Polityka zagraniczna
i wewnętrzna króla polskiego
Stanisława Augusta Poniatowskiego
Spis treści
1. Sytuacja międzynarodowa w połowie XVIII w. i układ sił
w Europie 4
2. Stosunek mocarstw europejskich do Rzeczypospolitej
w połowie XVIII w. 5
3. Sytuacja wewnętrzna w RzeczYpospolitej
w I połowie XVIII w. 6
4. PróbY ratowania Rzeczypospolitej w połowie XVIII w. 7
5. Elekcja w 1764 r. 8
6. Koronacja króla Stanisława AUGUSTA Poniatowskiego 9
7. Sylwetka Stanisława Poniatowskiego 10
8. Pierwsze poczynania króla 12
9. Knowania państw ościennych 13
10. Sprawa innowierców i konfederacja radomska 14
11. Konfederacja barska 15
12. I rozbiór Rzeczypospolitej 16
13. Próby reform na sejmie rozbiorowym 17
14. Kodeks Zamoyskiego 18
15. Sejm Wielki 20
16. Konstytucja 3 Maja 1791 r. 21
17. Konfederacja targowicka 22
18. II rozbiór Rzeczypospolitej 23
19. Sytuacja wewnętrzna w kraju po II rozbiorze 24
20. Powstanie kościuszkowskie 25
21. III rozbiór Polski 26
22. Śmierć króla Stanisława Augusta 27
23. Edukacja i nauka Oświecenia w Polsce 28
24. Literatura 29
25. Teatr 30
26. Sztuka Oświecenia w Polsce 31
27. Gospodarka w Rzeczypospolitej w końcu XVIII w. 32
28. Wnioski i ocena działalności króla Stanisława
Augusta 33
29. BIBLIOGRAFIA 36
1. Sytuacja międzynarodowa w połowie XVIII w.
i układ sił w Europie
W
XVIII w. rządy wielu państw dążyły do wzmocnienia swoich pozycji w Europie. Za sprawą cara Piotra I w Rosji następuje bardzo szybki wzrost jej znaczenia. Przeprowadził on reformy a sukcesy swe w polityce zagranicznej oparł w znacznej mierze na licznej, dobrze zorganizowanej i uzbrojonej armii lądowej oraz flocie wojennej. Po zwycięskiej wojnie północnej Rosja zyskała dostęp do Morza Bałtyckiego i stała się cesarstwem a Piotr I przybrał tytuł imperatora. Rosja odtąd zabierała głos nie tylko w sprawach środkowoeuropejskich, ale i decydowała o wynikach wielkich konfliktów zbrojnych w Europie.
Przegrana Szwecja spadła do roli państwa drugorzędnego. Dwa największe i najbardziej znaczące państwa zachodnie: Anglia i Francja skłócone były między sobą walcząc o kolonie w krajach zamorskich. Skupiały też swoje siły na pozyskaniu jak największych wpływów politycznych w Europie. Anglia prowadziła politykę równowagi sił. Francja do połowy XVIII w. za głównego swego wroga uważała Austrię Habsburgów, ale później radykalnie zmieniła kierunek swojej polityki. Głównym powodem był rozwój potęgi Prus. Następuje odwrócenie przymierzy. Anglia zawarła sojusz z Prusami i dołączyła do nich Rosja (powstał system północny) a Francja zawarła przymierze z Austrią i Hiszpanią (system południowy). Tak więc Europa rozpadła się na dwa wrogie sobie obozy.
Młode królestwo pruskie wzmacniało swoje siły zbrojne. W 1740 r. w wyniku zwycięstwa nad Austrią Prusy zajmują Śląsk a po wojnie siedmioletniej, zakończonej w 1763 r. utrwaliły swoją mocarstwową pozycję. W latach następnych starają się przede wszystkim o dobre stosunki z Rosją, zapewniając sobie udział w rozbiorach Rzeczypospolitej, co oznaczało dalsze wzmocnienie terytorialne i polityczne państwa pruskiego.
2. Stosunek mocarstw europejskich do Rzeczypospolitej w połowie XVIII w.
R
osja i Prusy były groźne dla Rzeczypospolitej. Rywalizowały one o wpływy w Polsce, które niejednokrotnie były różne. Rosja pragnęła opanować całą Rzeczpospolitą, natomiast Prusy zmierzały do podziału jej między sąsiadów. Szczególnie groźna sytuacja wytworzyła się nad Bałtykiem, gdzie w rękach Hohenzollernów pruskich znalazła się duża część Pomorza Zachodniego i Wschodniego. Dlatego Prusy dążyły do oderwania od Polski reszty Pomorza z Gdańskiem i ujściem Wisły, by nie tylko połączyć posiadłości nadbałtyckie, ale uzależnić gospodarczo Rzeczypospolitą.
3. Sytuacja wewnętrzna w RzeczYpospolitej
w I połowie XVIII w.
R
zeczpospolita znalazła się w I poł. XVIII w. w unii personalnej z Saksonią. Królami Rzeczypospolitej byli, najpierw August II Wettin, następnie, po nie udanej próbie wybranego na elekcji Stanisława Leszczyńskiego, syn Wettina August III. W latach 1700-1721 miała miejsce wojna północna. Choć Rzeczpospolita udziału w wojnie nie brała, przez nasze ziemie przechodziły obce wojska (saskie, szwedzkie, rosyjskie) niszcząc, podpalając i rabując wszystko co było możliwe. Rosja i Prusy w 1720 r. zawarły w Poczdamie układ, na mocy którego zobowiązały się bronić niezmienności ustroju Polski, przede wszystkim wolnej elekcji. Do tego układu w 1732 r. we Wiedniu dołączyła Austria. Był to układ „trzech czarnych orłów”.
W Rzeczypospolitej istniał całkowity rozkład aparatu państwowego. Utrwalały się rządy oligarchii magnackiej. Królowała prywata, zrywanie sejmów przez liberum veto, nadużycia w sądach, przekupstwo. Doprowadziło to do głębokiego kryzysu państwowości polskiej. Sejm niemy w 1717 r. Odbywał się pod dyktando cara rosyjskiego.
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana i zniszczenia wojenne doprowadziły chłopów do skrajnej nędzy. Kraj nasz roił się od analfabetów.
Nastąpił głęboki upadek gospodarczy mieszczaństwa. Zamierał handel i rzemiosło, upadło górnictwo. Zmniejszyły się ewidentnie dochody średniej szlachty. Magnateria swój kapitał wykorzystywała na cele konsumpcyjne oraz zbytek i luksus. Odzywały się głosy „za króla Sasa jedz, pij, i popuszczaj pasa”. W czasach saskich zauważyć można w Rzeczypospolitej wyraźny upadek kultury. Fanatyzm religijny i nietolerancja doprowadziły do tego, iż w 1733 r. zabroniono innowiercom dostępu do urzędów i dygnitarstw oraz posłowania na sejm.
4. PróbY ratowania Rzeczypospolitej w połowie XVIII w.
T
ymczasem w Rzeczypospolitej sponiewieranej i - zdaniem wielu - skazanej na zagładę, następuje pewien przełom umysłowy. W 1740 r. Stanisław Konarski opierając się o reformę szkół pijarskich zakłada Collegium Nobilium tj, szkołę do której uczęszczali synowie szlachty i magnaterii. Oni bowiem mieli w przyszłości piastować urzędy.
