FRANCJA W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (X-XIII w)

[EPOKA FEUDALIZMU]

# Traktat w Verdun (834) położył kres państwa frankońskiego, które zostało podzielone na 3 części - państwo francuskie powstało z zachodniej części państwa Franków, która przypadła w udziale Karolowi Łysemu. Panowali tu królowie z dynastii Karolingów aż do wygaśnięcia ich rodu w roku 987.

Od końca IX w. trwała rywalizacja Robertynów i Karolingów. Kiedy francuska gałąź Karolingów wygasła (987) możni na króla wybrali Hugona Kapeta z rodu Robertynów.

DATĘ TĘ PRZYJMUJE SIĘ ZA POCZĄTEK PAŃSTWA FRANCUSKIEGO

# OKRES ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO we Francji przypada na XI-XIII wiek (koronacja Hugona Kapeta 987 r. - powołanie Stanów Generalnych 1302 r.).

Od XII w. zaczęły powstawać warunki do zjednoczenia państwa (przesłanki gospodarcze, wzrost handlu i przemysłu, rozwój miast i tendencje do rozszerzenia rynku, poczucie zagrożenia ze strony królów angielskich

XII/XIV w. - domena królewska uzyskała przewagę nad terytorium władztw senioralnych; pozycja króla na tyle silna, że mógł on narzucić swój autorytet wielkim wasalom moment zwrotny, zakończenie rozdrobnienia feudalnego i początek MONARCHII STANOWEJ

# W tym okresie powstawały stany:

stan szlachecki - nastąpiło zamknięcie się rycerstwa jako odrębnej i dziedzicznej grupy społecznej o szczególnych przywilejach

stan duchowny - PRIVILEGIUM FORI (podleganie wyłącznie sądownictwu kościelnemu), PRIVILEGIUM IMMUNITATIS (wolne od podatków)

stan mieszczański

USTRÓJ PAŃSTWA

# Ustrój lenny został we Francji wprowadzony najbardziej konsekwentnie. Powiązanie własności lennej z daleko idącymi uprawnieniami publicznymi rozdrobniona Francja to mozaika władztw senioralnych - półpaństw podlegających na podstawie umowy lennej nominalnemu zwierzchnictwu króla.

# Dopóki domena królewska (tereny należące do króla) stanowiła drobną część terytorium, królowie nie mieli podstaw materialnych dla narzucenia swego autorytetu władcom senioralnym. Dlatego ich polityka szła w kierunku kolejnego włączania lenn do domeny - pod koniec XIII w. domena królewska była większa od władztw senioralnych, co pozwoliło królom podporządkować sobie całe terytorium królestwa

Podstawy władzy królewskiej:

# 2 rodzaje uprawnień króla:

1. jako książę Franków w swej domenie miał władzę podobną do władzy wielkich seniorów w swych władztwach

2. jako król Francji - zwierzchnie uprawnienia w całym królestwie w stosunku do władców

# W XI w. autorytet królewski upadł tak nisko, że król nie miał prawie żadnej władzy poza swoją domeną. Zaczęło się to zmieniać od końca XII w.

# Podstawowe uprawnienia zwierzchnie królów Francji wynikały z 3 funkcji króla:

1. Król - najwyższy zwierzchnik lenny: stał na czele hierarchii lennej podlegali mu wszyscy wasale senioralni (początkowo właściwie nie miała znaczenia bo król nie posiadał w stosunku do swych wasali faktycznej władzy) przysługiwały mu wszystkie prawa seniora określone prawem lennym:

2. Król - strażnik pokoju: Zapewnienie pokoju wewnętrznego to jedna z podstawowych funkcji państwa. W państwie dobrze zorganizowanym realizują ją sądy, natomiast we Francji w okresie rozdrobnienia feudalnego powszechna była inna droga rozstrzygania sporów wojny prywatne (przeciwdziałał Kościół + niektórzy rozumni feudałowie)

Prawo prowadzenia wojen przysługiwało w średniowieczu każdemu feudałowi - wyraz załamania się autorytetu państwa i jego sądownictwa

3. Król - najwyższy sędzia: Nominalnie miał w tym zakresie wszelkie uprawnienia sąd królewski najwyższym organem sprawiedliwości (wg zasad prawa lennego był on właściwy dla spraw między wasalami i między nimi a królem w ramach domeny i całego państwa). Wielcy seniorzy odmawiali wszelkich kompetencji sądom królewskim - w ich władztwach sąd królewski mógł wkraczać tylko w przypadku, gdy senior odmówił wymiaru sprawiedliwości lub w przypadku nagany sędziego # W miarę wzrostu domeny królewskiej wzrastał też autorytet sądów królewskich, które uzyskały dostęp do sądzenia spraw z terenu władztw senioralnych:

sprawy specjalnie zastrzeżone dla sądów królewskich: czyny przeciw osobie i prawom królewskim (ich ilość wzrastała ze wzrostem autorytetu króla) rozstrzyganie apelacji (powszechna od XIII w.) oraz nagany sędziego

Rozbudowa sądownictwa królewskiego symptomem postępującego zjednoczenia państwa.

Utrwalenie się dziedziczności tronu:

# W IX w. pojawiła się zasada elekcyjności tronu, odpowiadająca interesom feudałów - przez elekcję mogli sobie zapewnić wpływ na rządy

po wygaśnięciu Karolingów, od elekcji Kapeta (987) tron francuski stał się tronem elekcyjnym - wyborów dokonywali możni świeccy i duchowni

# Kapetyngowie dążyli do utrzymania korony w swym rodzie i do wprowadzenia władzy dziedzicznej (sukces po 200 latach):

1. Kapet zapoczątkował praktykę dokonywania wyboru następcy za życia króla przez 200 lat we Francji królowie desygnowani

2. System desygnacji utorował drogę zasadzie dziedziczności tronu pomogło to, że Kapetyngowie prawie zawsze pozostawiali dorosłych synów, co zapobiegało wątpliwościom dot. następcy tronu

3. W/w praktyka utrwaliła przekonanie o dziedzicznym prawie do tronu najstarszego syna (PRIMOGENITURA) tak bardzo, że Filip August (1180-1223), czując się władcą dziedzicznym, zaniechał jako pierwszy desygnacji swego syna za życia

4. To, że tron przez ponad 2 wieki był w zasadzie elekcyjny, nie tworzył dla innych członków rodu podstaw do pretendowania do udziału w spadku po królu - zapobiegało to podziałom państwa

elekcyjność tronu utrwaliła pojęcie niepodzielności korony i wyobrażenie o władzy królewskiej jako o funkcji publicznej, a nie własności rodu

Organa centralne:

# Ośrodkiem zarządu państwem był dwór królewski, gdzie skupiali się WIELCY DYGNITARZE KORONNI (urzędnicy kierujący określonymi gałęziami zarządu państwa)

SENESZAL - najwyższy; na czele wojska + szerokie uprawnienia sądowe

KANCLERZ - na czele kancelarii królewskiej; wpływ na wszelkie sprawy państwowe wymagające załatwienia pisemnego

Dygnitarze ci byli zazwyczaj dziedziczni, rekrutowali się z wielkich feudałów i reprezentowali ich interesy, ograniczali na swoją korzyść władzę królewską.

ważniejsze akty królewskie wymagały ich zgody

W miarę wzrostu swej siły królowie zaczęli zwalczać przewagę dygnitarzy w XIII w. funkcja wielkich dygnitarzy zredukowana do zadań pomocniczych i doradczych.

# Kapetyngowie zwoływali (obok zebrań króla z dygnitarzami) rady nadworne - KURIE KRÓLEWSKIE wzywani w zasadzie wszyscy wasale korony, których poparcia król potrzebował (faktycznie tylko ci, na których posłuszeństwo mógł liczyć)

znaczenie kurii zależało od autorytetu króla (czasem o głównych sprawach decydowała kuria, czasem król)

kuria potrzebna królowi do pomocy w zarządzie państwa - by podołać nowym zadaniom w XIII w. król zaczął powoływać do niej, obok arystokracji feudalnej, fachowców z niższej szlachty, drobnego duchowieństwa i mieszczaństwa

XIII/XIV w. z kurii wyłoniły się: Ścisła Rada Królewska, Parlament (jako organ sądowy) i Izba Obrachunkowa (sprawy skarbowe)

z instytucją kurii związane jest też powstanie Stanów Generalnych (zgromadzenia stanowego)

Zarząd lokalny: Zarząd terytorialny monarchii francuskiej w okresie rozdrobnienia feudalnego dot. domeny królewskiej - zarząd lokalny w poszczególnych władztwach senioralnych rozwijał się autonomicznie.

# Początkowo Kapetyngowie powierzali zarząd domeny mianowanym przez siebie kasztelanom i wicehrabiom. Szybko jednak zaczęli oni zawłaszczać swe urzędy, co osłabiało pozycję króla, więc na ich miejsce stworzono nowy urząd - PREWOTÓW (przede wszystkim funkcje skarbowe w okręgach prewotalnych). Rekrutowali się oni z niższych sfer, więc nie zagrażali władzy królewskiej, ale z kolei narażali króla na koszty - zatrzymywali sobie zagospodarowane nadwyżki.

# Potrzebna była kontrola nad działalnością prewotów - (od końca XII w.) powoływano specjalnych inspektorów - BALIWOWIE (nominowani i odwoływani przez króla; pobierali pensje; kwalifikacje zawodowe). Odbywali oni roki w poszczególnych okręgach prewotalnych, zbierając zażalenia na prewotów. Powstały BALIWATY (z kilku okręgów prewotalnych) jako nowe jednostki zarządu lokalnego.

we Francji południowej baliwatom odpowiadały SENESZALIA

dość szerokie uprawnienia sądowe, wojskowe i skarbowe (baliwowie i prewoci)

wyraz rozwoju aparatu państwowego

FRANCJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ (XIV-XV w)

[EPOKA FEUDALIZMU]

# Okres monarchii stanowej we Francji trwał od początku XIV w. (powołanie Stanów Generalnych w 1302) do końca XV w. (ostatnie zebranie Stanów Generalnych przed długą przerwą w 1484)

# Zapoczątkowany w XII w. rozwój gospodarczy Francji miał szczyt na początku XIV w., a od połowy XIV w. kryzys gospodarczy (przeludnienie kraju, zmiany europejskich szlaków handlowych, wojna stuletnia). Odrodzenie gospodarcze nastąpiło w połowie XV w. (wzrost gospodarki towarowo-pieniężnej rozpoczynającej gospodarkę typu wczesnokapitalistycznego i rozkład gospodarki feudalnej)

# Ukształtowany w poprzednim okresie podział ludności Francji na 3 stany (szlachta, duchowieństwo i stan trzeci) oraz przywileje poszczególnych stanów przyczyniły się do utrwalenia różnic społecznych barierami prawnymi. Stany były grupami społecznymi uznanymi przez prawo i - obok króla i aparatu państwowego - zaczęły uczestniczyć w zarządzie państwa (centralnym i lokalnym) formami tego uczestnictwa: zgromadzenia stanowe (Stany Generalne i Prowincjonalne), samorząd lokalny (gł. w zakresie administracji finansowej)

# Władza królewska uległa konsolidacji jako władza publiczna, uwolniona od cech patrymonialnych. Była ograniczana przez uprawnienia polityczne uprzywilejowanych stanów

# Głównym organem stanów było zgromadzenie stanowe - STANY GENERALNE oraz STANY PROWINCJONALNE, jednak nie uzyskały one zbyt dużego znaczenia - monarchia się od nich uniezależniła

# Typowy dla monarchii stanowej dualizm władzy państwowej i stanowej wystąpił też na szczeblu lokalnym

# Monarchia stanowa we Francji była stosunkowo krótka a instytucje stanowe nie rozwinęły się tu tak jak w innych krajach. Procesy gospodarcze o charakterze przedkapitalistycznym wcześnie umocniły pozycję mieszczaństwa, które poparło dążenie króla do przełamania oporu feudałów - przyczyniło się to do wprowadzenia rządów absolutnych

Główne wydarzenia historyczne:

# powstanie STANÓW GENERALNYCH (1302 r.) - Filip IV Piękny, uwikłany w spór z papieżem, odwołał się do opinii uprzywilejowanych stanów

Stany Generalne (zgromadzenie reprezentujące wszystkie stany) stały się organem niezbędnym, do którego królowie musieli się odwoływać; ograniczały władzę królewską

# Wygaśnięcie starszej linii Kapetyngów na Karolu IV (1328 r.) długotrwałe wstrząsy. Tron przejął Filip VI zakładając dynastię Walezjuszy (panowała we Francji do końca XVI w.)

Sprawa sukcesji tronu odrodziła dawny spór francusko-angielski - pretensje do tronu zgłosił król angielski Edward III (jako najbliższy krewny zmarłego Karola IV w linii żeńskiej)

początek WOJNY STULETNIEJ (1337-1453) zakończonej klęską Anglii (królowie angielscy musieli zrezygnować z praw do tronu Francji)

# Koniec monarchii stanowej - panowanie Ludwika XI (1461-1483) nowy kryzys wywołany przez odśrodkowe tendencje arystokracji feudalnej reprezentowane przez książąt Burgundii

XV w. - tworzyli silne i bogate państwo i sprzymierzyli się z Anglią niebezpieczeństwo dla Francji

+ sprzymierzyli się z wielkimi feudałami francuskimi przeciw Ludwikowi XI

Dopiero śmierć ostatniego księcia Burgundii (1464; bez męskiego potomka) umożliwiło Ludwikowi XI przyłączenie księstwa Burgundii do korony (1477).

