Stres- radzenie sobie- koszty psychologiczne (str 65- 84)

Dwa powody, dla których warto zająć się stresem jako pojęciem psychologicznym (mimo zastrzeżeń i wątpliwości):

- obowiązek znalezienia w miarę spójnej i możliwie całościowej odpowiedzi na pytanie dotyczące wpływu zdarzeń zagrażających oraz czynników szkodliwych na życie i funkcjonowanie człowieka w najróżniejszych sytuacjach i środowiskach. Współczesny człowiek jest nieustannie narażony na utratę zdrowia, życia, integralności „ja”, utratę własnego bezpieczeństwa i to w różnych wymiarach: ekonomicznym, socjalnym, publicznym.

- powszechne przekonanie wśród praktyków, że stres jest nie tylko destrukcyjnym czynnikiem, zakłócającym w sposób bezpośredni funkcjonowanie człowieka, lecz powodującym odległe, poważne konsekwencje negatywne dla zdrowia i jakości życia milionów ludzi.

Im większa reaktywność tym większe koszty psychologiczne.

Nowy model analizy zachowania się człowieka w sytuacjach stresowych składa się z elementów:

1.Zagrożenia

2. Stres jako bezpośrednia reakcja na zadziałanie zagrożenia, subiektywnie odczuwana jako stan napięcia psychicznego (emocjonalnego), mającego określoną siłę i negatywny znak, lecz nie posiadającego treści.

3. Proces zaradczy, czyli aktywność ukierunkowana na likwidację zagrożenia, jego redukcję lub własną obronę oraz na zmniejszenie stanu napięcia. Istotą tego procesu jest dwutorowość, jednoczesność oddziaływania na siebie i na otoczenie, co stanowi dodatkowe wyzwanie dla podmiotu i jego zasobów.

4. Psychologiczne koszty radzenia sobie, pojawiające się w trakcie (korelaty) i po zakończeniu aktywności zaradczej.

Może być tak, że jednostka radzi sobie w jednej sytuacji wg pozytywnej regulacji a w innej wg negatywnej.

Ogólny model analizy zachowania się człowieka w sytuacji zagrożenia

Zagrożenie- wzrost prawdopodobieństwa utraty jakiejś cenionej wartości: życia, zdrowia, dobrego imienia, dóbr materialnych, uczuć innych ludzi itp. Im większe znaczenie człowiek przypisuje danej wartości, tym większe napięcie pojawia się w momencie jej zagrożenia- tym silniejszy stres i tym więcej energii człowiek jest gotów poświęcić na walkę z czynnikiem zagrażającym lub zdarzeniem oznaczającym tą stratę.

Rodzaje:

• Fizyczne (środowiskowe)

• Społeczne

• Psychologiczne (zw. z utratą/ szkodą na własnym „ja”)

Oprócz zagrożeń są jeszcze czynniki szkodliwe (zagrażające zdrowiu, integralności cielesnej lub zdrowiu psychicznemu) np. długotrwałe zimno, hałas lub picie alkoholu, złe nawyki żywieniowe itp.

Człowiek może być SAM DLA SIEBIE źródłem zagrożenia.

Obserwowalny wskaźnik stresu- zakłócenia w zachowaniu, zwłaszcza w wykonywaniu czynności, które w normalnych warunkach przebiegają poprawnie. Stres (skutek zagrożenia) staje się czynnikiem zagrażającym zdolnościom zaradczym człowieka, a to może być wtórnym źródłem stresu.

Podstawowym składnikiem zdolności zaradczych (potencjału zaradczego) są zasoby:

• energetyczne (zdrowie, siła, sprawność mięśni),

• informacyjne (wiedza i doświadczenie poznawcze),

• instrumentalne (dostępność maszyn, urządzeń, pomocy innych ludzi oraz pieniędzy)

Najogólniejszymi cechami człowieka istotnymi w skuteczności procesu zaradczego jest odporność i wytrzymałość- cechy wrodzone (temperamentalne) oraz nabyte w toku doświadczenia. Odporność jest odpowiedzialna za ostateczny bilans zysków i strat w procesie radzenia sobie.

Stres psychologiczny ma wieloźródłową genezę.

Stres uwarunkowany jest na 3 sposoby:

- powstaje w wyniku bezpośredniej reakcji na pojawienie się zdarzenia zagrażającego Lub czynnika szkodliwego

- podlega „wzmocnieniu” ( w określonych warunkach nieefektywnego radzenia sobie) poprzez ten proces

- pochodzi z wtórnej oceny „wydatkowania” własnych zasobów

Aktywność zaradcza przebiega w warunkach zakłócenia równowagi między poszczególnymi elementami sytuacji, jest utrudniona, zagrożona i potencjalnie zagrażająca. Proces zaradczy reguluje relacje człowieka z zagrażającym otoczeniem, ale też sam jest regulowany przez układ wartości podmiotu („ja”).