Wspomnieć też należy, że w latach 40-tych XVIII w. powstała pierwsza w Polsce biblioteka publiczna braci Załuskich. Za zmianami w Rzeczypospolitej opowiadali się też niektórzy magnaci - politycy, którzy widzieli wyraźnie upadek państwa - „nierządem Polska stoi”. Powstały wtedy 2 obozy magnackie, w zasadzie zwalczające się. Jeden skupiał rodzinę Czartoryskich - „Familia”, drugi obóz Potockich. Wszyscy postulowali reformy skarbowo-wojskowe, ale także opiekę nad rozwojem przemysłu, nad nowym osadnictwem, nad podniesieniem z upadku miast.
Czartoryscy widząc, że współdziałanie z dworem saskim nie przyniesie żadnych rezultatów, postanowili szukać poparcia dla reform w Rosji. W 1764 r. zebrał się sejm konwokacyjny, wspierany przez „Familię” i wojska rosyjskie. Kanclerz Andrzej Zamoyski na początku obrad przedstawił szeroki program reform. Aby nie wywoływać nieładu i niepotrzebnych dyskusji, zakazano posłom przysięgania na krępujące ich instrukcje sejmikowe i ograniczono liberum veto. Chcąc zlikwidować przekupstwo i prywatę, pozbawiono hetmanów i podskarbich części ich kompetencji i utworzono komisje skarbowe i wojskowe dla Korony i Litwy. Wreszcie wprowadzono cło generalne, ograniczające handlowe przywileje szlachty i zapoczątkowano nową politykę wobec mieszczaństwa. W ten sposób zaczęła się przebudowa stojącego u progu anarchii państwa w „oświeconą Rzeczpospolitą”.
5. Elekcja w 1764 r.
E
lekcja w 1764 r. Odbyła się przy obecności wojsk rosyjskich 3 mile od Warszawy. Miasta i pola elekcyjnego strzegła milicja Czartoryskich. Na tron powołano siostrzeńca Czartoryskich, 32-letniego Stanisława Poniatowskiego, herbu Ciołek. Kandydata tego wybrała sama caryca Katarzyna II, która dobrze znała Poniatowskiego i wiedziała, że będzie uległy jej woli. Pokrzyżowało to plany Czartoryskich, którzy mieli nadzieję wybrania na tron wojewody ruskiego Augusta Czartoryskiego. Nie śmieli się jednak sprzeciwić zaleceniom posłów rosyjskich.
6. Koronacja króla Stanisława AUGUSTA Poniatowskiego
N
owy król postanowił nazwać się Stanisławem Augustem nawiązując do Sasów, ale przede wszystkim do cesarzy rzymskich.
O godz. 14-tej rozbrzmiało dziękczynne „Te Deum laudamus” i huknęły honorowe salwy armatnie. Koronacja i sejm koronacyjny odbyły się w Warszawie, w dniu św. Katarzyny 25 listopada 1764 r.
Uroczyście ubrany król, w asyście senatorów i biskupów ruszył sprzed Zamku do kościoła św. Jana. Droga, po której kroczył, wysłana była czerwonym suknem. Przed nimi niesiono na aksamitnych poduszkach insygnia władzy królewskiej. Po odprawionym w kościele nabożeństwie i uroczystej koronacji, wrócił król w tej samej paradzie do Zamku. Następnego dnia król udał się do ratusza. Zasiadł na tronie wystawionym na rynku, gdzie odbyła się ceremonia ucałowania ręki królewskiej i przemówienie prezydenta miasta Warszawy, oraz wręczenie królowi kluczy od miast. Warszawa była pięknie oświetlona. Na Zamku i w magistracie zorganizowano zabawy. Uroczystości koronacyjne były imponujące, organizowane z wielkim rozmachem.
7. Sylwetka Stanisława Poniatowskiego
S
tanisław Poniatowski urodził się 17.I.1732 r. w Wołczynie, w województwie brzesko-litewskim. Ojciec przyszłego króla, jako człowiek zdolny i przedsiębiorczy, stworzył podwaliny potęgi rodu Poniatowskich. Dalsi jego przodkowie byli szlachtą średniozamożną, albo w służbie u magnatów. Ambitny Stanisław Poniatowski (ojciec) licząc na zdolność życiową i rozum a nie majątek, zdobył karierę polityczną i wojskową. W 1731 r. został wojewodą mazowieckim. Przez małżeństwo z Konstancją Czartoryską związał się Stanisław Poniatowski z jednym z najpotężniejszych i wpływowych rodów magnackich ówczesnej Rzeczypospolitej i został jednym z przywódców obozu Czartoryskich - „Familii”. Jako człowiek światły widział upadającą Rzeczpospolitą i aktywnie włączył się do pracy reformatorskiej.
Konstancja z Czartoryskich, matka przyszłego króla była osobą dumną ze swego pochodzenia i pełna wysokich aspiracji. Dzieci swoje wychowywała w wielkiej miłości do ojczyzny.
Młodego Stanisława uczyli najlepsi nauczyciele starannie dobierani przez matkę. Chłopcu przekazywano ogromną wiedzę, co miało wpływ na przemądrzałość chłopca, ale i na skłonność do uczuciowości. Król w swoich pamiętnikach później napisał, że nigdy nie pozwolono mu być dzieckiem. Stanisław szybko opanował świetnie język francuski i niemiecki, a także radził sobie dość dobrze z językiem angielskim. W 1748 r. rodzice, dla uzupełnienia edukacji wysłali go za granicę. Będąc w Holandii interesował się organizacją armii, ustrojem kraju, sztuką i nauką. Wiele dzieł malarskich wywarło wielki wpływ na przyszłego mecenasa sztuki. Po powrocie z Holandii Stanisław był gościem wielu domów magnackich, bliżej interesował się sprawami publicznymi i dalej się uczył. Wtedy, popierając opinię „Familii” doszedł do wniosku, że jeśli Fryderyk II zajął Śląsk, jego zapędy do zagarnięcia innych ziem polskich mogą się ziścić, wobec czego, w obawie przed zachłannością Prus może Polskę ratować jedynie sojusz z Rosją. W 1750 r. jako 18-letni młodzieniec został wybrany posłem. Mógł teraz dokładniej poznać zwyrodnienie parlamentaryzmu polskiego (bezowocne gadaniny, zakulisowe walki grup magnackich i prywata).
Stanisław Poniatowski jeździł do Berlina, Drezna i Wiednia. W 1752 r. ponownie wybrano go posłem. Objeżdżając dwory ziemiańskie swoich wyborców poznawał życie szlachty i obrazem tym nie był zachwycony.
Po zerwanym sejmie młody Stanisław wybiera się ponownie za granicę, tym razem na dłuższy pobyt i to przez Austrię, Niemcy i Holandię do Francji i Anglii. Zachwycony był pobytem we Francji, gdzie miał możność pogłębić swoją wiedzę z dziedziny filozofii, literatury i sztuki francuskiej. Chętnie przebywał w modnych salonach paryskich, obracał się wśród dworzan i chłonął przejawy życia umysłowego i artystycznego Francji. Będąc tam spotkał największych myślicieli Oświecenia.
