie kandydata na Prezesa Rady Ministrów (tzw. konstruktywne wotum nieufności7). Po złożeniu wniosku nie można już wycofać podpisów, ani też złożyć nowych. Sejm może również udzielić Radzie Ministrów wotum zaufania, wyrażając tym samym poparcie dla polityki lub działalności Rady Ministrów. Z wnioskiem w tej sprawie może zwrócić się do Sejmu jedynie Prezes RM (art. 160). Udzielenie wotum zaufania następuje zwykłą większością głosów, w obecności co

najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Odrzucenie przez Sejm wniosku premiera o udzielenie wotum zaufania świadczy o braku poparcia większości sejmowej dla działań rządu i w konsekwencji rodzi konieczność złożenia przez Prezesa Rady Ministrów dymisji rządu (art. 162 ust. 2 pkt 1) - absolutorium dla rządu,

Szczególną formą realizacji zasady odpowiedzialności politycznej jest udzielanie Radę Ministrów przez Sejm absolutorium. Jest to akt Sejmu uznający prawidłowość działalności finansowej rządu w okresie roku budżetowego. Konstytucja nie określa prawnych skutków nieudzielenia Radzie Ministrów absolutorium i nie wiąże tego z jej dymisją, oznacza to więc, iż negatywna ocena działalności finansowej rządu może, co najwyżej, być powodem wystąpienia z wnioskiem o wotum nieufności.

b/ odpowiedzialność konstytucyjna Pojęcie to oznacza prawne konsekwencje postępowania osób zajmujących wysokie stanowiska państwowe za naruszenie konstytucji lub innych ustaw w związku z wykonywaniem ich funkcji. Odpowiedzialność konstytucyjna najczęściej wyraża się w uprawnieniu jednej z izb parlamentu do postawienia tych osób w stan oskarżenia przed drugą z izb lub przed specjalnym trybunałem. Odpowiedzialność konstytucyjna jest odpowiedzialnością zindywidualizowaną, przy jej określaniu niezbędne jest stwierdzenie winy, a wymierzone kary mają charakter szczególny i dotyczą tylko tego rodzaju odpowiedzialności.

---