# Ludwik XI, łamiąc opór feudałów (z pomocą miast) wprowadził rządy silnej ręki. Po jego śmierci (1483) Stany Generalne zwołano jeszcze tylko raz - potem przerwa na kilkadziesiąt lat.

od panowania Ludwika XI rozpoczęła się MONARCHIA ABSOLUTNA

USTRÓJ PAŃSTWA

Zmiana charakteru władzy królewskiej:

# władza króla przestała się opierać na samych związkach lennych a domena królewska stała się dobrem publicznym (straciła charakter majątku prywatnego)

# pojęcie państwa jako rzeczy publicznej

# władza królewska zaczęła docierać do całego społeczeństwa - król współdziałał ze społeczeństwem (stanami) a nie tylko ze swoimi wasalami)

Legiści: Aparat państwowy przestał opierać się na wasalach, coraz liczniejsi w otoczeniu króla fachowi urzędnicy (z drobnej szlachty i mieszczaństwa) - LEGIŚCI. Zaczęli oni wprowadzać koncepcje państwa zaczerpnięte z prawa rzymskiego:

zasady określające prawo następstwa tronu

niepodzielność domeny królewskiej

zasady określające stanowisko króla w monarchii:

a) król NAJWYŻSZYM ZWIERZCHNIKIEM LENNYM w królestwie - pozwalała monarchii wykorzystywać prawo lenne do powiększania domeny a królowi - kontrolę wszystkich stosunków lennych

b) król ŹRÓDŁEM WSZELKIEJ SPRAWIEDLIWOŚCI - zapewnienie sądownictwu królewskiemu zwierzchnictwa nad wszystkimi sądami w kraju

c) król jest CESARZEM w swoim królestwie - król francuski nie podlega zwierzchnictwu uniwersalnego cesarstwa i, podobnie jak cesarz, ma władzę suwerenną od nikogo niezależną oraz - mając te same uprawnienia, co cesarz, ma władzę absolutną

Następstwo tronu:

# Wykluczenie prawa kobiet: od XIII w. zasada, że królestwo przechodzi niepodzielnie na najstarszego syna (primogenitura) i stosując ją ustalił się też zwyczaj pomijania praw kobiet do korony. Było to niezgodne z prawem stosowanym wtedy we Francji

Kiedy zmarł Karol IV (1328) nie pozostawiając męskiego potomka, panowie wprowadzili na tron najbliższego krewnego, Filipa VI. Z pretensjami do tronu wystąpił król angielski Edward III jako krewny zmarłego króla w linii żeńskiej.

- Mimo iż uzasadnione, pretensje jego odrzucono (Francuz i Anglicy się nie lubili) o wykluczeniu kobiet zadecydowały względy polityczne

- Uzasadnienie prawne w/w decyzji znaleziono później - powołano się na przepis dawnego prawa halickiego odsądzający kobiety od spadku

system AGNATYCZNY - wykluczenie kobiet przy następstwie tronu

system KOGNATYCZNY (Anglia, Holandia)

# Teoria statutowa: Królowie angielscy nie zrezygnowali ze swych pretensji. Pod koniec wojny stuletniej król Francji, obłąkany Karol VI wydał swą córkę za króla angielskiego Henryka V, zapewniając mu następstwo tronu z wykluczeniem własnego syna (traktat w Troyes 1420)

wystąpienie Joanny D'Arc

koronacja syna Karola VI (jako Karola VII) + klęska Anglii

Uzasadnienie praw Karola VII do tronu: traktat w Troyes był nieważny bo królowie nie mieli prawa dysponować koroną jak majątkiem prywatnym - najstarszy syn objął koronę nie jak spadek, lecz na mocy „statutu królestwa”

# Regencje: W XV w. ustaliła się zasada ciągłości monarchii: następca tronu (delfin) - nawet małoletni - stawał się królem przez sam fakt śmierci poprzednika.

uwolniła Francję od bezkrólewia

rządy opiekuńcze (regencję) przejmowała na ogół królowa matka

Zasada niepodzielności domeny. Apanaże: Od XII w. domena królewska powiększała się systematycznie, ale równocześnie malała przez darowizny królewskie i przez wyznaczanie młodszym synom lub członkom dynastii APANAŻY - określonych części domeny.

W XV w. domena królewska przestała być jednak uważana za własność prywatną a legiści znaleźli podstawę (w prawie rzymskim) do odmówienia królowi prawa dysponowania domeną przyrównano domeną do rzymskich dóbr publicznych, które były niezbywalne

ustaliła się zasada niezbywalności domeny jako podlegającej prawu publicznemu (a nie prywatnemu)

Stany Generalne: wyłoniły się na początku XIV w. z kurii królewskiej (jak wcześniej Parlament i Izba Obrachunkowa).

ich skład nie miał charakteru arystokratycznego - udział miast

zgromadzenia te zdobywały uprawnienia zapewniające im udział we władzy państwowej lub przynajmniej wpływ na niektóre sprawy państwowe

# Pierwsze zebranie Stanów generalnych zostało zwołane do Paryża w 1302 r. - król
odwołał się do Stanów o radę w swym sporze z papieżem

pierwsze zebrania Stanów Generalnych miały podłoże i określone cele polityczne, potem dla potrzeb finansowych monarchii

# Uprawnienia podatkowe: Ostatecznie gł. funkcją zgromadzeń stanowych stało się uchwalanie podatków (za mało kasy na utrzymanie rozbudowującego się aparatu państwowego i wojsko)

W okresie rozdrobnienia feudalnego zanikło pojęcie podatku publicznego a król nie mógł podatków nakładać samowolnie, bo stany zwolnione były od świadczeń finansowych poza granice określone przywilejami - mógł nałożyć podatek jedynie za zgodą zainteresowanych

# Walka o prawa polityczne: Na treść zebrań Stanów Generalnych wpływały gł. królewskie żądania podatkowe. Król stawał wobec Stanów jako petent, co dawało Stanom Generalnym poczucie siły politycznej i skłaniało je do walki o szersze uprawnienia - o kontrolę całego zarządu państwa (a nie tylko nad podatkami).

królowie chcieli uchwalenia podatków stałych (mogliby się uniezależnić od Stanów)

Stany chciały się przekształcić w instytucję stałą, zwoływaną regularnie (niezależnie od woli króla) oraz chciały uzyskać władzę ustawodawczą

$$ 1439 - król uzyskał uchwalenie przez Stany podatku stałego na utrzymanie armii
(taille) - Stany Generalne straciły swój atut, królowie przestali odczuwać potrzebę
odwoływania się do nich dla uzyskiwania uchwał podatkowych

Ludwik XI zwołał je tylko raz, raz zwołane po jego śmierci (1484) i przerwa na 70 lat - okres umacniania się rządów absolutnych

# Uprawnienia Stanów Generalnych: uchwalanie podatków, prawo przedstawiania zażaleń dot. naprawy urządzeń państwowych, prawo wyrażania zgody na alienację domeny, prawo wyboru króla w wypadku wygaśnięcia dynastii

# Skład i organizacja:

jako królewski organ doradczy mogły być zwoływane tylko przez króla

- najpierw powoływał on indywidualnie przedstawicieli duchowieństwa i szlachty + wzywał miasta do przysłania swych delegatów

- XV w. - wprowadzono system wyborczy (zebrania szlachty i duchowieństwa delegowały wybranych przez siebie deputowanych do Stanów Generalnych)

deputowani związani byli instrukcjami - byli reprezentantami swojego stanu / okręgu a nie całego narodu

reprezentacja 3 stanów tworzyła 3 osobne kolegia - obradowały one oddzielnie, ale do podjęcia uchwały niezbędna była jednomyślność wszystkich trzech

Stany Prowincjonalne: pojawiły się w połowie XIV w. obok Stanów Generalnych

# Zgromadzenia stanowe o podobnym charakterze lecz zwoływane jedynie w ramach określonych prowincji

# Skład i kompetencje podobne do Stanów Generalnych

# Król zwoływał je chętnie dla uzyskania podatków bo łatwiej uginały się przed jego wolą niż Stany Generalne

# W niektórych prowincjach francuskich utrzymały się nawet do końca XVIII w.

Parlament: Wyłonił się w XIII w. z Rady Królewskiej na skutek rozrostu sądownictwa królewskiego - jako odrębny organ sądowy.

ilość i charakter spraw napływających do sądów królewskich + potrzeba rozstrzygania ich przez prawników a nie niefachowych wasali

w Radzie Królewskiej powstała grupa legistów mająca zajmować się sprawami sądowymi na podstawie stałej delegacji królewskiej i w jego imieniu

od XVI w. Parlament działał regularnie w Paryżu jako najwyższy sąd królewski (tylko sędziowie zawodowi)

# Zanik elementów feudalnych w Parlamencie wywołał opór arystokracji, mającej prawo do feudalnego sądu parów w ich sprawach Parlament miał sądzić jako Sąd Parów (parowie musieli w nim zasiadać)

# Nadmierne przeciążenie Parlamentu paryskiego - parlamenty powstawały w innych miastach (XVIII w. - 16) wszystkie miały stanowisko równoważne z Parlamentem paryskim

# Parlament - królewski sąd najwyższej instancji właściwy dla wszystkich spraw cywilnych, karnych i administracyjnych

gł. sąd apelacyjny od wyroków niższych sądów królewskich

od jego wyroków nie było apelacji - mogły być one skasowane przez Radę Królewską

Parlament miał też prawo rejestrowania ustaw królewskich - tu w monarchii absolutnej parlamenty uzyskają poważny wpływ na ustawodawstwo królewskie

Wojskowość i skarbowość: W związku z rozrostem aparatu państwowego podstawowym zadaniem państwa było zapewnienie dochodów na jego utrzymanie. Konieczne było też zainwestowanie w wojsko (bo potrzeba reforma systemu wojskowego - nie rycerska służba lenna ale piechota, artyleria, inżynieria lądowa + wojska najemne)

# Finanse na to można było zdobyć tylko w drodze nowych podatków - za zgodą Stanów Generalnych wprowadzono: Aide royale: różne formy; najpierw jednorazowy, potem stały (1435); Taille: stały na utrzymanie wojska; zastąpił aide; podatek bezpośredni pobierany od dochodów ludności nieszlacheckiej

# Skarbowość opierała się też na starszych dochodach: z dóbr ziemskich, z ceł (gabelle - podatek od soli)

# IZBA OBRACHUNKOWA - nowy organ centralny wydzielony w XIV w. z kurii królewskiej dla zarządu skarbowością (kontrola niższych organów skarbowych + sądownictwo w sprawach skarbowych)

skarbnicy Francji - kontrola nad lokalnymi organami skarbowymi; powoływani przez króla

powstał też odrębny stanowy aparat skarbowy

Zarząd lokalny: Wprowadzony w poprzednim okresie podział administracji domeny na baliwaty (lub seneszalie) utrzymał się do końca monarchii stanowej. Ponadto pojawiły się formy samorządu lokalnego - występowanie w zarządzie lokalnym, obok organów państwowych, organów powoływanych przez stany.

Stany Prowincjonalne: uchwalały podatki i zajmowały się - przez powołane przez siebie organy administracji podatkowej - ich repartycją i ściąganiem

dualizm - istnienie aparatu stanowego obok państwowego - występował też tam, gdzie nie było Stanów Prowincjonalnych

FRANCJA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ

(XIV-XV w)

[EPOKA FEUDALIZMU]

# Monarchia absolutna we Francji od końca XV w. do wybuchu rewolucji w 1789 r.

# Do jej powstania przyczynił się sojusz mieszczaństwa z królem skierowany przeciw możnowładcom.

# Przez cały okres rozwój kapitalistycznych sił wytwórczych sprzyjający wzrostowi gospodarczemu mieszczaństwa i narastaniu nastrojów opozycyjnych wobec dotychczasowego ustroju jednak we Francji (inaczej niż w Anglii) siły „starego ładu” były tak potężne, że mogły zapobiec przewrotowi antyfeudalnemu aż do końca XVIII w.

# Monarchia absolutna nie tolerowała stanów jako instytucji ograniczającej absolutną władzę monarchy, w związku z czym prawie całkowicie zlikwidowano organizację polityczną stanów.

# Francuska monarchia absolutna - najpełniejsza realizacja tej formy państwa - stała się wzorem dla innych państw absolutnych. Nie wkroczyła ona jednak w etap absolutyzmu oświeconego gdyż nie przeprowadzono reform łagodzących przerost feudalizmu.

# Monarchia absolutna przechodziła ewolucję i kryzysy ale cały czas zachowała podstawową cechę - silną, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę monarszą z podporządkowanymi sobie organami państwowymi.

3 wielkie kryzysy: druga połowa XVI w. (związany z Reformacja), druga połowa XVII w. (możnowładztwo chciało sięgnąć po władzę), druga połowa XVIII w. (szybkie narastanie kapitalistycznych elementów w gospodarce, wzrost znaczenia mieszczaństwa, nowe idee polityczne i ekonomiczne monarchia absolutna stawała się anachronizmem stojącym na drodze postępowi i wybuchła rewolucja antyfeudalna)

USTRÓJ PAŃSTWA

A) Król i władza królewska:

Zakres władzy królewskiej: Istota monarchii absolutnej to, że na czele państwa stał władca posiadający absolutną, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę.

$$ Władza króla była w zasadzie nieograniczona - król nie podlegał żadnym prawom (poza boskimi) i niczyjej kontroli, przed nikim nie był odpowiedzialny i posiadał pełnię władzy (z nikim jej nie dzielił)

w rzeczywistości podlegała pewnym ograniczeniom prawnym i faktycznym

$$ Władza absolutna króla była jedyną władzą w państwie:

wynikała z tego jej wszechstronność (omnipotencja) - ogarniała wszystkie dziedziny życia społecznego

władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza należała do króla

charakterystyczne dla monarchii absolutnej rozszerzenie działalności administracyjnej państwa na dziedziny dotąd nią nie objęte charakter państwa policyjnego

$$ Zarząd państwa oparty na centralizmie i biurokratyzmie: szeroko rozbudowany aparat państwowy podporządkowany centralnej władzy króla

urzędnicy wykonywali władzę udzieloną im przez króla, byli przed nim odpowiedzialni

decyzje podejmował król, a organy centralne miały tylko głos doradczy

# Wprowadzany centralizm wymagał rozbudowy hierarchii biurokratycznej a to sprawiało trudności bo większość urzędów obsadzona była urzędnikami nieusuwalnymi.