Stanisław Poniatowski nie stronił od spotkań towarzyskich. Pięknie się wyrażał, znakomicie tańczył a jako nieprzeciętnie urodziwy podobał się kobietom. W Anglii Stanisław zapoznał się z techniką i parlamentaryzmem angielskim. Był zachwycony wykształceniem polityków. Przebywał na dworze królewskim i w salonach arystokratycznych. Wszędzie go lubiano i podziwiano.
Po powrocie do kraju, dla uzyskania przez „Familię” przychylności Rosji, młody Stanisław Poniatowski mianowany zostaje stolnikiem litewskim a następnie pełni funkcję sekretarza ambasady angielskiej. Będąc w Petersburgu w życiu młodego Stanisława miał miejsce fakt, który ogromnie zaważył na dalszych jego losach. Poznał i gorąco pokochał żonę następcy tronu rosyjskiego, przyszłą carycę Katarzynę II. Młodzi kochankowie wspólnie czytali Woltera a przyszły król rozwijał przed ukochaną kobietą projekty reform w swojej ojczyźnie.
8. Pierwsze poczynania króla
R
eformy te były różnego typu. Król Stanisław August nie tylko zmienił miejsce koronacji (dotąd koronacje odbywały się w starej stolicy Polski Krakowie) w Warszawie, ale dokonał również radykalnej reformy w zakresie kostiumowym. Nowością była peruka i kapelusz z obfitym białym pióropuszem. Te nowości miały harmonizować z duchem Oświecenia, którym król był bardzo przejęty. Zaraz po wyborze król powołał do życia stałą „konferencję króla z ministrami”, czyli organ przypominający rząd. Komisja mennicza zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych.
Król wyznaczył także pierwsze komisje dobrego porządku dla miast, które miały zająć się skarbowością i gospodarką miast królewskich.
9. Knowania państw ościennych
M
imo pierwszych osiągnięć króla dalsze reformy w Rzeczypospolitej stawały się coraz bardziej wątpliwe, wobec pogarszającej się sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej. Rosja zgodziła się na reformy w Polsce, aby osiągnąć sprzymierzeńca do sojuszu północnego.
Najbardziej bruździły Prusy. Obawiając się zwiększenia w Polsce siły militarnej i politycznej, starały się poróżnić Petersburg z Warszawą. Mając na uwadze uchwalone na sejmie w 1764 r. cło generalne, król pruski Fryderyk II w 1765 r. utworzył w Kwidzyniu komorę celną i przymusowo pobierał cło od wszystkich towarów płynących Wisłą do Gdańska. Kiedy król polski zwrócił się do Katarzyny II o poparcie, nie odniósł żadnego rezultatu, wręcz zmuszony był znieść cło generalne.
Stosunki między Polską a Rosją ulegały pogorszeniu i carat coraz bardziej widocznie wycofywał swe poparcie dla programu reform „Familii”. Rosja obawiała się, że Rzeczpospolita wymknie się spod wpływów rosyjskich i stanie się państwem samodzielnym. Na domiar złego różne grupy magnackie straszyły szlachtę utratą wolności i absolutyzmem. Dlatego król czuł się na tronie niepewnie i dalej zabiegał o poparcie caratu. Przypuszczał, że tylko Katarzyna II może mu dać pełne poczucie bezpieczeństwa.
10. Sprawa innowierców i konfederacja radomska
T
ymczasem ambasador rosyjski Repnin aktywnie działał na terenie Rzeczpospolitej. Aby osłabić władzę królewską, chciał skłócić króla z rzeszą katowickiej szlachty i wywołać w kraju niepokój, co ostatecznie pogrążyłoby planowane przez króla reformy. Król mimo osobistej obojętności religijnej, liczył się z potęgą Kościoła. Wiedział o tym Repnin i w sposób prowokacyjny żądał równouprawnienia politycznego dla innowierców. Król na ten temat nie podjął dyskusji i nic nie zmienił. Taka postawa Stanisława Augusta uznana została przez Rosję i Prusy jako próba usamodzielnienia polityki. Wtedy do Rzeczypospolitej wysłane zostały nowe wojska carskie, pod osłoną których innowiercy zawiązali w 1767 r. dwie konfederacje: prawosławni w Słucku a protestanci w Toruniu. Ponieważ wystąpienia te były zbyt słabe, aby zmienić układ polityczny w Rzeczypospolitej, Repnin podjął rokowania z przywódcami opozycji „Familii”. Zawiązano w obronie „wiary i wolności” konfederację wrogów króla w Radomiu. Konfederaci potępili dotychczasowe reformy i wysłali poselstwo do Katarzyny II z prośbą o gwarancję dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej. Konfederację przeniesiono z Radomia do Warszawy a miejscem ich spotkań stał się gmach ambasady rosyjskiej. W Ogrodzie Saskim postawiono namioty dla 1800 piechurów carskich, przed gmachami publicznymi, obok posterunków polskich, stanęły znacznie silniejsze warty rosyjskie. Z Prus dochodziły wieści, że przeprowadzono werbunek do wojska. Listę posłów na sejm ułożył według swego uznania sam Repnin. Podczas sejmików nie wolno było odczytywać żadnych orędzi, które nie byłyby wcześniej zatwierdzone.
Widząc to, Stanisław August znów jednał sobie Katarzynę II. Repnin, wykorzystując istniejąca sytuację, zażądał ponownie przywrócenia praw innowiercom. Wywołało to burzę protestów. Wtedy Repnin polecił wywieźć 4 najaktywniejszych posłów oponentów do Kaługi. Na sejmie w 1767 r. innowiercy otrzymali prawo pełnienia funkcji publicznych, swobodę kultu i prawo budowy świątyń oraz szkół. Ustrój Rzeczypospolitej określać miały od tej pory „prawa kardynalne”. Po wieczne czasy trwać miały: wolna elekcja, liberum veto, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, przywilej szlachecki sprawowania urzędów, posiadania ziemi i władzy nad chłopami.
Cały ustrój państwa poddano gwarancji carowej Katarzyny II. Katolicyzm pozostał religią panującą.
11. Konfederacja barska
W
ydarzenia radomskie przyniosły bolesne rozczarowanie szerokim rzeszom szlachty. 29.II.1768 r. w Barze na Podolu doszło do zawiązania nowej konfederacji, pod hasłem utrzymania przywilejów katolików oraz niezależności państwa. Marszałkiem związku wojskowego został Kazimierz Pułaski. Po zaciętej obronie padł Berdyczów a potem Bar. Resztki wojsk konfederackich wraz z przywódcami znalazły schronienie w Mołdawii. Ruch barski przeniósł się na inne tereny Rzeczypospolitej i stał się zarzewiem kilkuletniej walki. Między konfederatami istniały różnice celów walki. Magnaci myśleli o obaleniu króla i go uprowadzeniu. Średnia szlachta walczyła o usunięcie wojsk rosyjskich z Polski. Miasta raczej sympatyzowały z królem, który daremnie usiłował porozumieć się z konfederatami. Ostatecznie wysłał wojsko polskie przeciwko zbuntowanym, nakazując unikania gwałtów, grabieży i wszelkich okrucieństw, zalecając ułatwienie konfederatom kapitulacji.