Często definiuje się proces zaradczy jako: świadomy lub nieświadomy wysiłek, związany z zapobieganiem, eliminowaniem bądź osłabianiem stresorów albo z tolerowaniem ich efektów w sposób najmniej szkodliwy.

Definicja radzenia sobie wg Lazarusa (najpowszechniej przyjmowana): Jest to ciągle zmieniający się wysiłek poznawczy i behawioralny, skierowany na specyficzne wymagania zewnętrzne i/lub wewnętrzne, które oceniane są jako obciążające bądź przekraczające możliwości człowieka. Jest to podstawowy proces adaptacyjny. Obejmuje czynności ukierunkowane na zmianę własnej sytuacji na lepszą poprzez zmianę własnego zaburzonego wskutek stresu działania (skoncentrowanie się na sobie) lub poprzez zmianę zagrażającego otoczenia bądź na regulację emocji (samouspokojenie). Funkcje te mogą się uzupełniać albo wchodzić w konflikt.

Lazarus rozróżnia cztery strategie zaradcze: poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, powstrzymywanie się od działania i procesy intrapsychiczne.

Rozróżnienie strategii zaradczych wg autorki:

• Strategia prewencyjna- może być stosowana, gdy zagrożenie jeszcze nie nastąpiło, lecz może się pojawić w przewidywalnej przyszłości.

• Strategia walki, ataku, aktywnego mierzenia się z „agresywnym” czynnikiem (bezpośrednim zagrożeniem życia, zdrowia)- ogromny wydatek energetyczny i intelektualny.

• Strategia obrony (ochrony) siebie, oszczędzania sił i środków, ukrywania się, zasłaniania, budowania urządzeń ochronnych i czekanie, aż zagrożenie zmniejszy się samo. Gdy zagrożenie nie mija to jedynym wyjściem jest ucieczka.

• Strategia ucieczki- stosowana w sytuacjach beznadziejnych, gdy już nic nie można zrobić. Człowiek czuje się bezradny.

Koszty psychologiczne:

-nakłady konieczne (zmęczenie, znużenie)

-nakłady niekonieczne

„Extra wydatki” na proces zaradczy są oceniane przez jednostkę:

1. jako nadmierne np. wymagane przez innych i odczuwane jako niesprawiedliwe i krzywdzące (powstaje poczucie krzywdy)

2. jako zbędne, niepotrzebne, próżne, bez których można się było obejść (poczucie winy)

3. gdy wkładane wysiłki nie przynoszą oczekiwanych rezultatów (rozczarowanie, niespełniona nadzieja)

4. gdy próby radzenia sobie wymagają nakładów związanych z wystawieniem się na osąd publiczny, zachowania niezgodne z normą społeczną (poczucie wstydu)

Kosztem psychologicznym jest także poczucie lęku.

Nie wszyscy w każdej sytuacji płacą koszty psychologiczne. Można radzić sobie unikając kosztów.

Rola „kosztów psychologicznych”:

- zwrotny wpływ na przebieg procesu zaradczego, jego modyfikacji w kierunku większej optymalizacji, poprawienia skuteczności, zmniejszenia „nakładów” oraz obrony przed autodestrukcją i zbytnim zużyciem sił.

- mogą modyfikować przyszłe zachowania zaradcze, sprzyjać tworzeniu się schematów zaradczych, tworzących styl radzenia sobie, jako względnie trwałą charakterystyczną cechę osobowościową.

Wrażliwe osoby płacą relatywnie więcej, bo mają mniejsze zasoby sił witalnych.

Duża wrażliwość powoduje bardziej precyzyjną ocenę rozbieżności między standardem regulacyjnym „jak powinno być” a „jak jest naprawdę”.

Dwa cykle regulacji procesu zaradczego:

- cykl polegający na pogorszeniu sytuacji obiektywnej (cykl negatywny)

- cykl polegający na poprawie sytuacji obiektywnej (cykl pozytywny)

Człowiek o małym zakresie możliwości (mała odporność, mała wytrzymałość, wysoka reaktywność, neurotyczność) przy jednoczesnym wyborze „kosztownych” strategii zaradczych może powodować cykliczne pogarszanie własnej sytuacji. Radzenie sobie może być zarazem stresogenne i kosztorodne.

---