Przeciwstawiono im nowe urzędy swobodnie obsadzane przez króla urzędnikami komisarycznymi i na nich oparł się później zarząd centralny i lokalny państwa (sekretarze stanu, generalny kontroler finansów, intendenci) - monarchia absolutna nazywana też „biurokratyczną” czy „administracyjną”

Uzasadnienie władzy absolutnej: Absolutyzm monarchii absolutnej epoki feudalizmu różnił się od absolutyzmu starożytnych imperiów - inne koncepcje państwa i roli władcy absolutnego (częściowo nawiązujące do cesarzy rzymskich)

państwo jest osobą prawną i posiada organa wyrażające jego wolę

wolę państwa wyraża ogół ludu, a monarcha jest tylko jego organem pośrednim

# SUWERENNOŚĆ - absolutna i odwieczna władza państwa (XVI w., Bodin, Sześć Ksiąg o Rzeczypospolitej);

monarchia absolutna najlepszą formą ustroju

władza monarchy ograniczona tylko prawem boskim

# W XVIII w. pojawiają się we Francji doktryny polityczne skierowane przeciw monarchii absolutnej, związane z rozwijającą się koncepcją PRAWA NATURY (niezmienne i wieczne, ponad prawem boskim)

lud może przenieść na monarchę władzę pełną lub w granicach określonych umową

istnienie podmiotowych praw jednostki (przyrodzonych)

Monteskiusz (Duch praw) - najlepszym ustrojem monarchia umiarkowana + teoria TRÓJPODZIAŁU WŁADZY (gwarancja umiarkowanych rządów)

Rousseau (Umowa społeczna) - każdy ustrój społeczny jest wynikiem swobodnej umowy między ludźmi więc źródłem władzy jest cały lud

- lud ma suwerenność i nie może jej oddać monarsze (zakwestionowanie monarchii absolutnej i w ogóle całego ustroju feudalnego opartego na nierówności społecznej; podstawa rozwoju pojęć demokracji parlamentarnej)

# Fizjokraci - przeciw gospodarce feudalnej, za wolnością gospodarczą

Prawa fundamentalne monarchii absolutnej były prawnym ograniczeniem absolutnej władzy królewskiej. Nazywane „konstytucją monarchii absolutnej” były normą dla innych ustaw, stały ponad królem i nie mogły być przez niego naruszane. Odnosiły się do prawa następstwa tronu i niepozbywalności domeny królewskiej, później też zasada, że król musi być katolikiem i że władza królewska jest niezawisła od władzy duchowej

król nie miał prawa zmieniać zasad sukcesyjnych ani swobodnie dysponować domeną królewską

wykształciły się dawniej, ale charakter praw fundamentalnych nadano im dopiero w XVII w.

na ich straży stał Parlament (później chciał włączyć do praw fundamentalnych przysługujące mu prawo rejestrowania ustaw i remonstracji)

Prawa i aspiracje polityczne Parlamentów: Parlamenty - najwyższe sądy - miały duży wpływ na ustawodawstwo przez wykonywanie PRAWA REJESTRACJI USTAW.

# Od XIV w. Parlament - jako królewski organ doradczy - w wypadku zastrzeżeń co do treści ordonansu, przesyłał królowi swoje uwagi - REMONSTRACJĘ (coś jak weto zawieszające wobec ustaw królewskich; pewne ograniczenie władzy ustawodawczej króla)

jeżeli król ją odrzucił to Parlament mógł ją powtórnie wysłać itd., ale ostatnie słowo należało do króla, który mógł zmusić Parlament do rejestracji (udawał się osobiści do Parlamentu paryskiego i wobec sędziów nakazywał zarejestrowanie ustawy) - miał do tego prawo jako najwyższy sędzia

# Do XVI w. prawo rejestracji nie rodziło zasadniczych konfliktów między królem a Parlamentem, jednak od XVI w. król coraz częściej zmuszony był wprowadzać ustawy przez przymus.

Parlament, który dzięki swojemu opozycyjnemu stanowisku wobec monarchii cieszył się dużą popularnością, wywierał wpływ na kształtowanie się opinii, z którą król musiał się liczyć.

# Rosły aspiracje Parlamentów (zaczęły się uważać za strażników praw fundamentalnych i następcę Stanów Generalnych). W połowie XVII w. Parlamenty stanęły w jawnej opozycji wobec króla, jednak ich opór został przełamany i musiały zaniechać remonstracji.

# Walka króla z Parlamentem rozgorzała po 1770. Niechęć do monarchii była tak głęboka, że opinia publiczna stawała po stronie Parlamentu nawet gdy ten - w myśl zasady opozycji za wszelką cenę - zwalczał rozsądne i postępowe reformy króla

⇒ Wszystko to przyspieszyło wybuch rewolucji

B) Organa centralne:

Urzędy ministerialne: Działalność państwowa ogarniała coraz szersze agendy - potrzeba zarządzania nimi w sposób centralistyczny wymagała rozbudowy aparatu państwowego na nowych podstawach (dotyczyło to zarówno zarządu centralnego, jak i terytorialnego) - nowe organy obsadzane kompetentnymi i usuwalnymi urzędnikami:

# KANCLERZ: zachował wysoką rangę jako jedyny. Zachował pieczęć królewską, a więc faktyczną kontrolę aktów wychodzących z kancelarii królewskiej, był zwierzchnikiem wszystkich sądów i nadzorował funkcjonowanie rad królewskich a sam przewodniczył Radzie Stanu (sprawy Sądowe)

# SEKRETARZE STANU: podporządkowani bezpośrednio królowi z tytułem sekretarzy stanu,
uzyskali też dostęp do Rady Królewskiej, przez co urząd nabrał charakteru urzędu
ministerialnego.

Podział kompetencji między nich ulegał ewolucji, początkowo praktykowano podział wg kryterium geograficznego (wg stron świata), od końca XVI w. dokonywano podziału wg kryterium rzeczowego: resort spraw zagranicznych, spraw wojny, marynarki, „dwór królewski”

Nie wydzielono resortu spraw wewnętrznych - w tym zakresie nadal król co rok dokonywał podziału funkcji między 4 sekretarzy wg kryterium geograficznego.

# GENERALNY KONTROLER FINANSÓW: W XVI w. dla centralnej administracji finansów

# MINISTERIAT: W XVIII w. kanclerza, 4 sekretarzy stanu i generalnego kontrolera finansów
zaczęto określać mianem ministrów:

Nie tworzyli oni żadnego kolegium przypominającego późniejszą Radę Ministrów - współpracowali bezpośrednio z królem

Czasem występował pierwszy/główny minister (np. Richelieu i Mazarin) skupiający w swych rękach olbrzymią władzę

Ministrowie nie mieli prawa do podejmowania w swoim imieniu decyzji - decyzja zawsze należała do króla, a ministrowie byli tylko doradcami i wykonawcami woli królewskiej.

Byli odpowiedzialni tylko przed królem - logiczna konsekwencja założeń absolutyzmu (władza należała do króla i była wykonywana w jego imieniu)

Rady Królewskie: Król rządził państwem przy pomocy ministrów oraz kolegialnych organów doradczych (Rada Królewska i wszystkie inne organy państwowe, które były tylko organami doradczymi i każdą ich decyzję król mógł zmienić).

Wywodząca się ze średniowiecznej kurii Rada Królewska przechodziła ewolucje, której efektem było wykształcenie się 4 sekcji Rady Królewskiej:

1. RADA STRON PROCESOWYCH (RADA PRYWATNA): była kontynuacją dawnej Rady Królewskiej; przewodniczył jej kanclerz. Pełniła wyłącznie funkcje sądowe:

sąd kasacyjny: mogła znieść wyroki sądów najwyższej instancji (np. parlamentów) w wypadku naruszenia przez sąd prawa

prototyp sądu administracyjnego: często rozpatrywała spory między jednostkami a władzami administracyjnymi

działała też jako trybunał kompetencyjny w sporach o właściwość sądową między sądami najwyższej instancji

2. RADA STANU (RADA TAJNA): Najważniejsza, pod przewodnictwem króla. W jej skład wchodziło tylko kilka osób powołanych przez króla - nazywano ich ministrami stanu

zajmowała się najważniejszymi sprawami państwowymi (m.in. polityką zagraniczną oraz sprawami wojny i pokoju)

3. RADA DEPESZ: sprawy zarządu wewnętrznego (przewodniczył król)

4. RADA FINANSOWA: sprawy finansów państwowych (najważniejszy w niej generalny kontroler finansów)

Ewolucji uległ też skład Rady - nadal powoływano do niej arystokratów, jednak głównym trzonem byli urzędnicy (przede wszystkim ministrowie).

Wszystkie decyzje Rady uważane były za podjęte przez „króla w swej Radzie”. Nie podlegały one rejestracji przez Parlament (!!!).

Stany Generalne nie mogły utrzymać się w ramach monarchii absolutnej, która nie dzieliła się władzą z żadnym organem reprezentującym siły społeczne kraju. Od roku 1484 nie zwoływano je przez 70 lat, aż do okresu wojen religijnych (XVI w.), kiedy zagrożona monarchia szukała w nich oparcia społecznego - jednak ujawniły one swoją bezsilność (stany nie mogły się porozumieć) ostatni raz powołano je w 1614 r., potem zamilkły aż do roku 1789.

# Natomiast Stany Prowincjonalne utrzymały się w niektórych prowincjach do końca monarchii - ograniczony zakres ich działania z organu centralnego zmienił je w lokalny (element decentralizacji monarchii absolutnej)

# Upadek Stanów Generalnych podkreślał absolutny charakter rządów królewskich. E Francji zabrakło instytucji nie podporządkowanej władzy królewskiej i reprezentującej siły społeczne. W XVIII w. walczący z królem Parlament uważał się za ich następcę.

Postępowe sfery burżuazji w dążeniu do reform domagały się pod koniec XVIII w. powołania Stanów Generalnych - ich zebranie w 1789 r. zapoczątkowało rewolucję

C) Zarząd lokalny:

# Scentralizowany i biurokratyczny zarząd lokalny, jaki chciała wprowadzić monarchia absolutna, wymagał stworzenia hierarchicznie zorganizowanego aparatu urzędniczego podporządkowanego władzy centralnej + rozgraniczenia kompetencji + ograniczenia pierwiastków decentralizacji (wszelkich form samorządu lokalnego i stanowego)

# Miejsce średniowiecznych baliwów (rozległa władza wojskowa, sądowa i skarbowa) w XV w. zajęli GUBERNATORZY - pierwotnie dowódcy wojskowi, stali się z czasem przedstawicielami króla w prowincji - głównym organem lokalnym - i przejęli rozległą władzę.

wywodzili się gł. z arystokracji i zaczęli reprezentować siły grożące ponownym rozbiciem jedności państwa - Ludwik XIV ograniczył uch wpływy (odtąd gł. tytularny) a ich uprawnienia administracyjne przejęli intendenci.

# Komisaryczny urząd INTENDENTA (od połowy XVII w.) sprawowali władzę w okręgach generalnych. Byli nominowani przez króla w Radzie i nie podlegali niczyjej kontroli lokalnej i podporządkowani byli bezpośrednio Radzie Królewskiej.

zakres przyznanej im władzy oznaczał postęp w kształtowaniu się zasad zarządu lokalnego: z jednej strony skupienie w jednym ręku wielu uprawnień administracyjnych, a z drugiej strony właściwy rozdział kompetencji

administracja sprawowana przez intendentów wzmocniła monarchię absolutną i przyczyniła się do opóźnienia jej upadku

D) Skarbowość:

# Monarchia absolutna napotkała wielkie trudności w tworzeniu jednolitej centralistycznej administracji skarbowej z powodu wykształconego w monarchii stanowej systemu dualistycznego. Dualizm ten starano się zlikwidować poprzez zasadę swobodnego nakładania podatków przez króla (to się udało i już od XV w. król nie prosił o zgodę Stanów Generalnych) ora przez wprowadzenie jednolitej administracji skarbowej.

XVI w. - połączenie funkcji królewskich skarbników i generałów finansów (stanowi) w instytucji skarbników generalnych

na szczeblu centralnym skarbowość należała do Rady Finansowej i generalnego kontrolera finansów (+ utrzymała się Izba Obrachunkowa)

# Jednak system administracji lokalnej - mimo pojawienia się intendentów - częściowo się utrzymał - Stany Prowincjonalne (tam gdzie się utrzymały) zachowały przywilej wyrażania zgody na podatki.

E) Sądownictwo:

# Królowi przysługiwała w monarchii absolutnej pełnia władzy sądowej i dopuszczalne było tylko SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE - ograniczanie sądów niekrólewskich, które przetrwały:

Sądownictwo patrymonialne panów feudalnych nad chłopami ograniczane od XVI w i poddane kontroli królewskiej (sprawowane z delegacji królewskiej)

Sądownictwo kościelne utrzymało się też bardzo okrojone (właściwe tylko dla wewnętrznych spraw duchowieństwa i spraw małżeńskich)

Sądy miejskie jeszcze bardziej ograniczone (tylko drobne sprawy porządkowe)

# Król był najwyższym sędzią i miał prawo do osobistego sądzenia, a istniejące sądy sądziły z jego delegacji i w jego imieniu. Król miał moc zawieszania tej delegacji i poddawania danych spraw własnemu sądowi. Stąd wyróżniamy SĄDOWNICTWO DELEGOWANE (przez sądy królewskie) i SĄDOWNICTWO ZASTRZEŻONE (przez króla osobiści lub w Radzie Królewskiej).

Sądownictwo królewskie delegowane sprawowane było przez sądy królewskie, z delegacji królewskiej i w imieniu króla.

Hierarchia sądowa ukształtowała się tak (od najniższego + apelacja wg hierarchii):

1. sądy patrymonialne

2. sądy prewotalne: drobne sprawy cywilne i karne nie zastrzeżone dla sądów baliwialnych; nie miały jurysdykcji w sprawach szlachty

3. sądy baliwialne: I instancja dla spraw cywilnych i karnych nie objętych przez sądy prewotalne (poważniejszych)

4. sądy prezydialne: I i ostatnia instancja dla tzw. spraw prezydialnych (np. o rozbój na drogach); miały odciążać Parlamenty

5. Parlamenty: sądy najwyższej instancji

ich wyroki mogły być skasowane przez Radę Stron

największą rolę odgrywał Parlament paryski, ale inne były z nim równorzędne

wywierały duży wpływ polityczny bo miały prawo rejestracji ustaw i remonstracji

# W/w sądy królewskie były sądami zwyczajnymi. Obok nich istniały liczne sądy królewskie delegowane dla spraw specjalnych (np. skarbowe, admiralskie, konsularne)

Sądownictwo królewskie zastrzeżone wynikało z zasady, że król może odwołać delegację danego sądu (w każdej chwili, nawet po zapadnięciu wyroku). Król mógł sądownictwo zastrzeżone wykonywać osobiście lub w Radzie (orzekała Rada Stron, której postanowienia uznawano za wydane osobiście przez króla).