W tym samym czasie na Ukrainie wybuchło powstanie chłopskie tzw. „Koliwszczyzna”. Palono dwory, zabijano szlachtę, niszczono kościoły katolickie. Najwięcej ofiar padło w miasteczku Humanżu. Powstanie to zostało okrutnie zdławione przez wojska polskie i carskie, bowiem Rosja obawiała się, że rozprzestrzeni się na całe imperium.
W tej sytuacji Katarzyna II, widząc piętrzące się trudności w uspokajaniu Polski, skłania się ku naleganiom Fryderyka II i aprobuje rozbiór Rzeczypospolitej.
12. I rozbiór Rzeczypospolitej
J
uż przed I rozbiorem Rzeczypospolitej, bo w roku 1769 Austria, sprzyjająca konfederatom barskim, zajęła Spisz a w następnym roku starostwa: czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie. Fryderyk II odciął kordonem „sanitarnym” Prusy Królewskie i część Wielkopolski, rzekomo chroniąc się przed zarazą. 5.VIII.1772 r. zaborcy Rosja i Prusy podpisali w Petersburgu porozumienie rozbioru Rzeczypospolitej. Dołączyła do nich Austria. Państwa zachodnie nie protestowały. Prusy zagarnęły Pomorze bez Gdańska i Torunia, oraz Warmię z Elblągiem i pas ziem nad Notecią. Austria zajęła południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, województwo ruskie oraz część bełskiego i podolskiego. Rosja zabrała ziemie leżące między rzekami Dźwiną i Dnieprem.
Z terytorium posiadanego poprzednio tj. 732 tys. km2 i około 11 mil. ludności. Rzeczpospolita utraciła łącznie około 210 tys. km2 i około 4,5 mil. ludności. Był to cios tymbardziej potężny, gdyż Polska utraciła Pomorze, Prusy panowały nad ujściem Wisły i stały się tym samym faktycznym dyktatorem gospodarczym Polski. Rozbiorcy mieli całkowitą swobodę działania w Rzeczypospolitej. Wspólnie domagali się zwołania sejmu, który zatwierdziłby dokonane zabory.
Stanisław August starał się odwlec zwołanie sejmu, ale gdy zaborcy zagrozili mu dalszymi roszczeniami, uznał, że dalej zwlekać nie można. Zaborcy wielu posłom zabronili wzięcia udziału w obradach sejmu.
Sejm rozbiorowy zebrał się w 1773 r. i podpisano traktat rozbiorowy (18.IX.1773 r.). Garstka posłów z Korony i Litwy zaprotestowała na samym początku obrad przeciwko stworzeniu konfederacji a poseł Tadeusz Rejtan rzeczywiście zasłonił własnym ciałem wejście do izby sejmu.
13. Próby reform na sejmie rozbiorowym
D
zięki królowi sejm rozbiorowy zajął się również reformami stosunków wewnętrznych Rzeczypospolitej.
Powstała Rada Nieustająca, która miała za zadanie kierować całokształtem administracji w kraju. W krajach zachodnich taki organ przyczyniał się do jednoczenia państwa, jego centralizacji i wzrostu władzy króla. W Rzeczypospolitej tworząc Radę Nieustającą myślano raczej o kontroli i wyręczaniu króla w rządach. Niektórzy magnaci pragnęli upokorzyć króla, uważając go za figuranta w koronie i mieli zamiar w ten sposób przejąć całkowicie władzę w swoje ręce.
Rada Nieustająca składała się z 18 posłów i 18 senatorów. Odpowiedzialna była przed sejmem i rozstrzygała sprawy większością głosów. Rada Nieustająca podzielona była na 5 departamentów: „Interesów Cudzoziemskich”, policji czyli „Dobrego Porządku”, wojska, „Sprawiedliwości” i Skarbu. Przewodniczyli im ministrowie - fachowcy.
Zachowano komisje skarbowe i wojskowe. Pozwolono szlachcie zajmować się handlem, rzemiosłem i operacjami bankowymi.
Liczbę wojska ustalono na 30 tys.. Dla zapewnienia środków na jego utrzymanie wprowadzono cło generalne i jednolite podatki - podymne. Oddano w wieloletnią dzierżawę dobra królewskie na drodze licytacji, przekazując je tym, którzy ofiarowali wyższe czynsze.
By przeciwstawić się dalszym reformom, sejm rozbiorowy powiększył prawa kardynalne o zakaz powoływania na tron cudzoziemca oraz dzieci i wnuków panującego i oddał gwarancję tych praw trzem zaborcom. Powstała też Komisja Edukacji Narodowej. Niektórzy magnaci przeciwni byli reformom. Skłonni byli hołdować prywacie i korupcji tzw. „złotej wolności”. Niezadowoleni organizowali intrygi a nawet skargi i prowokacje przeciwko królowi. Ambasador rosyjski Stackelberg także nie oszczędzał znieważonego króla a nawet groził jego detronizacją.
14. Kodeks Zamoyskiego
P
atriotycznie myślący Polacy pragnęli za wszelką cenę naprawić stosunki w Rzeczypospolitej. Jednym z nich był ekskanclerz Andrzej Zamoyski. Bardzo gorliwie i z pośpiechem stworzył projekt kodeksu, któryby nie naruszał zasadniczych przywilejów szlachty, ale rozszerzał prawa mieszczan i łagodził poddaństwo chłopów. Mimo ograniczonych praw znaleźli się jego przeciwnicy. Do nich należał też ambasador rosyjski Stackelberg, który obawiał się, by uchwalenie kodeksu nie przyniosło zbyt dalekich zmian ustrojowych. Kodeks Zamoyskiego został ostatecznie odrzucony.
15. Sejm Wielki
W
wyniku dążeń różnych grup magnaterii i szlachty do przeprowadzenia reform w Rzeczypospolitej lub ich zaniechania, dojrzewają nowe ugrupowania polityczne. Tworzą się podstawy przyszłego obozu patriotycznego z Czartoryskimi, Ignacym Potockim i Stanisławem Małachowskim na czele. Współdziałał z tym obozem (nie poseł) Hugo Kołłątaj. Kwestionowali oni skuteczność zmian dokonywanych przy pomocy Rosji. Byli ogromnymi zwolennikami reform i liczyli na pomoc Prus.
Inny obóz polityczny to tzw. hetmański, gdzie prym wodzili: Franciszek, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski i Szczęsny Potocki. Obóz ten był przeciwny wszelkim reformom, obawiał się wzmocnienia władzy centralnej, pragnął utrzymania „złotej wolności”.
Było jeszcze stronnictwo dworskie, któremu przewodniczył król. Dążyło ono do przeprowadzenia umiarkowanych reform, ale w sojuszu z Rosja.
Rosja w tym czasie wzmocniła swoje znaczenie międzynarodowe. W 1787 r. Rosja i Austria chcąc podzielić się europejskimi posiadłościami Turcji, wznieciły z nią wojnę. Przeciwko osłabieniu Turcji wystąpiła Anglia i Prusy. W tych rozgrywkach dyplomacja pruska usiłowała pozyskać Polskę.
Stanisław August pragnął wykorzystać wojnę turecką dla polskich celów. Godził się porozumieć z Rosją w Kaniowie, dopomóc jej zbrojenie, a za to liczył na zgodę Katarzyny II przy przeprowadzaniu w Rzeczypospolitej wewnętrznych reform. Sądził, że w ten sposób wzmocni w państwie swoją władzę. W takiej sytuacji międzynarodowej rozpoczął w Warszawie w 1788 r. swe obrady Sejm Wielki.
Zawiązała się konfederacja, zajęto się sprawą wojska i innymi reformami. Posłowie uchwalili 100 tys. armię - ostatecznie 65-tysięczną i podatek tzw. „ofiarę dziesiątego grosza”. Szlachta z dóbr miała płacić 10% dochodu, a duchowieństwo 20%.
Prusy teraz wystąpiły z własnym projektem sojuszu z Polską. Sejm zniósł Radę Nieustającą i w 1790 r. podpisał traktat z Prusami. Dalsze wydarzenia polityczne na arenie międzynarodowej doprowadziły do odwrócenia się Prus od Rzeczypospolitej i porozumienia się z Rosją. Sejm Wielki uchwalił w kwietniu 1791 r. prawa o miastach królewskich a 3 maja 1791 r. konstytucję.
16. Konstytucja 3 Maja 1791 r.
K
onstytucja 3 maja zwana Ustawą Rządową, składała się z 11 artykułów i zawierała wiele istotnych zmian w zakresie modernizacji państwa. Chłopom ogólnie zapewniono opiekę państwa i rządu. Od życia politycznego odsunięto szlachtę - gołotę, godząc w ten sposób w magnaterię. Mieszczaństwo miało prawa wcześniej uchwalone.
Zapowiedziano tolerancję religijną, zaznaczając, że katolicyzm jest religią panującą. Zniesiono odrębność Litwy i Korony.
W myśl Oświecenia (Monteskiusz) ustalono w Rzeczypospolitej trzy władze: prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Prawodawcza - to Sejm składający się z 204 posłów szlacheckich i 24 plenipotentów miejskich. Wszystkie uchwały zapadać miały większością głosów a więc zniesiono liberum veto i konfederację. Sejm ma być zawsze gotowy a okres kadencji 2-letni. Co 25 lat miano dokonać rewizji konstytucji.
Władzę wykonawczą sprawuje król dziedziczny (elekcję zachowano tylko w razie wygaśnięcia dynastii). Po śmierci Stanisława Augusta królem w Polce miał być Fryderyk August saski. Królowi pomagać ma w rządzeniu Straż Praw - ministrowie: policji, pieczęci, wojny, skarbu i spraw zagranicznych. W skład Straży Praw wchodził też prymas.
Sądy miały być sprawiedliwe.
Nad wojskiem władzę powierzono królowi.
Wszelka władza pochodzi od woli narodu, ale naród w dalszym ciągu rozumiano jako szlachtę. Polska miała być odtąd monarchią konstytucyjną. Wielką rolę w stworzeniu tej konstytucji odegrał król Stanisław August.
17. Konfederacja targowicka
R
osja zwyciężyła w wojnie z Turcją. Triumfująca Katarzyna II lekceważyła Austrię a Prusy skłonne były zgodzić się na jej propozycje. Wykorzystała wtedy magnatów polskich: Szczęsnego Potockiego, Seweryna Rzewuskiego i Ksawerego Branickiego, którzy przeciwni byli konstytucji majowej. Skłoniła ich do podpisania w Petersburgu aktu konfederacji, który oni ogłosili 14.V.1792 r. w pogranicznym miasteczku Targowicy. Akt ten unieważniał Konstytucję 3 Maja i zapowiadał przywrócenie dawnych swobód szlacheckich. Rosja natomiast z wojskiem ruszyła na Polskę.
Sejm ogłosił wtedy znamienne słowa „Idźcie za królem, za wodzem, za ojcem waszym”. Król tymczasem nie wierzył w zwycięstwo. Po udanej walce pod Zieleńcami, gdzie dowódcą był bratanek króla książę Józef Poniatowski, wprowadzono krzyż „Wirtuti Militari”, który przydzielano najbardziej zasłużonym żołnierzom i oficerom. Stanisław August, widząc utratę Litwy i części Ukrainy, zmienił całkowicie swoją politykę. Pragnie jak najszybciej zawrzeć pokój, aby móc jeszcze pertraktować i ocalić siebie oraz część dorobku Sejmu Wielkiego.
Katarzyna II zażądała przystąpienia króla do Targowicy. Ignacy Potocki błagał króla, aby nie łączył się z haniebną konfederacją, aby ostatecznie złożył koronę i udał się na emigrację. Niestety Stanisław August zadecydował wstąpić do Targowicy. Zawiadomił o tym kraj i wojsko. Na wieść o tej tragedii w Warszawie wybuchają rozruchy, przywódcy stronnictwa patriotycznego opuszczają kraj, niektórzy oficerowie podają się do dymisji.
Pozostał król zhańbiony, poniżony i ruina kraju. W Warszawie szerzą się represje.
18. II rozbiór Rzeczypospolitej
D
rugi rozbiór Polski jest faktem dokonanym, trzeba tylko go zatwierdzić. Wojska pruskie wkraczają do Wielkopolski. Król polski na życzenie Katarzyny II udaje się do Grodna. Tam też zwołany zostaje sejm Rzeczypospolitej, który zatwierdzi (w 1793 r.) II rozbiór Polski.
Austria zaangażowana w wojnie z Francją w II rozbiorze Polski nie bierze udziału. Rosja zajmuje większość Białorusi i Ukrainy oraz Podole. Prusy zagarniają Gdańsk i Toruń, Wielkopolskę i zachodnie Mazowsze.
Ogółem zaborcy zajęli 300 tys. km2 ziem i 4 mil. ludności. Liczba wojska miała być zredukowana do 15 tys.. Powstała nowa Rada Nieustająca, którą kierował ambasador carski.
Tak zakończył się jeszcze jeden okres panowania Stanisława Augusta, można rzec okres upokarzający. Król wiedział, że niestety uczestniczy w dziele hańby.
19. Sytuacja wewnętrzna w kraju po II rozbiorze
R
zeczpospolita po II rozbiorze straciła resztki swej samodzielności. Ciężka sytuacja gospodarcza kraju powodowała rządzę i nienawiść do targowiczan i ludzi Grodna. Manufaktury i rzemiosło tracili odbiorców. Upadły banki polskie a staranie się o pożyczkę za granicą kończyło się niepowodzeniem. Drożyzna i kwaterunki obcych wojsk dobijały ludność wsi i małych miasteczek. Dymisjonowani oficerowie i żołnierze pozostawali często bez środków do życia. Król był bezsilny. Ambasador rosyjski decydował o nominacjach na urzędy, miał w swoich rękach policję. Król aprobował tę politykę bez sprzeciwu. Nowy ambasador rosyjski Igelström bezwzględny, brutalny, ograniczony, rabuś naszego mienia zdołał szybko wywołać w Polsce nastroje nienawiści. Aresztowania, gwałty, rozbudowany system szpiegowski towarzyszyły jego poczynaniom.