# Osobiście król:

1. rozstrzygał PLACETY: petycje skierowane do króla o sprawiedliwość (mógł też odesłać do Rady)

2. wydawał „LISTY OPIECZĘTOWANE”: pierwotnie były to różnego rodzaju „szczególne rozkazy króla”, później tylko zawierające rozkaz ograniczenia czyjejś wolności (wygnanie, zamknięcie) wyroki skazujące bez sądu

w XVIII w. opinia publiczna widziała w nich przejaw przerostu absolutyzmu, symbol tyranii

# Inne formy sądownictwa zastrzeżonego:

EWOKACJA: możność wywołania przez króla sprzed właściwego sądu sprawy w jakimkolwiek stadium procesowym i przekazanie jej Radzie Stron lub innemu wskazanemu przez siebie sądowi

listy „committimus” i sądy komisarskie: król mógł orzekać o kompetencji sądu dla poszczególnych spraw i w formie specjalnych listów przekazywać sprawy wskazanemu sądowi; mógł też wyznaczać sędziów do danej sprawy - sąd komisarski

kasacja wyroku (król w Radzie)

listy sądowe: m.in. listy łaski (zmiana, złagodzenie, zaostrzenie, zniesienie kary)

F) Stosunek państwa do wyznań:

Państwo a Kościół katolicki: Absolutyzm nie tolerował tego, by Kościół we Francji stanowił społeczność niezależną od króla, podporządkowaną papieżowi. Znacznie ograniczono wolność Kościoła i częściowo podporządkowano go państwu. Władza świecka podjęła walkę o ograniczenie sądów kościelnych i o odzyskanie wpływu na obsadzanie urzędów kościelnych.

ogłoszono wyższości soboru nad papieżem (Bazylea, 1432). Później potwierdził to Karol VII, uzyskując możliwość przedstawiania kurii swojego kandydata. Stało się to podstawą sporu z papiestwem, zakończonego dopiero w 1516 konkordatem - król odwołał wyższość soboru nad papieżem i uzyskał prawo do obsadzania wyższych urzędów kościelnych

XVI/XVII w. - we Francji rozpowszechnił się GALLIKANIZM + dążenie do stworzenia odrębnego francuskiego Kościoła narodowego. Gallikanizm dawał teoretyczne, teologiczne i prawne uzasadnienie dla ograniczenia samodzielności Kościoła: majątki kościelne to własność króla dana Kościołowi w odwołalne użytkowanie, zarządzenia papiestwa muszą być zatwierdzone przez króla itp.

Położenie prawne protestantów: Średniowieczne społeczeństwo europejskie nie tolerowało innowierców (np. francuski Trybunał Inkwizycji w XIII w.). Dopiero Reformacja postawiła problem tolerancji religijnej - ponadto protestanci byli tak liczną grupą, że państwo musiało się z nimi liczyć (hugenoci we Francji - protestanci)

EDYKT NANTEJSKI (1598) - system częściowej tolerancji (równouprawnienie + równy dostęp do urzędów, ale kult mogli uprawiać tylko prywatnie)

# Postanowienia edyktu nantejskiego nie przetrwały długo - po kolejnej wojnie religijnej, Ludwik XIV odwołał edykt nantejski (1685) i Francja weszła na drogę skrajnej nietolerancji.

# Represje złagodzono w II połowie XVIII w., ale tolerancję wprowadzi dopiero rewolucja.

Położenie prawne Żydów: Jako niechrześcijanie traktowani byli jak heretycy i albo wypędzano ich z kraju albo zapewniano im pewną tolerancję i przywileje (gł. udzielanie pożyczek na procent - dla chrześcijan zabronione; wysokie podatki = zysk państwa). Francuska monarchia absolutna przyjęła drogę nietolerancji Żydów (nakaz ich banicji), ale istniały żydowskie kolonie (np. w Paryżu) a ich pożyteczna działalność gospodarcza miała nawet pewną opiekę króla.

FRANCJA W DOBIE REWOLUCJI I DYKTATURY NAPOLEOŃSKIEJ (1789 - 1814)

[EPOKA KAPITALIZMU]

PRZYCZYNY REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

# Od XVII w. kryzys społeczny i polityczny związany z narastaniem kapitalistycznych sił wytwórczych sprzecznych z feudalnymi stosunkami produkcyjnymi i opartą na nich feudalną strukturą państwa sprzeciw społeczeństwa przeciwko monarchii absolutnej, dążenie do reform i zniesienia feudalizmu

doktryna prawa natury: człowiek powinien prawom naturalnym dać kształt prawa pozytywnego, które umożliwi stworzenie ustroju zapewniającego sprawiedliwość i szczęście; ludzie powinni powoływać rząd, którego celem ma być zagwarantowanie praw naturalnych, a stosunek rządzących i rządzonych powinien opierać się na umowie społecznej

teoria podziału władzy Monteskiusza: podział ten ma zabezpieczyć prawa naturalne człowieka do wolności - wypowiedział się przeciw rządom despotycznym

umowa społeczna Rousseau: suwerenność w państwie należy do ludu

fizjokraci: wolność gospodarcza

# Kryzys gospodarczy

# Wszystko to zaostrzyło konflikty społeczne. Prawie wszyscy występowali przeciw rządowi winiąc go o złą sytuację oraz przeciw szlachcie (nadużycia, opanowanie urzędów, wysoka stopa życia)

Podział na okresy:

1. Monarchia ograniczona (1789-1792): od zebrania się Stanów Generalnych do uwięzienia króla Ludwika XVI

2. Okres Konwentu (1792-1793): do zwycięstwa jakobinów nad żyrondystami

3. Dyktatura jakobińska (1793-1794): do zamachu 9 termidora (uwięzienie Robespierre'a)

4. Okres Dyrektoriatu (1795 - 9.11.1799): do zamachu Napoleona 18 brumaire'a 1799

5. Dyktatura napoleońska (1799-1814/1815): do kapitulacji Napoleona

1. Konsulat (1799-1804)

2. Cesarstwo (1804-1814/15)

MONARCHIA OGRANICZONA (1789-1792)

I Konstytuanta:

# W maju 1789 zostały zwołane Stany Generalne - król poczuł się do tego zmuszony w związku ze swoimi sporami z Parlamentami (m.in. o uchwalanie podatków)

Stany Generalne nie były zwoływane od 1614 ale nawiązano do dawnego wzoru -każdy stan powołuje swych posłów dla utworzenia 3 stanowych kolegiów poselskich, które miały obradować oddzielnie.

- król przyznał stanowi trzeciemu podwójną liczbę posłów (mieli ½, a szlachta i duchowieństwo po ¼)

- przedstawiciele wszystkich 3 stanów żądali gruntownych zmian ustrojowych

# Stan trzeci od początku chciał wspólnych obrad połączonych stanów i wspólnego głosowania. Inaczej jego liczebna przewaga nie miałaby znaczenia, a ponadto liczył na poparcie posłów z innych stanów (i miał rację)

# Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym, a 9 lipca KONSTYTUANTĄ. Unieważniono instrukcje poselskie i postanowiono, że Konstytuanta nie może zostać rozwiązana ani sama się rozwiązać przed uchwaleniem nowej konstytucji

posłowie reprezentantami całego narodu, są nietykalni i nie mogą być pociągani do odpowiedzialności politycznej

# Gdy po tym rozeszły się wieści, że król planuje usunięcie Konstytuanty siłą, lud paryski wystąpił zbrojnie i zdobył Bastylię (14.07.1789). Akt ten wywołał szeroką falę rewolucyjną w całym kraju. Przystąpiono do organizowania nowych władz rewolucyjnych

faktycznie rewolucja już została dokonana

# Konstytuanta podjęła dzieło nadania kształtu prawnego faktycznie dokonanej już rewolucji:

1. Deklaracja praw człowieka i obywatela (1789)

2. Uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu (1789)

3. Reformy zarządu terytorialnego

4. Reformy sądownictwa

5. Reformy w dziedzinie stosunków wyznaniowych

6. Konstytucja 3 września 1791

a) Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (08.1789): stworzyła podstawę nowego systemu prawno-państwowego i legła u podstaw ustroju demokratycznego

1. Zasady ogólne dot. organizacji politycznej państwa:

zasada SUWERENNOŚCI ludu: „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli ludu” - prawo jest skuteczne tylko, gdy jest aktem woli powszechnej (nie określono, czy wola ta ma być wyrażona bezpośrednio czy pośrednio)

- przeciwstawne do teorii o boskim pochodzeniu władzy

TRÓJPODZIAŁ WŁADZY

2. Prawa obywatelskie (prawa osobiste człowieka): katalog praw osobistych, naturalnych, niezbywalnych i świętych

RÓWNOŚĆ - jako równość wobec prawa: równość praw politycznych, niwelacja różnic i przywilejów stanowych, równy dostęp do urzędów, równe sądy i podatki

WOLNOŚĆ - szereg osobistych praw wolnościowych, fizycznych i duchowych:

- wolność jako możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu

- nietykalność osobista: nikt nie może być oskarżony, aresztowany i więziony inaczej niż w przypadkach określonych przez prawo i w sposób przez prawo przewidziany

- wolności osobiste: sumienia (tolerancja religijna, wolność pisma ...), gospodarcza (nienaruszalność prawa własności prywatnej chyba że w potrzebie powszechnej i za odszkodowaniem)

# Deklaracja stanowiła program rewolucyjnego mieszczaństwa, co ujawniło się zwłaszcza w podkreśleniu świętości prawa własności prywatnej.

Zasada równości dot. jedynie równości wobec prawa, Deklaracja nie poruszała problemu równości gospodarczej zasady równości i wolności sformułowane w Deklaracji miały służyć interesom bogacącego się mieszczaństwa i otworzyły pole do wzrostu nierówności gospodarczej

# Deklaracja miała charakter programu rewolucyjnego i na jej założeniach oparta była działalność I Konstytuanty i konstytucja z 1791, do której została dołączona.

# Deklaracja wprowadziła nieznane dotąd pojęcia podmiotowych praw publicznych i stworzyła dla nich gwarancję konstytucyjną

jednostka, która dotąd była jedynie przedmiotem prawa publicznego (jej rola w stosunku do państwa polegała na jednostronnym obowiązku podporządkowania się) stała się obywatelem (określone prawa publiczne)

B) Uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu:

# Jeszcze przed uchwaleniem Deklaracji Konstytuanta zniosła przywileje szlachty oraz powinności feudalne chłopów wobec panów (dekret z 4.08.1789). Była to uchwała ogólnikowa, wymagająca wydania dalszych ustaw (zapoczątkowały francuską reformę rolną). Sprawa była trudna bo Deklaracja wprowadziła zasadę świętości prawa własności i odszkodowania za wywłaszczenie.

Wprowadzono kryterium mające rozróżnić feudalne prawa właścicieli, narzucone chłopom i oparte na przymusie, od praw opartych na umowie

- feudalizm dominujący: prawa związane z poddaństwem, sądownictwo patrymonialne, pańszczyzny, monopole dworskie

- feudalizm kontraktujący: prawo do poboru czynszów (itp.) od chłopów

Na podstawie tego rozróżnienia zwolniono chłopów - bez odszkodowania dla panów - ze świadczeń należących do feudalizmu dominującego. W odniesieniu do świadczeń należących do feudalizmu kontraktującego chłopom przyznano jedynie prawo ich wykupu

# Rozwiązanie to było korzystne dla chłopów, bo uwolniło ich od najgorszych świadczeń, ale nie poprawiło ich ogólnego położenia materialnego, gdyż niewielu chłopów mogło się wykupić.

# 1792 - chłopi będą musieli płacić czynsze tylko gdy pan potrafi udowodnić prawo do ich pobierania za pomocą dokumentu stwierdzającego istnienie pierwotnego kontraktu (na ogół dokumenty takie zostały dawno zniszczone) dekret ten oznaczał faktycznie zniesienie prawa własności panów do ziemi chłopskiej

jednak dopiero dekret z 1793 zniósł wszelkie prawa feudalne bez odszkodowania

# Zapoczątkowało to likwidację wielkiej własności ziemskiej

konfiskata dóbr kościelnych i szlacheckich (należących do emigrantów), które uznano za dobra narodowe i zdecydowano je rozprzedać

# Dokonał się we Francji przewrót stanowiący rzeczywistą reformę rolną. Odczuwany był przez chłopów jako dobrodziejstwo, więc chłopi poparli rewolucję i później Napoleona. Natomiast szlachta już w pierwszych latach rewolucji straciła szanse odzyskania dawnego, przodującego stanowiska w państwie.

C) Reformy zarządu terytorialnego: Już w 1789 Konstytuanta podjęła działalność mającą na celu wprowadzanie nowej organizacji zarządu lokalnego. W myśl hasła „Francja jedna i nierozdzielna” dążono do stworzenia administracji prostej i jednolitej oraz do zniesienia wszelkich lokalnych przywilejów. W efekcie dokonano nowego podziału administracyjnego kraju, a władzę administracyjną przekazano organom obieralnym.

czterostopniowy podział administracyjny:

• 83 departamenty wg kryterium gospodarczego i geograficznego

• dystrykty

• kantony

• gminy wiejskie i miejskie

zniesiono przywileje miast i wprowadzono jednolity ustrój gmin wiejskich i miejskich

Całą administrację powierzono obieralnym samorządowy organom. Zapewniło to bogatszemu mieszczaństwu władzę również w administracji lokalnej (bo wysokie cenzusy)

D) Reformy sądownictwa:

# Widziano potrzebę utworzenia jednolitego, prostego systemu sądownictwa, traktowania władzy sądowej jako wyrazu suwerenności ludu i jako władzy niezawisłej - miało to być realizowane przez rozdział władzy sądowej od wykonawczej i ustawodawczej.