Od 1792 r. pogłębia się rozłam miedzy królem a wielu wybitnymi działaczami Sejmu Wielkiego. Patrioci ci, chcą ratować niepodległość i poderwać lud do walki. Król natomiast wierzy tylko w obronę przed zaborcami w oparciu o tradycyjną armię regularną. Nie wierzył w uzbrojenie chłopów i mieszczan. Miał przed oczyma rewolucję francuską i obawiał się republiki.
20. Powstanie kościuszkowskie
W
mniemaniu króla, powstanie było niedopuszczalnym szaleństwem, które zakończy się klęską Rzeczypospolitej. Nie zrywał jednak kontaktów ze spiskowcami, starał się im pomagać, aby oddziaływać na nich uspokajająco i hamować ich zapał do walki. Jak tylko to było możliwe, paraliżował wpływy lewicy.
Tymczasem 24.III.1794 r. rozpoczyna się powstanie. Tadeusz Kościuszko, na Rynku w Krakowie składa słynną przysięgę. W Warszawie król obserwuje wzrost nieprzychylnych sobie nastrojów. Zaraz na początku powstania starły się z sobą dążenia króla i Kościuszki. Naczelnik oczekuje, że Warszawa przyłączy się do walki. Król przeciwnie - pragnie zlokalizować cały ruch w Krakowie i okolicy. Jednak 17.IV.1794 r. wybucha insurekcja w Warszawie. Przedstawiciele lewicy powstańczej tworzą klub jakobinów polskich. W tej sytuacji król oficjalnie przystępuje do powstania, ale nie jest dopuszczony do udziału we władzy powstańczej. Kościuszko królowi nie ufa. W Warszawie aresztuje się targowiczan. Stanisław August drży o życie. Nastroje rewolucyjne rosły. Jakobini, na wzór francuski, domagają się rozprawy ze zdrajcami. Sąd Kryminalny skazał 4 czołowych targowiczan na karę śmierci przez powieszenie. Powołano w stolicy Radę Najwyższą Narodową. Rekwirowano złoto i srebro na potrzeby państwa. Wybucha powstanie ludowe. Dochodzi do samosądów. Jednym z ukaranych jest młodszy brat króla, prymas Michał Poniatowski, bardzo niepopularny w powstańczej Warszawie ze względu na swoją sympatię do caratu, niechęć do Konstytucji 3 Maja i współpracę z Targowicą.
Na zachodnich granicach walczą przeciwko Polakom wojska pruskie. W Wielkopolsce wybucha powstanie.
Bitwa maciejowicka stała się punktem zwrotnym w dziejach powstania. Naczelnika wzięto do niewoli rosyjskiej. Armia polska się rozprzęga, brak wiary do dalszej walki. Nowym naczelnikiem powstania zostaje Tomasz Wawrzecki, człowiek uczciwy, ale nie posiadający uzdolnień wojskowych, ani autorytetu i zaufania. Król stanowczo odrzuca propozycje Wawrzeckiego aby opuścił stolicę wraz z armią powstańczą. Obce wojska wkraczają do Warszawy i powstanie upada..
Stanisław August na żądanie carycy Katarzyny II udaje się do Grodna.
21. III rozbiór Polski
D
nia 24.X.1795 r. trzy mocarstwa porozumiały się i ostatecznie podzieliły miedzy siebie resztę naszego kraju.
Prusy otrzymały większość Mazowsza z Warszawą i tereny po Niemen. Austrii przypadła Małopolska z Krakowem po Pilicę, Lubelszczyzna oraz część Mazowsza i Podlasia po Bug. Rosja zabrała tereny na wschód od linii Niemen - Bug i Kurlandię.
Zażądano od króla abdykacji.
Ostateczna konwencja rozbiorowa podpisana przez trzy mocarstwa, miała miejsce w Petersburgu 25.I.1797 r.
22. Śmierć króla Stanisława Augusta
P
o śmierci Katarzyny II syn jej Paweł I uwolnił polskich jeńców wojennych a Stanisława Augusta zaprosił do Petersburga. Tam król nasz w Marmurowym Pałacu spędził resztę życia. Bywał na uroczystościach dworskich, pisał pamiętniki a świadom swej klęski przygotowywał obronę. Zmarł 12.II.1798 r.
Car Paweł I natychmiast po śmierci Stanisława Augusta kazał opieczętować gabinet królewski a przede wszystkim biurko, które następnego dnia z całą zawartością wywieziono. Króla pochowano w kościele św. Katarzyny w podziemiach nawy głównej.
W 1938 r. z uwagi na to, że kościół św. Katarzyny zakwalifikowany został do rozbiórki, władza związku sowieckiego zdecydowała się przekazać zwłoki króla Polsce.
W lipcu przewieziono trumnę do Polski i pochowano w Wołczynie, miejscu urodzenia Stanisława. Do dziś tam spoczywają szczątki króla, mimo, że Wołczyn nie wszedł po II wojnie światowej w skład państwa polskiego.
23. Edukacja i nauka Oświecenia w Polsce
W
ielką rolę odegrał król Stanisław August w dziedzinie kultury. Kasacja zakonu jezuitów umożliwiła zasadniczą reformę szkolnictwa. Sejm rozbiorowy w 1773 r. powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej. Stworzono jednolity system szkolnictwa (szkoły elementarne, podwydziałowe, wydziałowe i 2 szkoły główne w Krakowie i Wilnie). Szkoły główne zreformowano w duchu Oświecenia. Język polski stał się językiem wykładowym. Powstało Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych, które wydało pierwszy elementarz i inne podręczniki. Tym wszystkim edukacyjnym zmianom patronował król.
W Warszawie założył Szkołę Rycerską.
Nauka polska doby Oświecenia wniosła własny oryginalny wkład do wiedzy europejskiej. W Wilnie i Krakowie uruchomiono obserwatoria astronomiczne. Powstały prace matematyczne o charakterze podręcznikowym. W Warszawie stworzono pierwszą w Polsce pracownię chemiczną. Interesowano się problemami technicznymi. Dobrze rozwijało się przyrodoznawstwo. Wzrósł poziom wiedzy lekarskiej. W Krakowie zbudowano pierwszą klinikę w Polsce.
Rozwijały się badania nad społeczeństwem. Adam Naruszewicz podjął się opracowania dziejów Polski do 1386 r.
Duże znaczenie miała działalność popularyzatorska publicystów, tłumaczy i pisarzy.
Ówczesne czasopiśmiennictwo miało ogromne znaczenie, np. „Pamiętnik Historyczno-Polityczny”, „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Sam król zapoczątkował zbiór map Rzeczypospolitej, nad którymi pracowali polscy kreślarze pod kierunkiem sprowadzonych z Anglii specjalistów. W ten sposób powstał atlas Polski.
Król dążył do rozbudzenia zainteresowań i rozwinięcia tych gałęzi nauki, które szczególnie ważne były dla państwa, dla jego gospodarki, czy administracji. Jego osobistą dumą był gabinet fizyczny, w którym gromadził różne przyrządy, skupując je w całej Europie. Pod koniec panowania Stanisława Augusta liczba ich sięgała 132 a były to: zegary, lunety, teleskopy i in.
Król sporządzał własnoręcznie katalog swoich zbiorów, każdy przedmiot starannie opisywał i dokładnie wskazywał na jego użyteczność i zastosowanie.
Pamiętnik Historyczno-Polityczny donosił, że 6.VII.1784 r. została ukończona budowa piorunochronu na wieży zamkowej, zbudowana na koszt króla.
Duże zainteresowanie przejawiał król dla lotów balonem. Pierwszy balon w Polsce wypuszczono w Warszawie w 1783 r. w obecności króla i dygnitarzy państwowych. Pierwszy lot nad Warszawą był wielką sensacją (1789 r.).
Król miał również swój zbiór minerałów.
Na Zamku posiadał wspaniałą bibliotekę.
24. Literatura
L
iteratura miała przede wszystkim charakter pouczający. Pisarze starali się wychowywać społeczeństwo współdziałając ze szkołą i nauką. Do takich pisarzy należał m.in. Adam Naruszewicz. Dużo pisał Ignacy Krasicki - biskup warmiński (Monochomachia, Myszeida, bajki). Wyśmiewał i piętnował ciemnotę i zacofanie szlachty. Ideał szlachcica - gospodarza podał w powieści „Pan Podstoli”.
Wyraźny wpływ na ożywienie ruchu umysłowego miał dwór królewski. Stanisław August skupiał wokół siebie najwybitniejszych pisarzy, naukowców, artystów, poetów. Organizował słynne obiady czwartkowe , na których dyskutowano o sztuce i literaturze, także ważniejszych problemach państwowych. Otaczał opieką i hojnie popierał każdą twórczość.
Mecenat królewski przyczynił się do rozwoju i ugruntowania Oświecenia w Polsce.
W czasie Sejmu Wielkiego działała w Warszawie Kuźnica Kołłątajowska, gdzie mecenat mieszczański odgrywał wielką rolę.
25. Teatr
W
ielkie ożywienie kulturalne spowodował teatr narodowy, założony przez Stanisława Augusta. Zbudowano nowy gmach teatru, gdzie wystawiano sztuki polskie. W czasie Sejmu Wielkiego wystawiono „Powrót Posła” Juliusza Ursyna Niemcewicza. Repertuar teatralny tworzyli m.in. Franciszek Zabłocki, Ignacy Krasicki i Wojciech Bogusławski, pierwszy dyrektor teatru narodowego a zarazem aktor, reżyser i tłumacz.
26. Sztuka Oświecenia w Polsce
W
yraźny rozkwit przeżywała w dobie Oświecenia architektura i malarstwo.
Stanisław August utworzył na Zamku ośrodek artystyczny. Sprowadzał cudzoziemców. Sztuka miała promieniować z dworu królewskiego i zachęcać magnatów do naśladowania. Wśród artystów przebywających wówczas w Polsce byli malarze: Marceli Bacciarelli, Bellotto Canaletta, Piotr Norblin i rzeźbiarze: Andrzej Le Brun i Jakub Monaldi, oraz architektów: Dominik Merlini i Jan Kamsetzer. Budowano w stylu rokoko i w stylu klasycznym. Architekt pochodzenia włoskiego Dominik Merlini odrestaurował i przebudował częściowo wnętrze Zamku warszawskiego oraz przebudował pałac w Łazienkach. Powstało też wiele kamienic mieszczańskich. Nowy styl dotarł na prowincję, gdzie budowano wspaniałe pałace i dworki.
Stosunkowo najsłabiej interesował się król muzyką. Mimo to w 1778 r. wystawiono w Warszawie wodewil „Nędza uszczęśliwiona”, skomponowany przez osiadłego w Polsce Słowaka Macieja Kamieńskiego. Natomiast Czech Jan Stefani napisał muzykę do wodewilu „Krakowiacy i górale”. Pod względem muzyki dwór królewski prześcigały dwory magnackie, zwłaszcza Ogińskich. Michał Klemens Ogiński był kompozytorem wspaniałych polonezów.
27. Gospodarka w Rzeczypospolitej
w końcu XVIII w.
G
ospodarka polska była w trudnym położeniu. Na wsi pańszczyzna hamowała postęp techniczny. W okresie Oświecenia coraz częściej myślano o zmianach również na wsi. Nieliczni panowie zamieniali pańszczyznę na czynsz.
II polowa XVIII w. wyróżnia się w rozwoju gospodarczym Rzeczypospolitej przede wszystkim rozbudową przemysłu manufakturowego. Stanisław August posiadał manufakturę w Kozienicach (broni). Na Litwie pod Grodnem w dobrach królewskich podskarbi Antoni Tyzenhaus założył ponad 20 różnych manufaktur, ale niestety szybko upadły.
Król starał się robić wszystko, aby gospodarkę ratować. Wznowił prace górnicze w kopalni miedzi znajdującej się w Zagłębiu Staropolskim. Starał się o połączenie komunikacyjne, zwłaszcza drogami wodnymi. Zbudowano 2 kanały: Ogińskiego i Królewski, łączący Bug i Prypecią, ułatwiający transport ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej. Król przyczynił się do tego, aby otoczono murem obronnym twierdzę kamieniecką. Zbudował mennicę dla ochrony polskiego złotego. Wybudował też ludwisarnię, a w czasie sejmu 1776 r. darował krajowi ponad 100 armat i pewną sumę pieniędzy na rzecz wzmocnienia wojska.
Za panowania St. Augusta powstały banki mieszczańskie i odradzały się miasta. Warszawa w końcu XVIII w. przekroczyła 100 tys. mieszkańców. Do dziś jest największym miastem polskim i najbardziej dynamicznie się rozwijającym.
28. Wnioski i ocena działalności króla
Stanisława Augusta
P
ostaram się podsumować osiągnięcia i klęski ostatniego króla Rzeczypospolitej Stanisława Augusta i wyrazić swoje przemyślenia na ten temat. Gdy państwa ościenne: Rosja, Prusy i Austria się wzmacniały, Rzeczypospolita, leżąca w centrum Europy, była krajem słabym i coraz bardziej zależnym od swoich sąsiadów. W takich warunkach w 1764 r. na tron polski wstępuje Stanisław August wyniesiony przez Katarzynę II, która go dobrze znała i wiedziała, że będzie narzędziem w jej ręku. Ten fakt niewątpliwie wpłynął na to, że król Stanisław August był pod względem politycznym całkowicie zależny od swej faworytki. W tym miejscu muszę dodać, że sejm konwokacyjny i elekcja odbywały się w obecności wojska rosyjskiego w Warszawie i okolicy. Katarzyna II od początku posiadała w Warszawie swego ambasadora, który hamował wszelkie samodzielne działania króla.
Stanisław August był człowiekiem inteligentnym, wiedział, jaka jest jego sytuacja w kraju. Pierwsze 12 lat jego panowania wypełnione były stałymi walkami, buntami i interwencją obcych.
Król miał wiele wrogów również wśród magnatów. Jestem zdania, że nie był on politykiem krótkowzrocznym, ani załamany różnymi przejściami, człowiekiem nieszczęśliwym. Myślę, że raczej na takiego pozował, używając często wybiegu łez. Płakał przed ambasadorem rosyjskim i przed obcokrajowcami. Równocześnie jednak jego giętkość i umiejętność przystosowania do zmienianej sytuacji przeszła wszelkie oczekiwania. Były okresy w jego panowaniu, że zamierzał zmienić swoją orientację polityczną i oprzeć się na Prusach, aby tym samym ratować Polskę i dobrze zapisać się w historii. Po I rozbiorze wysłał na dwory europejskie swoich przedstawicieli z prośbą o pomoc, ale jej nie uzyskał. Były tylko skromne wyrazy współczucia.