# Konstytuanta zniosła wszystkie dotychczasowe sądy i zastąpiła je nową organizacją:

równe dla wszystkich SĄDOWNICTWO POWSZECHNE

odrębne instancje sądowe w sprawach cywilnych i karnych

- sprawy cywilne: sądownictwo dwustopniowe z SĄDÓW POKOJU i trybunałów dystryktu

- sprawy karne: sądy policji (municypalnej, poprawczej) i trybunały dystryktów + udział ŁAW PRZYSIĘGŁYCH

sąd kasacyjny

# Sądownictwu nadano charakter ludowy - udział czynnika ludowego w orzecznictwie (ława przysięgłych) + obsadzanie stanowisk sędziowskich w drodze wyborów

# Zapewnienie niezawisłości sądownictwa przez jego uniezależnienie i całkowite oddzielenie od administracji - w efekcie sądy powszechne nie mogły interweniować w sprawy administracji

problem uruchomienia odrębnego sądownictwa administracyjnego

E) Unormowanie stosunków wyznaniowych: Proklamowana w Deklaracji zasada tolerancji religijnej znalazła odbicie w ustawodawstwie protestantom przyznano obywatelstwo francuskie a Żydom przyznano wszelkie prawa obywateli francuskich.

# Problemem były stosunki państwa i Kościoła:

Konstytuanta zarządziła konfiskatę dóbr kościelnych, później kasatę zakonów

konstytucja cywilna kleru - król ma prawo regulować stosunki wewnętrzne Kościoła potępiona przez papieża, kilkuletnia walka między państwem a Kościołem; gdzieniegdzie zbrojne powstania chłopów przeciw rewolucji

f) Konstytucja z 3.09.1791 roku:

# Konstytucja opierała się na założeniach Deklaracji (1789), która weszła w jej skład jako wstęp:

suwerenność i cała władza należy do narodu

władzę naród może wykonywać jedynie przez delegację i dlatego deleguje władzę ustawodawczą Zgromadzeniu Ustawodawczemu, władzę wykonawczą królowi, władzę sądową sędziom wybranym przez lud

# Władzę wykonawczą sprawował król (już nie „z łaski bożej”): mianował ministrów, był nietykalny i nieodpowiedzialny. Wszystkie jego akty wymagały kontrasygnaty

# Władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowemu ZGROMADZENIU USTAWODAWCZEMU

wybierane na 2 lata w wyborach pośrednich, dwustopniowych

- powszechność wyborów bardzo ograniczona (cenzus majątkowy i wieku - 25 lat)

# Rygorystyczny rozdział władzy:

król nie miał inicjatywy ustawodawczej ani prawa sankcji wobec uchwał Zgromadzenia i nie mógł rozwiązać Zgromadzenia

- miał prawo weta zawieszającego (mogło być uchylone w drodze uchwalenia tego samego projektu przez 2 kolejne legislatywy)

ministrowie nie mogli być członkami Zgromadzenia

inicjatywę ustawodawczą miało wyłącznie Zgromadzenie

nie było odpowiedzialności politycznej ministrów przed Zgromadzeniem

# Ministrowie byli odpowiedzialni konstytucyjnie (prawnie) przed Zgromadzeniem (sądzeni przez Najwyższy Trybunał Narodowy)

# Nie zrealizowano systemu równowagi między władzami przewaga władzy ustawodawczej nad wykonawczą.

Wprowadzenie konstytucji w życie: Konstytucja ta była dużym osiągnięciem bogatego mieszczaństwa:

jego zwycięstwa nad tendencjami konserwatywnymi arystokracji - system jednoizbowy bo II izba to niebezpieczeństwo odrodzenia się arystokracji

jego zwycięstwa nad radykalnym drobnomieszczaństwem - system wyborczy faktycznie odsuwał drobnomieszczaństwo od politycznych praw wyborczych

zwycięstwo wielkiej burżuazji nad królem - słaba władza królewska, przewaga władzy Zgromadzenia Ustawodawczego zapewniały faktycznie władzę burżuazji

# Po uchwaleniu konstytucji Konstytuanta rozwiązała się i konstytucja weszła w życie. Dokonano wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego, w którym przewagę uzyskało bogate mieszczaństwo, a główną rolę odgrywali „ŻYRONDYŚCI” (przywódcy z departamentu Gironde)

# Konflikt między Zgromadzeniem a królem + dążenia drobnomieszczaństwa = nasilenie się radykalnego nurtu rewolucyjnego. Zawiązana przez lud paryski KOMUNA PARYSKA wystąpiła zbrojnie i doprowadziła do aresztowania króla (10.08.1792)

Zgromadzenie Ustawodawcze zawiesiło króla w jego prawach

zwołano Konwent Narodowy

Ocena działalności Konstytuanty: rozległa działalność ustawodawcza, w której przewagę ostatecznie uzyskały tendencje umiarkowane

obalenie systemu feudalnego i stworzenie podstaw ustroju konstytucyjnego

konstytucja z 1791 pierwszą w Europie spisaną konstytucją antyfeudalną (bo I spisaną była konstytucja 3 maja 1791)

RZĄDY KONWENTU (1792-1793)

# 10.08.1792 - w dniu aresztowania Ludwika XVI - Francja stała się faktycznie republiką. Mimo że formalnie król został tylko zawieszony w czynnościach - Zgromadzenie Ustawodawcze przejęło władzę przy pomocy Tymczasowej Rady Wykonawczej, a następnie ustąpiło miejsca nowemu kolegium - KONWENTOWI.

wybory do konwentu: demokratyczne, powszechne (zniesiono cenzus majątkowy)

# 22.09.1792 - Konwent formalnie zniósł monarchię i proklamował republikę

Walka żyrondystów z jakobinami: Konwent miał charakter bardziej radykalny niż Zgromadzenie Ustawodawcze. Łatwo zdecydował on o proklamowaniu republiki, ale powołanie sądu nad królem wywołało spory. (Ostatecznie żyrondyści musieli się na to zgodzić i Ludwik XVI został skazany na śmierć i ścięty w styczniu 1793.)

# W Konwencie na 749 posłów żyrondyści mieli 160 , Górale (najbardziej radykalni, związani z jakobinami) 200, a reszta tworzyła Bagno - niezdecydowanych. Rządy Konwentu okazały się słabe i w końcu walkę stronnictw wygrali jakobini (Góra).

2.06.1793 - aresztowanie 29 żyrondystów - jakobini uzyskali przewagę w Konwencie

DYKTATURA JAKOBIŃSKA (1793-1794)

Konstytucja jakobińska z 24.06.1793 roku: W ciągu 3 tygodni jakobini (zwolennicy ludowładztwa, lewicowcy) stworzyli konstytucję, która nigdy nie weszła w życie ale zawierała kilka nowych demokratycznych postanowień i była najbardziej demokratyczną ze znanych konstytucji

# Deklaracja praw człowieka (inna niż ta z 1789) na czele wysunęła zasadę równości wszystkich obywateli (zrozumieli, że sama równość wobec prawa nie zapewnia równości społecznej) - gwarantowała prawo do pracy, opieki publicznej i wykształcenia.

prawo własności zostało określone już nie jako święte, lecz jako przysługujące każdemu obywatelowi

prawo oporu najświętszym prawem ludu

# Nie zastosowano teorii podziału władzy - całą władzę powierzono jednoizbowemu CIAŁU USTAWODAWCZEMU (członkowie wybierani w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i jawnych + charakter kolektywny (na zebraniach pierwiastkowych)), a Ciało Ustawodawcze wyłaniało z siebie podporządkowaną sobie RADĘ WYKONAWCZĄ, mającą sprawować funkcje wykonawcze.

# Suwerenność ludu wyrażana w demokracji bezpośredniej w formie referendum ludowego i szerokich uprawnień zgromadzeń pierwiastkowych

zebrania pierwiastkowe (ogół obywateli): wybór posłów do Ciała, urzędników, sędziów, wpływ na skład Rady + głosowanie nad projektami ustaw = REFERENDUM LUDOWE

Dyktatura jakobińska: Konstytucja ta nie weszła w życie, bo wzrastające zagrożenie zewnętrzne i obawy przed siłami kontrrewolucji ujawniły tendencje do skoncentrowania władzy. Władza Konwentu przeszła na teoretycznie podporządkowany mu Komitet Ocalenia Publicznego (polityka wewnętrzna i zagraniczna), a faktycznie na 1 z jego członków, Robespierre'a wykształcił się system dyktatury partii jakobinów, bo cały autorytet Robespierre'a opierał się na klubach jakobinów, wyrażających radykalne dążenia drobnomieszczaństwa.

# Robespierre stworzył teorię ustroju rewolucyjnego, który - w odróżnieniu od ustroju konstytucyjnego - dopuszczał stosowanie wszelkich możliwych środków w obliczu niebezpieczeństwa i konieczności ocalenia narodu rządy terroru (zasady Deklaracji praw są zawieszone)

# Gdy tylko bezpośrednie niebezpieczeństwo zewnętrzne zostało zażegnane, siły opozycji doprowadziły do przewrotu (27 lipca 1794 - 9 termidora) Robespierre i współpracownicy aresztowani i straceni, początek nowego okresu rewolucji

Ocena Konwentu: Działalność ustawodawcza Konwentu była skromna w porównaniu z Konstytuantą - uzupełnienie i rozszerzenie wcześniejszych reform, np. zniesienie chłopskich ciężarów feudalnych. Osiągnięciem była konstytucja z 1793, której koncepcje ustrojowe będą w XIX w. wzorem dla niektórych urządzeń Komuny Paryskiej

DYREKTORIAT (1794/1795-1799)

Konstytucja dyrektorialna z 1795 roku: Po usunięciu z Konwentu jakobinów przewagę uzyskało bogate mieszczaństwo i powrócono na pozycje bardziej konserwatywne. Znalazło to odbicie w konstytucji z 1795, po której przyjęciu (w referendum ludowym) Konwent rozwiązał się.

# Konstytucja dyrektorialna - nazwa od powołanego w niej Dyrektoriatu, który stanął na czele państwa

# Deklaracja praw (już III: 1789, 1793, 1795) ograniczyła katalog wolności z poprzedniej deklaracji

równość tylko wobec prawa, nie musi być równości politycznych praw wyborczych

nie ma w niej praw oporu

zawiera listę „obowiązków”, cnót obywatelskich - banały

# Władza ustawodawcza - pierwszy raz we Francji dwuizbowe ciało ustawodawcze: RADA PIĘCIUSET (500 członków, bierne prawo wyborcze 30 lat) i RADA STARSZYCH (250 członków, bierne prawo wyborcze 40 lat i nie kawaler)

powrót do mniej demokratycznych dwustopniowych wyborów pośrednich + przywrócenie cenzusu majątkowego i podniesienie cenzusu wieku (21 lat w wyborach I stopnia, 25 lat na zgromadzeniach elektorskich)

inicjatywę ustawodawczą miała tylko Rada Pięciuset, a Rada Starszych zatwierdzała lub odrzucała ustawy (nie mogła wprowadzać poprawek)

kadencja obu 3 lata, co roku wymiana 1/3

# Władzę wykonawczą powierzono DYREKTORIATOWI

5 dyrektorów (na 5 lat, co rok zmiana jednego) wybieranych przez Radę Starszych

powoływali ministrów (zwykli urzędnicy)

# Rygorystyczny podział władzy między Dyrektoriat i Rady

dyrektorzy nie mogli zwoływać, odraczać, rozwiązywać Rad ani w nich uczestniczyć

Rady nie miały wpływu na dyrektorów i nie mogły ich usunąć

dyrektorzy nie podlegali odpowiedzialności politycznej, ale byli odpowiedzialni konstytucyjnie przed Radami

Rządy Dyrektoriatu: Ustrój Dyrektoriatu funkcjonował wadliwie - ruina finansów publicznych, ogromne różnice w położeniu społecznym. Mieszczaństwo i reprezentujący je Dyrektoriat czuły zagrożenie zarówno ze strony radykałów, jak i rojalistów.

# Dyrektoriat znalazł oparcie w armii - burżuazja gotowa była zrezygnować z bezpośredniego wykonywania władzy publicznej na rzecz jednostki, która by miała oparcie w wojsku i mogła zapewnić im spokojne korzystanie z przodującego stanowiska gospodarczego rola ta przypadła generałowi Napoleonowi Bonaparte a jego zamach stanu (9.11.1799 - 18 brumaire) utorował mu drogę do władzy

DYKTATURA NAPOLEOŃSKA (1799-1814)

A) Ustrój państwa - organa centralne:

Konsulat i cesarstwo: W 15-letnim okresie rządów Napoleona wyróżnia się okres konsulatu (1799-1804) i okres cesarstwa (1804-1814), przy czym w rzeczywistości przez cały ten czas Napoleon sprawował władzę dyktatorską - przez 5 lat z tytułem pierwszego konsula Republiki Francuskiej, przez następne 10 jako cesarz Francuzów.

# W grudniu 1799 Napoleon proklamował konstytucję (konsularną), przyjętą przez plebiscyt, której główne postanowienia obowiązywały do upadku Napoleona. Poddawana ona była licznym zmianom dokonywanym przez Senat:

1802 - przyznanie Napoleonowi dożywotniej władzy pierwszego konsula z prawem wyznaczenia następcy

1804 - „konstytucja cesarska” - przekształcenie dożywotniego konsulatu Napoleona w cesarską godność dziedziczną

- starano się o pozory legalności i zachowania republiki, mimo iż ustrój cesarstwa był zaprzeczeniem formy republikańskiej

# Napoleon doszedł do dyktatury, bo była ona potrzebna bogatemu mieszczaństwu, pragnącemu już tylko utrzymania swych zdobyczy i niedopuszczenia do odrodzenia monarchii. Nie udało się jednak Napoleonowi przekształcić swej władzy w dziedziczną.

# Ważnym osiągnięciem Napoleona były reformy administracji lokalnej i sądownictwa oraz kodyfikacja.

Konstytucja konsularna z 1799 roku: dążyła do nadania stworzonemu systemowi rządów pozorów ustroju republikańskiego. Nie zwierała on Deklaracji praw, a tylko kilka artykułów gwarantujących prawa i wolności obywatelskie. Przyjęła teoretycznie teorię podziału władzy.

# Pozory wyborów powszechnych przez przyznanie wszystkim obywatelom od 21 roku życia praw wyborczych.

System wyborczy oparty był na listach zaufania - obywatele w poszczególnych okręgach w wyborach powszechnych powoływali spośród siebie 1/10 obywateli na „listę okręgową”, ci z listy okręgowej 1/10 na „listę departamentalną”, a ci 1/10 na „listę narodową”.