Na każdym kroku widzimy, że król Stanisław August jest postacią niejednoznaczną i bardzo kontrowersyjną. Ten pozornie miękki, płaczliwy, zahukany król po każdym zawodzie, zmieniając tylko taktykę, będzie usiłował wrócić konsekwentnie do reformy państwa, która ma zwiększyć zakres jego władzy i uczynić go rzeczywistym monarchą. Toteż wielkim pozytywnym wydarzeniem było przystąpienie króla do prac nad konstytucją majową, oraz zaprzysiężenie jej 3 maja 1791 r.
Słabość polityczną króla i całkowitą zależność od Rosji widzimy niebawem, gdy król zgadza się na przystąpienie do konfederacji targowickiej, łudząc się że ocali kraj i siebie a także, że uda mu się obronić większość dorobku Sejmu Wielkiego. Tymczasem było to całkowite bankructwo polityczne - moim zdaniem - krok nierozważny i haniebny, który doprowadził do II rozbioru Rzeczypospolitej. Taka postawa króla musi rzucać na niego złe światło przyszłych pokoleń. Tym bardziej należy ocenić surowo króla, że zdawał sobie ze swego czynu sprawę, gdyż w obawie o tą przyszłą ocenę pokoleń na sejmie rozbiorowym w Grodnie chciał abdykować a nawet iść na wygnanie na Sybir, byle nie współdziałać w podziale kraju, którym rządzi. Jednak tej deklaracji zaborcy nie przyjęli. Uważam, że deklaracje króla na sejmie grodzieńskim (o abdykacji i Sybirze) były gestem teatralnym człowieka upadku. Nie widzę nic, co mogłoby go usprawiedliwić. Był przecież królem, symbolizował w oczach ówczesnych kraj, był nadto człowiekiem dużej inteligencji i wielkiego umysłu, orientował się wiec dobrze, iż uczestniczy w dziele hańby. Wtedy król - 62-letni mężczyzna podupadł na zdrowiu i oficjalnie odsunął się od polityki. Uważam nawet, że Stanisław August zasługiwał po takim haniebnym fakcie na surową karę jako krzywoprzysięzca, który złamał Konstytucję 3 Maja, zhańbił się przystąpieniem do Targowicy i podpisaniem II rozbioru Rzeczypospolitej.
Z przebiegu powstania kościuszkowskiego należy wnioskować, że król jako polityk przestał istnieć. Nie przewidywano wogóle funkcji króla. On sam wypowiadał się przeciwko insurekcji, choć potem oficjalnie do niej przystępuje. Walkami jednak był wielce przestraszony. Mimo różnych gestów na rzecz powstania - uważam, że z obawy o swe życie - nie związał się z nim tak naprawdę nigdy. Niewiara w zwycięstwo i asekuranctwo - to istotne elementy postępowania króla. I tak 25 listopada 1795 r. po 31 latach panowania król Stanisław August podpisał abdykację (w Petersburgu). Jego rola historyczna była skończona.
Są jeszcze nadto inne sprawy, które kompromitują króla. Do nich należą ciągle wzrastające długi. Stanisław August otrzymywał znacznie więcej, niż mógł sobie na to pozwolić ubogi, zacofany kraj. On jednak ciągle potrzebował pieniędzy a jego wydatki nie zawsze były uzasadnione z punktu widzenia interesów państwa i kultury polskiej. Historycy, interesujący się okresem Stanisława Augusta, podają, że w ostatnich latach życia sprzedał wiele cennych przedmiotów wziętych ze skarbca Korony Polskiej. Przyczyniła się do tego - jak podają - wiecznie nienasycona rodzina. W momencie abdykacji długi sięgały 40 mil. złotych, co na ówczesne czasy było sumą ogromną.
Z drugiej jednak strony, w I fazie panowania budował król na własny koszt niektóre obiekty (mennica, ludwisarnia) i wzmacniał siły zbrojne.
Stanisław August słabo interesował się mieszczaństwem i chłopstwem. Moim zdaniem niepochlebnie świadczy o królu fakt, że nie kwapił się do zniesienia ciężarów, które ich uciskały a ich żądania gotów był tłumić siłą jako nieodpowiednie wybryki.
T
eraz postaram się ocenić króla Stanisława Augusta jako mecenasa nauki i sztuki. W tych dziedzinach wykazał ogromne zainteresowanie i wiedzę. Był człowiekiem Oświecenia. Starał się o rozwój różnych dziedzin wiedzy. Lubił rozmawiać z uczonymi, poetami, malarzami, architektami. Zorganizowanie przez króla obiadów czwartkowych świadczy o tym najdobitniej. Specjalni dworzanie byli zobowiązani do zbierania wiadomości z różnych dziedzin, czytali mu je i objaśniali. Króla interesowało wszystko.
Po zajęciu przez wojska carskie Warszawy w 1794 r. zainteresował się pocztą, doceniając jej rolę w ustabilizowaniu życia kraju. Zlecił jej uruchomienie dawnym urzędnikom, którzy mieli za zadanie uzupełnić kadry kurierów.
Król niewątpliwie był człowiekiem wykształconym, znającym kilka obcych języków, toteż sam chętnie czytał obcojęzyczną literaturę.
Mam prawo twierdzić, że król był intelektualistą. Nawet w najcięższych chwilach swego życia nie opuszczała go pasja poznawcza. Intrygowały go próby braci Montgolfier, interesował się i kazał sobie wytłumaczyć zasadę konstrukcji balonu. Odręczny rysunek balonu przechowywał w swoim biurku. O jego wszechstronnych zainteresowaniach świadczą liczne zbiory i biblioteka.
Między innymi działaniami, z wielkim szacunkiem dla poczynań króla trzeba wspomnieć o powstaniu Szkoły Rycerskiej w Warszawie i Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego ministerstwa oświaty na świecie.
Atlas Rzeczypospolitej był dumą króla.
Nastąpiło za czasów Stanisława Augusta wyraźne ożywienie w zakresie czasopiśmiennictwa i literatury.
Król był założycielem teatru narodowego, co uważam za wielkie osiągnięcie naszej kultury narodowej. Dzięki królowi mamy wspaniałe architektoniczne budowle Oświecenia w Polsce i piękne Łazienki w Warszawie, uczęszczane przez wielu gości i mieszkańców stolicy.
Ponieważ król był wielkim mecenasem malarstwa, dziś wiemy, jak wyglądała Warszawa i inne miejscowości polskie w końcu XVIII w.
Te wszystkie wydarzenia kulturalne i naukowe zawdzięczamy głównie ostatniemu królowi polskiemu, tak nieszczęśliwemu politykowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.
29. bibliografia
Paweł Jasienica - Rzeczypospolita Obojga Narodów
Bożena Krzywobłocka - O mieszkańcach Zamku Warszawskiego
Maria Zywirska - Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta
Józef Andrzej Gierowski - Historia Polski 1764-1864