- z tych list pierwszy konsul wybierał funkcjonariuszy na szczeblu okręgowym i departamentalnym, a Senat z listy narodowej wybierał konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych

Zatarta została idea reprezentacji, bo wyborcy na żadnym szczeblu nie wybierali swych przedstawicieli - właściwego wyboru dokonywały organy państwowe wedle swego uznania

# Ustawodawstwo rozdzielono między I konsula i 4 organy: Radę Stanu, Trybunat, Ciało Ustawodawcze, Senat

Rada Stanu z członków nominowanych przez I konsula (cesarza)

- opracowywanie projektów ustawodawczych przedstawianych przez I konsula

- sądownictwo administracyjne

Trybunat

- dyskusje nad projektami ustaw (jedynie przyjęcie lub odrzucenie)

- rozwiązany w 1807 (bo ujawniły się w nim nastroje opozycyjne)

Ciało Ustawodawcze

- uchwalało ustawy bez prawa dyskusji nad projektami (tylko przyjęcie lub odrzucenie)

Senat (80 członków dożywotnich)

- I skład z nominacji I konsula, później uzupełniany w drodze kooptacji

- prawo badania zgodności ustaw z konstytucją i uchylania ustaw sprzecznych

- inicjatywa w zakresie rewizji konstytucji (projekt zmiany konstytucji uchwalony przez Senat miał być potwierdzony w plebiscycie przez ogół ludności)

- wybór z listy narodowej konsulów, członków Trybunatu, Ciała Ustawodawczego i Sądu Kasacyjnego

$$ Tok ustawodawstwa był bardzo zawiły: wniosek ustawodawczy zgłaszał I konsul, Rada
Stanu opracowywała projekt ustawy przechodzący z kolei do Trybunatu, który go
dyskutował i w razie przyjęcia przedstawiał go Ciału Ustawodawczemu, decydującemu
bez dyskusji o przyjęciu lub odrzuceniu ustawy. Uchwaloną ustawę ogłaszał pierwszy
konsul (cesarz). Senat mógł odrzucić ustawę jako niezgodną z konstytucją.

Niezależnie od powyższego toku Senat mógł uchwalić senatus consulte
wprowadzającą zmiany do konstytucji, co poddawano pod plebiscyt ludowy.

# Władza wykonawcza powierzona została 3 konsulom nominowanym na 10 lat przez Senat i nieodwołalnym.

Decyzja I konsula nie wymagała zgody pozostałych, którzy mieli tylko głos doradczy faktycznie władza wykonawcza znalazła się w ręku I konsula

- miał inicjatywę ustawodawczą, ogłaszał ustawy, nominował i odwoływał członków Rady Stanu, ministrów itd.

- 1804 - funkcje I konsula przeszły na cesarza

Ministrowie byli odpowiedzialni tylko przed I konsulem (nie tworzyli Rady Ministrów), nie byli odpowiedzialni politycznie, a jedynie konstytucyjnie (sądził specjalny trybunał)

Praktyka konstytucyjna i zmiany konstytucji:

# Konstytucja konsularna zapewniała znaczną przewagę władzy wykonawczej (skupionej w ręku I konsula) nad ustawodawczą. Dalszy rozwój oraz liczne zmiany konstytucji i praktyka prowadził do coraz silniejszego ugruntowania dyktatorskiej władzy Napoleona - sprzyjały temu wielkie sukcesy militarne oraz uporządkowanie wielu spraw wewnętrznych (uzdrowienie finansów i gospodarki).

# Reformy i praktyka zmierzały też ku zupełnemu zredukowaniu znaczenia głównych zgromadzeń ustawodawczych (zniesienie Trybunatu (1807), coraz rzadsze zwoływanie Ciała Ustawodawczego). Równocześnie wzrastały uprawnienia Senatu, ale stawał się on też coraz bardziej zależny od Napoleona (np. prawo cesarza do uzupełniania jego składu dowolnie wybranymi osobami).

# Zasada podziału władzy uległa zupełnemu zatarciu - cała władza skupiona w ręku cesarza.

Cesarstwo Francuskie: Napoleon przywracając monarchię nawiązał do tradycji feudalnych: koronował się, stworzył nową szlachtę i arystokrację głównie z bogatego mieszczaństwa.

B) Reformy wewnętrzne:

Reformy zarządu terytorialnego: Reformy przeprowadzone przez Konstytuantę nie dały dobrych rezultatów - przede wszystkim nie zdał egzaminu system pełnego samorządu z wybieranymi urzędnikami (brak doświadczenia), a system 4-stopniowy podział administracyjny był zbyt skomplikowany.

już za rządów Konwentu i Dyrektoriatu przeprowadzono pewne reformy (dodanie fachowych urzędników, zniesienie dystryktów)

# 1800 - gruntowne reformy całego systemu rewolucyjnego (pozostały właściwie tylko departamenty) wprowadzenie skrajnego centralizmu i biurokratyzmu

administracyjny podział 3-stopniowy: departamenty (prefekt), okręgi (podprefekt) i gminy (mer)

- kanton utrzymał się jako okręg administracji skarbowej i sądowej

- szeroki zakres władzy prefekta (wszystkie działy administracji poza sądownictwem, wojskiem, szkolnictwem i pocztą)

- rady departamentalne, okręgowe i gminne

urzędnicy nominowani, odpowiedzialni przez przełożonymi i odwołalni

# System ten przetrwał z niewielkimi zmianami do dzisiaj, w niektórych państwach naśladowany jako model administracji centralistycznej

Reformy sądownictwa: Wprowadzona przez Konstytuantę podstawowa zasada państwowego sądownictwa powszechnego pozostała nietknięta. Napoleon ustalił sieć sądową dostosowaną do sieci administracyjnej:

na szczeblu kantonu sędziowie pokoju, na szczeblu okręgu 1 trybunał dla spraw cywilnych

instancją odwoławczą od trybunału okręgowego były trybunały apelacyjne

najwyższą instancją był trybunał kasacyjny

# Utrzymał się proklamowany przez Konstytuantę rozdział między władzą wykonawczą i administracyjną - potrzeba rozbudowania odrębnego sądownictwa administracyjnego

# Zredukowano zakres sądownictwa ludowego - zniesiono obieralność sędziów i wprowadzono zasadę ich nominacji (wybieralni tylko sędziowie pokoju i przysięgli).

Dla zapewnienia niezawisłości sądów Napoleon wprowadził zasadę nieusuwalności sędziów (gwarancja niezależności wymiaru sprawiedliwości i zabezpieczenia sędziów przed naciskami zewnętrznymi)

# Organizacja sądowa wykształcona we Francji rewolucyjnej i napoleońskiej miała duży wpływ na rozwój sądownictwa w Europie. Po raz pierwszy całość sądownictwa znalazła się w ramach jednolitego sądownictwa powszechnego, niezawisłego od władzy wykonawczej i ustawodawczej.

Unormowanie stosunków między państwem a Kościołem: Kroki podejmowane przez władze rewolucyjne (m.in. konstytucja cywilna kleru) nie doprowadziły do rozwiązania zatargów między państwem a Kościołem. Aby stosunki te unormować Napoleon skłonił papieża (Piusa VII) do zawarcia konkordatu (1801), w którym papież poczynił wiele ustępstw, m.in. zniósł podział diecezjalny Francji; nominacja biskupów miała się odbywać jak przed rewolucją (nominacja przez I konsula + zatwierdzenie przez papieża) + papież uznał za nienaruszalny stan faktyczny powstały wskutek konfiskaty i rozprzedaży dóbr kościelnych.

C) Kodyfikacje napoleońskie

Szkoła prawa natury miała m.in. wpływ na rozwój prawa sądowego - program tworzenia i kodyfikacji prawa skonstruowanego na zasadach racjonalistycznych.

akcentowanie równości prawa , praw jednostki i nieograniczonej własności

Pod wpływem prawa naturalnego rewolucja przeprowadziła szereg reform również w dziedzinie prawa sądowego i zapoczątkowała wielkie kodyfikacje, uwieńczone 5 kodeksami Napoleona:

1. kodeks cywilny (1804)

2. kodeks procedury cywilnej (1806)

3. kodeks handlowy (1807)

4. kodeks postępowania karnego (1808)

5. kodeks karny (1810)

Kodeks cywilny - Kodeks Napoleona:

# Pierwszy na świecie wzorowy kodeks prawa cywilnego epoki kapitalizmu, zwięzły i jasny:

zrywał z wszelkimi ograniczeniami prawa feudalnego, z nierównością stanową

tworzył prawne podstawy rozwoju kapitalizmu

dominowały w nim tendencje liberalno-egalitarne

# Kodeks nie był tworem całkiem nowym, oderwanym od dawnych systemów prawnych. Nawiązywał m.in. do prawa kanonicznego (prawo małżeńskie - mimo nadania mu laickiego charakteru), prawa rzymskiego (zobowiązania), francuskiego prawa zwyczajowego

# wprowadzony w Księstwie Warszawskim w 1809

Inne kodeksy:

# Kodeks procedury cywilnej i kodeks handlowy - oparte na głównych zasadach wielkich ordonansów Colberta z 1667 i 1673 (ordonans o postępowaniu cywilnym, o postępowaniu karnym i o handlu)

# Kodeks postępowania karnego wprowadził podstawowe zasady nowoczesnego procesu karnego

zasady jawności, ustności i swobodnej oceny dowodów zastąpiły zasady procesu inkwizycyjnego (tajność, pisemność, legalna teoria dowodowa) był to proces mieszany łączący elementy procesu skargowego z inkwizycyjnym

- mający inicjatywę w ściganiu przestępców prokurator nie prowadził śledztwa (należało do sędziego śledczego), nie prowadził rozprawy i nie orzekał kary (należało do sądu) - był w procesie stroną wnoszącą oskarżenie

- oskarżony - druga strona procesu - miał prawo do obrońcy (również z urzędu)

utrzymanie ławy przysięgłych

# Kodeks karny - poważny krok na drodze humanizacji prawa karnego

wprowadzenie licznych kar pozbawienia wolności

surowe przepisy o ochronie własności i interesów posiadaczy (kary za oszustwa itp.)

kary za strajki robotników

Światowe znaczenie kodyfikacji napoleońskiej: Wielka kodyfikacja francuska uwieńczona 5 kodeksami Napoleona stworzyła model 4/5 kodeksów odpowiadających podstawowym dziedzinom prawa sądowego. W wielu krajach prace kodyfikacyjne często wzorowano bezpośrednio na istniejących kodeksach napoleońskich. Wielką karierę zrobił kodeks cywilny, który np. w Belgii obowiązuje do dzisiaj.

FRANCJA W XIX i XX w. (od 1814)

[EPOKA KAPITALIZMU]

Podział na okresy:

1. okres restauracji Burbonów (1814-1830)

2. okres Monarchii Lipcowej (1830-1848)

3. okres II Republiki (1848-1852)

4. okres II Cesarstwa (1852-1870)

5. początki III Republiki i Komuna Paryska (1870-1871)

6. okres III Republiki (1870/1875 - 1940/1946)

7. okres IV Republiki (1946-1958)

8. okres V Republiki (1958-...)

Powrót Burbonów na tron francuski:

# Po klęsce Napoleona Senat francuski proklamował upadek cesarstwa, uchwalił nową konstytucję i wezwał na tron Ludwika XVIII, który odrzucił konstytucję Senatu bo stała na gruncie suwerenności ludu i oktrojował (nadał) nową, przez siebie zredagowaną - Kartę konstytucyjną (06.1814)

# Napoleon opuścił Elbę, znalazł szerokie poparcie we Francji i ponownie objął władzę, a Ludwik XVIII opuścił kraj.

Napoleon wprowadził w 1815 nową - tym razem liberalną - konstytucję (Akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa). Nie miała ona jednak znaczenia, gdyż 100-dniowe rządy Napoleona zakończyły się klęską pod Waterloo (18.06.1815) i zesłaniem go na wyspę św. Heleny (zmarł w 1821)

# Ludwik XVIII powrócił do Francji i panował do 1824. Po nim rządy objął jego brat Karol X (1824-1830)

# Podstawę ustroju Franci w okresie restauracji Burbonów stanowiła Karta praw (1814) nadane przez króla Ludwik XVIII chciał się odciąć od teorii suwerenności ludu, podkreślić swą władzę królewską jako pochodzącą z woli Opatrzności (legitymizm) a nie z woli ludu.

Karta konstytucyjna (06.1814):

# Formalnie nawiązywała do niektórych urządzeń przedrewolucyjnych - gł. odrzucając teorię suwerenności ludu i przywracając niektóre zniesione instytucje (m.in. szlachectwo)

# Ludwik XVIII rozumiał, że monarchia nie może nie respektować wielu zdobyczy rewolucji - Karta gwarantowała równość wobec prawa, wolność osobistą, wolność wyznania, wolność prasy, nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych wykluczenie możliwości odrodzenia się przywilejów stanowych i nadanie Karcie charakteru konstytucji obywatelskiej

# Zasady ustrojowe nawiązywały do konstytucji angielskiej:

Na czele państwa dziedziczny król

- powoływał ministrów - tworzyli Radę Ministrów

- nieodpowiedzialny - jego akty wymagały kontrasygnaty odpowiedzialnych ministrów

- prawo zwoływania i rozwiązywania izb

- tylko on miał inicjatywę ustawodawczą, prawo sankcji i prawo ogłaszania ustaw

- prawo wydawania ordonansów

Władza ustawodawcza - dwuizbowy organ parlamentarny: IZBA PARÓW i IZBA DEPUTOWANYCH DEPARTAMENTALNYCH

- Izba Parów: skład arystokratyczny; członkowie dożywotni i dziedziczni mianowani przez króla

- Izba Deputowanych: obierana w mało demokratycznych wyborach (powszechność ograniczona wysokim cenzusem majątkowym - czynne prawo wyborcze miało tylko 100 tys. wyborców, a bierne zaledwie 12 tys.)

& naruszenie zasady równości wyborów - przyznanie najbogatszym wyborcom prawa 2-krotnego głosowania (wybory pluralne od 1820)

Ministrowie mogli być członkami jednej z izb i mogli zabierać głos w obu izbach

- odpowiedzialność karna procedura impeachment (Izba Deputowanych oskarżała, sądziła Izba Parów)

- nie było zasady odpowiedzialności politycznej ministrów, ale Karta stworzyła możliwość wykształcenia się w praktyce rządów parlamentarnych

Znaczenie konstytucji z 1814 dla dziejów konstytucjonalizmu światowego: Karta konstytucyjna służyła za wzór dla wielu monarchii konstytucyjnych w XIX i na początku XX w., torując tym samym drogę rozprzestrzenianiu się zasad konstytucji angielskiej.

# Wprowadziła schemat konstytucji opierający się na następujących zasadach:

władza ustawodawcza - organ dwuizbowy, w którym 1 izba pochodzi z wyboru

władza wykonawcza - król, za którego odpowiedzialni są ministrowie przez niego mianowani

procedura impeachment

ministrowie tworzą Radę

# Karta konstytucyjna stała na gruncie suwerenności władzy królewskiej. Stworzono teorię „czwartej władzy” - władza monarchy jest władzą nadrzędną; król jest w pełni nieodpowiedzialny, ale rządzi nie bezpośrednio, lecz przez rząd (w pewnym stopniu odpowiedzialny przed parlamentem)

Praktyka konstytucyjna i upadek Burbonów: Ludwik XVIII prowadził politykę umiarkowaną, dbał o to, by mianowani przez niego ministrowie mieli większość parlamentarną, zabiegał o jej utrzymanie i dążył do ugruntowania rządów parlamentarnych na wzór angielski.

Jego następca, Karol X podjął politykę reakcyjną, chcąc przywrócić rządy absolutne w oparciu o arystokrację. Doprowadziło to monarchię Burbonów do katastrofy: kiedy Karol X unieważnił wybory (które dały większość opozycji mieszczańskiej), rozwiązał Izbę, zniósł wolność prasy i zmienił ordynację wyborczą wybuchła REWOLUCJA LIPCOWA (1830) i Karol X opuścił Francję.

MONARCHIA LIPCOWA (1830-1848)

Konstytucja z 1830 i ustrój Monarchii Lipcowej: Rewolucja lipcowa (1830) była dziełem postępowego drobnomieszczaństwa, które poparło wielką burżuazję w walce przeciw reakcyjnym poczynaniom króla Karola X. Jednak owoc rewolucji zebrała tylko burżuazja, która - wbrew kołom radykalnym chcącym republiki, wprowadziła na tron Ludwika Filipa ks. Orleanu (z młodszej linii Burbonów)

# Uchwalono nową konstytucję, która formalnie miała charakter oktrojowany a w rzeczywistości opracowana była przez Izbę Deputowanych i weszła w życie na mocy paktu między królem a Izbą.

# Konstytucja w dużej mierze była powtórzeniem Karty konstytucyjnej (1814) ale wprowadzono istotne zmiany:

Zniesiono wstęp do konstytucji, w którym król powoływał się na prawo boskie - król był monarchą wprowadzonym na tron zgodnie z teorią suwerenności ludu

Nadano bardziej demokratyczny charakter obu izbom:

- z Izby Parów usunięto członków dziedzicznych - zapewniło to przewagę mieszczaństwa również w tej izbie

- zreformowano system wyborczy do Izby Deputowanych - podwojenie liczny wyborców + zniesiono system pluralnego głosowania

Zniesiono prawo króla do wydawania ordonansów - inicjatywę ustawodawczą, poza królem, przyznano też obu izbom

# Praktyka rozwinęła w pełniejszej formie system RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH, oparty na odpowiedzialności politycznej ministrów. Przyjęła się zasada, że minister musi się cieszyć zaufaniem izb i króla - ministrów mógł odwoływać nie tylko król, ale i parlament.

Kryzys i upadek Monarchii Lipcowej: Ustrój Monarchii Lipcowej był wyrazem zwycięstwa bogatego mieszczaństwa nad arystokracją. W rzeczywistości monarchia ta miała bardzo kruche podstawy - zagrożona była przez konserwatystów (legitymistów), republikanów i, przede wszystkim, przez proletariat (zauważył, że chce czego innego niż mieszczanie od wolności - wyzwolenia od wyzysku). Zaczęły powstawać organizacje robotnicze, kształtowały się antyliberalne programy socjalistyczne - narodził się ruch robotniczy pod znakiem walki klasowej przeciw kapitalistom (program - Manifest komunistyczny, 1484)

# REWOLUCJA LUTOWA w 1848 zmusiła Ludwika Filipa do opuszczenia Francji

II REPUBLIKA (1848-1842)

Rewolucja społeczna 1848: Rewolucja lutowa 1848 różniła się od rewolucji z 1789 i 1830 tym, że wziął w niej udział proletariat. Pod jego naciskiem już w drugim dniu proklamowano republikę i utworzono Rząd Tymczasowy, a później do utworzenia Komisji Luksemburskiej (komisja rządowa do spraw robotniczych) - na jej wniosek wydano kilka dekretów w interesie robotników (np. ograniczający czas pracy).

# Konstytuanta (skład dość konserwatywny) opracowała nową konstytucję, którą uchwalono w listopadzie 1848.

Konstytucja z 11.1848: była stosunkowo demokratyczna - była dziełem umiarkowanych republikanów mających większość w Konstytuancie i dążących do wprowadzenia silnej republiki, zdolnej do przeciwstawienia się socjalizmowi. Równocześnie konstytucja była kompromisem mającym pogodzić różne programy i tendencje.

# Deklaracja praw wzorowana na Deklaracji z 1789: suwerenność ludu, wolność i równość + BRATERSTWO (miało godzić aspiracje chrześcijańskie z socjalistycznymi) oraz prawa społeczne (prawo do pracy, opieki społecznej i nauki)

# Władza ustawodawcza - jednoizbowe ZGROMADZENIE obierane na 3 lata w demokratycznych wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich.

# Władza wykonawcza - PREZYDENT wybierany na 4 lata przez całą ludność w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim i tajnym

# Konstytucja, częściowo wzorowana na konstytucji USA, nie przeprowadziła tak konsekwentnego podziału władzy

ogólna zasada odpowiedzialności prezydenta i mianowanych przez niego ministrów (tylko odpowiedzialność konstytucyjna)

akty prezydenta wymagały kontrasygnaty ministra

ministrowie mogli być członkami Zgromadzenia i w imieniu prezydenta przedstawiać wnioski ustawodawcze

prezydent miał w stosunku do uchwał Zgromadzenia słabe weto zawieszające, nie mógł Zgromadzenia rozwiązać

# Konstytucja tworzyła możliwość wprowadzenia rządów parlamentarnych

Praktyka konstytucyjna II Republiki i jej upadek: Prezydentem został ks. Ludwik Napoleon Bonaparte (bratanek Napoleona I) - jego kandydaturę poparli gł. chłopi i częściowo mieszczaństwo. W rządach swych okazał się później obrońcą interesów kapitalistów.

# W Zgromadzeniu (1849) większość mieli monarchiści - paradoks: istnienie republiki bez republikanów. Zaczął się wyścig o obalenie republiki między Zgromadzeniem (chciało przywrócenia monarchii) a prezydentem (chciał cesarstwa).

# Ponieważ konstytucja zabraniała 2-krotnego wyboru tej samej osoby na prezydenta, Ludwik Napoleon musiał ją obalić 2.12.1851 dokonał ZAMACHU STANU, rozwiązał Zgromadzenie, uchylił konstytucję z 1848 i zagarnął władzę dyktatorską.

# Następnie w plebiscycie ludność Francji powierzyła mu prawo opracowania nowej konstytucji, którą wprowadził w styczniu 1852 (naśladowała konstytucję konsularną z 1799)

przyznawała Ludwikowi Napoleonowi władzę na lat 10 jako prezydentowi z dyktatorskimi uprawnieniami

# Ciut później Senat nadał Ludwikowi Napoleonowi godność dziedzicznego cesarza, a ten ogłosił się cesarzem Francuzów (2.12.1852) jako Napoleon III

II CESARSTWO (1852-1870)

Konstytucja II Cesarstwa (1852): Napoleon III narzucił konstytucję (+plebiscyt), która zapewniała mu władzę dyktatorską przy zachowaniu pozorów republiki. Pozyskał też w drodze plebiscytu godność dziedzicznego cesarza. Jego konstytucja (01.1852) stworzyła podstawę II Cesarstwa (i była podobna do konstytucji konsularnej z 1799):

Na czele państwa - dziedziczny cesarz, który skupiał w swym ręku prawie całą władzę

- mianował ministrów, którzy nie tworzyli rady

Rada Stanu (przygotowywała ustawy), Ciało Ustawodawcze (dyskutowało i uchwalało ustawy), Senat (badanie zgodności ustaw z konstytucją + prawo zmian konstytucji)

- jedynie Ciało Ustawodawcze pochodziło z wyborów (demokratycznych)

Nie było podziału władzy - cesarz skupiał większość uprawnień ustawodawczych, powoływał członków Rady Stanu i Senatu, miał wyłączność inicjatywy ustawodawczej i prawo sankcji dot. ustaw

Praktyka konstytucyjna II Cesarstwa:

2 okresy w dziejach II Cesarstwa:

1. Rządy autorytatywne (1852-1860) rządy dyktatorskie

- odebrał nawet dotychczasowy charakter wyborom do Ciała Ustawodawczego (jedyny demokratyczny element konstytucji z 1852) przez wprowadzenie antydemokratycznego systemu zgłaszania kandydatur poselskich - lista kandydatów cieszących się zaufaniem rządu = brak szans opozycji)

2. Reformy liberalne (1860-1870) Burżuazja (mimo korzystnej polityki gospodarczej) nie godziła się z pozbawieniem jej wpływów politycznych i zmusiła cesarza do przeprowadzenia reform liberalnych (np. przyznanie robotnikom prawa zrzeszania się).

# W 1860 Cesarstwo zaczęło przeprowadzać reformy ustrojowe zmierzające do rozszerzenia uprawnień Ciała Ustawodawczego i stworzenia rządów parlamentarnych. Proces ten zakończyła reforma konstytucji (05.1870) nawiązująca do konstytucji Monarchii Lipcowej (1814) - nie miała znaczenia bo 3 miesiące później II Cesarstwo upadło

# Upadek II Cesarstwa spowodowany był gł. siłami zewnętrznymi, był wynikiem przegranej wojny z Prusami

POCZĄTKI III REPUBLIKI I KOMUNA PARYSKA (1870-1871)

# Po klęsce Napoleona w wojnie francusko-pruskiej (1870) w Paryżu wybuchły zamieszki. Ciało Ustawodawcze, które powinno było przejąć władzę, zostało rozproszone i proklamowano republikę (4.09.1870) a władzę powierzono Rządowi Obrony Narodowej, który kontynuował wojnę z Prusami.

# Po broń sięgnęli robotnicy i drobnomieszczanie paryscy - powstały bataliony Gwardii Narodowej.

# Zgromadzenie Narodowe, utworzone w celu zawarcia pokoju, ukorzyło się przed żądaniami zwycięzców. Wywołało to oburzenie w Gwardii Narodowej. W mieście władzę przejął proletariat, opierający się na Gwardii Narodowej. W marcu 1871 władzę przekazano Centralnemu Komitetowi Federacji Gwardii Narodowych, który zarządził wybory do RADY KOMUNY PARYSKIEJ (demokratyczna ordynacja wyborcza), którą proklamowano (28.03.1871) jako rewolucyjną władzę miasta

Deklaracja do narodu francuskiego - ogólnikowy zarys ustroju przyszłej Francji (miała być związkiem autonomicznych gmin (komun))

# Komuna odrzuciła teorię trójpodziału władzy (nawiązała do konstytucji jakobińskiej z 1793)

Rada Komuny - najwyższa władza ustawodawcza i wykonawcza

10 komisji + (pod koniec) Komitet Ocalenia Publicznego

wszyscy urzędnicy i sędziowie byli wybieralni i odwołalni przez lud

# Komuna przeprowadziła reformy wewnętrzne (nawiązanie do koncepcji jakobińskich), m.in. zniosła stałą armię na rzecz uzbrojonego ludu, uchwaliła rozdział Kościoła i państwa, bezpłatne nauczanie i zajmowanie opuszczonych fabryk przez stowarzyszenia robotników oraz zrównała wynagrodzenia za pracę urzędników i robotników.

# Rząd wersalski widział niebezpieczeństwo wielkiego przewrotu społecznego i Thiers zlikwidował brutalnie Komunę Paryską (później represje)

# Krótkie trwanie Komuny Paryskiej uniemożliwiło wejście w życie wszystkich jej urządzeń, miała jednak ona duże znaczenie dla dalszego rozwoju ruchu robotniczego. Wpłynęła też na rozwój ustawodawstwa socjalnego w wielu państwach, w których zaczęto rozumieć niebezpieczeństwo, jakim dla ustroju kapitalistycznego może być zorganizowany ruch robotniczy i rewolucja proletariatu.

Spór o republikę: Po likwidacji Komuny Paryskiej Zgromadzenie Narodowe podjęło pracę nad nową konstytucją. Spór co do formy przyszłego państwa ciągną się 4 lata i dopiero na początku 1875 uchwalono konstytucję republikańską.

Forma republikańska budziła opory bo prawie wszystkie państwa w Europie były wtedy monarchiami, a doświadczenia I i II Republiki Francuskiej nie zachęcały nawet chłopów

W Zgromadzeniu Narodowym przewagę mieli monarchiści, jednak nie doszło do restauracji monarchii bo republika miała zapewnić pokój (umiała zlikwidować Komunę Paryską)

# Zgromadzenie Narodowe uchwaliło republikę.

prezydentem E. Mac Mahon

uchwalono wniosek „Prezydent Republiki jest wybierany większością głosów przez Senat i Izbę Deputowanych, połączone w Zgromadzenie Narodowe” - uznano to za przyjęcie republikańskiej formy rządu

III REPUBLIKA (1870/1875-1940)

A) Konstytucja z 1875

Uchwalona konstytucja republikańska różniła się ona od innych tym, że nie stanowiła 1 aktu ustawodawczego, lecz składały się na nią 3 ustawy:

1. O organizacji władz publicznych

2. O organizacji Senatu

3. O stosunkach między władzami publicznymi

Większość monarchistyczna w Zgromadzeniu traktowała uchwaloną przez siebie republikę jako ustrój przejściowy i nie chciała umacniać republiki przez solenną ustawę konstytucyjną

# Zamierzano nadać konstytucji treść możliwie konserwatywną, gł. przez rozszerzenie uprawnień Senatu od początku III Republiki dyskusje na temat rewizji konstytucji.

W rzeczywistości nie przeprowadzono w niej do końca III Republiki prawie żadnych istotnych zmian, poza reformą Senatu (1884)

Konstytucja III Republiki wprowadziła do ustroju republikańskiego zasady monarchistycznej konstytucji angielskiej:

# Władza ustawodawcza - SENAT i IZBA DEPUTOWANYCH

mogły one obradować wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe dla wyboru prezydenta i rewizji konstytucji

Parlamentowi przysługiwała cała władza ustawodawcza. Obie izby miały równorzędne stanowisko, a każda ustawa musiała być uchwalona przez obie izby

$$ SENAT: 300 senatorów, z czego 75 nieusuwalnych i dożywotnich a reszta powoływana w drodze wyborów przez kolegia wyborcze (elektorowie - z tytułu piastowanej funkcji)

ten system wyborczy miał nadać Senatowi charakter konserwatywny (i taki został nawet po rewizji konstytucji z 1884 eliminującej senatorów dożywotnich)

stanowisko równorzędne z Izbą Deputowanych w zakresie ustawodawstwa

sądził przestępstwa prezydenta i ministrów z oskarżenia Izby Deputowanych (impeachment) i w niektóre najcięższe przestępstwa polityczne

zgoda Senatu konieczna do rozwiązania przez prezydenta Izby Deputowanych

$$ IZBA DEPUTOWANYCH: 600 posłów wybieranych w demokratycznych, 4-przymiotnikowych wyborach (powszechne - bez cenzusu majątkowego, bez kobiet, tajne, równe i bezpośrednie)

# Władza wykonawcza - PREZYDENT i MINISTROWIE

$$ PREZYDENT wybierany przez Zgromadzenie Narodowe

formalnie bardzo szeroka władza: kierowanie bieżącą polityką państwa (wewnętrzną i zagraniczną)

nie był odpowiedzialny politycznie, tylko odpowiedzialny konstytucyjnie

mianował ministrów i przewodniczył Radzie Ministrów (nie było premiera)

$$ MINISTROWIE odpowiadali za działalność prezydenta (kontrasygnata)

byli odpowiedzialni konstytucyjnie

odpowiedzialni solidarnie za politykę rządu i indywidualnie za wydane przez siebie akty

# Intencją twórców konstytucji było wzmocnienie władzy prezydenta w stosunku do władzy ustawodawczej - miał on prawo inicjatywy ustawodawczej na równi z obu izbami i ograniczone weto zawieszające w stosunku do uchwał parlamentu, mógł za zgodą Senatu rozwiązać Izbę Deputowanych (dzięki temu mógł paraliżować próby obalenia rządu przez Izbę Deputowanych)

B) Praktyka konstytucyjna III Republiki

Wzrost władzy ustawodawczej: Mający opierać się na silnej władzy wykonawczej system rządów III Republiki rozwinął się w rzeczywistości w przeciwnym kierunku. Władza wykonawcza skoncentrowała się w rękach rządu, w którym główną rolę odgrywał PREMIER

pozbawiony oparcia w prezydencie rząd był całkowicie zależny od parlamentu (bardzo częste dymisje rządu, żaden nie utrzymał się dłużej niż 3 lata)

zdarzało się, że Izba Deputowanych zmuszała prezydenta do ustąpienia przez wyrażanie wotum nieufności każdemu rządowi przezeń powołanemu

# Funkcjonowanie rządów parlamentarnych III Republiki różniło się od praktyki angielskiej

w Anglii: system dwupartyjny - rząd tworzony przez przywódcę partii większościowej miał na ogół większość parlamentarną

we Francji partii było więcej, a każdy rząd opierał się na większości koalicyjnej - czasem wystarczyło, by 1 partia przeszła do opozycji, by rząd stracił większość parlamentarną

# Taki stan rzeczy nie doprowadził do chaosu, bo:

mimo częstych zmian rządowych ministrowie pochodzili z wąskiego grona posłów

zmiana ministra nie wywoływała zaburzeń w biurokratycznym aparacie resortu w rękach fachowych urzędników

# Ustrój III Republiki zapewniał przewagę kręgom związanym z wielkim kapitałem - monarchiści zostali wyeliminowani z gry politycznej.

rządy miały charakter demokratyczny ale finansjera miała wpływ na wyniki wyborów - od wielkiego kapitału uzależniona była większość posłów

# Próby reform wewnętrznych podejmowane przez prawicę bądź lewicę (Front Ludowy Leona Bluma) paraliżowane przez Senat

jednak Front Ludowy zdołał przeprowadzić doniosłe zmiany w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego

Próby wzmocnienia władzy wykonawczej: Po I wojnie światowej Francja (tak jak inne kraje) zaczęła odczuwać głęboki kryzys wewnętrzny, a rządy parlamentarne stały się czynnikiem osłabiającym organizm państwowy. Dążono do wzmocnienia władzy wykonawczej:

izby upoważniły rząd do wydawania dekretów (rozporządzeń z mocą ustawy) mogących uchylić obowiązujące ustawy było to sprzeczne z konstytucją, która całą władzę ustawodawczą zastrzegła dla obu izb (zasada, że parlament nie może delegować swych uprawnień)

utworzenie instytucji prezydium Rady Ministrów (premier prezesem Rady Ministrów)

Znaczenie ustroju III Republiki: Konstytucja z 1875 była najbardziej paradoksalna z 15 konstytucji francuskich:

nie była jednolitym aktem - tworzyły ja ustawy wydawane w ciągu 5 miesięcy

uchwalona przez Zgromadzenie o większości monarchistycznej - wprowadziła republikę

uchwalona wbrew przekonaniu głosujących i tymczasowo - utrzymała się o wiele dłużej niż wszystkie inne konstytucje francuskie (65 lat)

miała zapewnić przewagę władzy wykonawczej - zapewniła ją władzy ustawodawczej

Mimo to należała do najważniejszych w dziejach światowego parlamentaryzmu - pierwsze połączenie republiki z prezydentem na czele oraz rządów parlamentarnych typu angielskiego model REPUBLIKI PARLAMENTARNEJ

C) Administracja

Rozwój administracji - Rada Stanu: Stworzona przez Napoleona I scentralizowana i biurokratyczna administracja przetrwała bez większych zmian do XX wieku, będąc dogodnym narzędziem dla zmieniających się rządów.

# Od Napoleona ważną rolę w ustroju i administracji państwa odgrywała RADA STANU, wywodząca się z absolutystycznej Rady Królewskiej, a dokładniej z Rady Prywatnej (prototyp sadu administracyjnego). Podlegała ona różnym reformom i ostatecznie jej kompetencje ustaliły się następująco:

organ opiniodawczy co do projektów ustawodawczych

władza administracyjna zobowiązana do wydawania opinii dot. rozporządzeń wykonawczych (projektów dekretów i postanowień prezydenta i ministrów) decydujący wpływ na kształt praktyki administracyjnej

najwyższy trybunał administracyjny zapewniający kontrolę sądową nad administracją i dający ochronę jednostce przez nadużyciem ze strony władzy + sąd kasacyjny lub rewizyjny

$$ Rada Stanu nadawała kierunek administracji (przygotowywanie rozporządzeń wykonawczych) a jako sąd administracyjny orzekała w najwyższej instancji, czy rozporządzenie wykonawcze jest zgodne z ustawą - te 2 funkcje wykonywane były przez odrębne sekcje Rady (wszystkich było 6, trybunał administracyjny tworzyły 2). Na czele Rady stanu był minister sprawiedliwości a jej członkowie mianowani przez prezydenta i nieusuwalni.

cieszyła się niezwykle wysokim autorytetem, w jej ramach zaczęło rozwijać się prawo administracyjne

Państwo a Kościół: Do roku 1905 stosunki między państwem a Kościołem opierały się na konkordacie z 1801. Natomiast w 1905 Francja wprowadziła rozdział Kościoła od państwa: kościoły z punktu widzenia prawa stanowią stowarzyszenia o charakterze prywatnym.

precedens i wzór dla innych państw; system ten obowiązuje we Francji do dzisiaj

OKRES II WOJNY ŚWIATOWEJ (1940-1946)

# II wojna światowa i klęska Francji w czerwcu 1940 = upadek III Republiki (10.07.1940).

Rząd w Vichy: 10.07.1940 Zgromadzenie Narodowe przekazało całą władzę wykonawczą na marszałka Petain'a (prawo kierowania całą polityką i nadania nowej konstytucji), który podjął decyzję o kapitulacji

# Stworzona została dyktatura, na której opierała się 4-letnia egzystencja „Państwa Francuskiego” (stolica w Vichy), coraz bardziej podporządkowywanego Niemcom.

$$ Początkowo Petain sprawował rządy osobiste i starał się odciąć od bezpośrednich wpływów hitlerowskich. Jednak w 1942 - pod presją Niemiec - przywrócił na urząd premiera usuniętego wcześniej Lavala i przelał na niego prawie całą władzę. Sprawował on rządy aż do wyzwolenia Francji, prowadząc politykę jawnej kolaboracji z okupantem

# Petain nie wprowadził nowej konstytucji ani nie powołał organu przedstawicielskiego. Początkowo jego rząd popierany był przez szerokie rzesze Francuzów (przede wszystkim przez faszystów) wiążące z nim nadzieje patriotyczne.

Rząd w Vichy nie miał poparcia w kołach liberalnych i lewicowych, w których zrodził się ruch oporu (Rada Narodowa Oporu (1943) jako główna władza podziemia w kraju)

# Rząd w Vichy rozwinął ożywioną działalność ustawodawczą w duchu faszystowskim: zniesienie wolności politycznej, wolności prasy i zrzeszania się, skasowanie partii politycznych

resztki poparcia stracił on dopiero po przejęciu władzy przez Lavala, który oparł się na grupach jawnych kolaborantów i na sile hitlerowskiej (po wyzwoleniu Francji Laval skazany na śmierć)

Od Komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego: Rządu w Vichy nie uznał gen. de Gaulle (apel do Francuzów), który został uznany przez rząd brytyjski za szefa „wolnych Francuzów” (28.06.1940) i uprawniony do sprawowania władzy nad obywatelami francuskimi w Anglii oraz organizowania francuskich sił zbrojnych

# W 1944 powstał RZĄD TYMCZASOWY REPUBLIKI FRANCUSKIEJ, skupijący władzę wykonawczą i ustawodawczą, pod przewodnictwem de Gaulle'a jako szefa państwa i rządu. Mianowani przez niego ministrowie wspólnie z nim obradowali i podejmowali decyzje, co znacznie osłabiało charakter jego osobistych rządów.

ZGROMADZENIE DORADCZE - zalążek parlamentu

# Rząd Tymczasowy po wyzwoleniu przystąpił do licznych reform wewnętrznych, a jego najważniejszym zadaniem było powołanie Konstytuanty przejęła ona władzę 2.11.1945 i powołała nowy Rząd Tymczasowy (kierownictwo de Gaulle'a)

OKRES IV i V REPUBLIKI (1946-1958; 1958-...)

# Wybory do Konstytuanty (10.1945) były bardziej demokratyczne niż za III Republiki (prawa wyborcze kobiet i wojskowych, system proporcjonalny) i zostały połączone z referendum, którego wynik miał zadecydować o charakterze Zgromadzenia.

# W nowej Konstytuancie socjaliści i komuniści mieli 51% głosów. Szybko doszło do konfliktu Konstytuanty z de Gaulle'em, w efekcie czego wycofał się on z życia politycznego.

# Projekt (drugi, bo I referendum odrzuciło) konstytucji został przyjęty w referendum (10.1946) i narodziła się IV Republika

Konstytucja IV Republiki miała charakter kompromisowy i stworzyła system zbliżony do konstytucji III Republiki

istotna różnica - zagwarantowanie szerokich społeczno-gospodarczych praw obywatelskich i zmniejszenie uprawnień RADY REPUBLIKI (zamiast Senatu)

zamiast Izby Deputowanych - ZGROMADZENIE NARODOWE

# W ciągu 12 lat IV Republiki istniało 20 rządów. Rozbity politycznie parlament nie był zdolny do wywiązania się ze swych zadań ustawodawczych, co prowadziło do powrotu do praktyki delegowania władzy ustawodawczej rządowi i przywrócenia dekretów z mocą ustaw.

# W konstytucji - próby reformy ustroju francuskiego imperium kolonialnego UNIA FRANCUSKA

# IV Republika upadła w związku z konfliktem algierskim (walka o wyzwolenie) - Zgromadzenie Narodowe przekazało władzę wykonawczą de Gaulle'owi, który miał też opracować nową konstytucję z zachowaniem 4 podstawowych zasad demokracji (wybory powszechne, podział władzy, odpowiedzialność polityczna gabinetu i niezawisłość sądownictwa)

Konstytucja V Republiki (4.10.1958, referendum)

# Ustrój jej odbiegał daleko od wzoru parlamentarnej III Republiki, był zbliżony bardziej do typu REPUBLIKI PREZYDENCKIEJ:

szczególnie widoczne w zmianie konstytucji (1962): prezydent wybierany w głosowaniu bezpośrednim przez całą ludność

w zasadzie wprowadziła rządy parlamentarne ale tak ujęte, by zabezpieczyć przewagę władzy wykonawczej nad ustawodawczą (w innych nowoczesnych konstytucjach z reguły na odwrót)

# Konstytucja ta była poszukiwaniem nowego rozwiązania problemu podziału władzy w okresie kryzysu państwa liberalnego i próbą zerwania z takimi formami konstytucyjnymi, które mogą prowadzić do przerostu władzy ustawodawczej czy dyktatury jednostki.

# Konstytucja podjęła też problem kolonialny reorganizując powstałą w 1946 Unie Francuską Wspólnota Francuska stosunki wewnętrzne przestały się w 1960 opierać na konstytucji na rzecz prawa międzynarodowego

48

---