Zagrozenia wynikajace z nadmiernej podazy fluoru
Fluor w postaci zwiazków nieorganicznych i organicznych znalazł zastosowanie
profilaktyczne i terapeutyczne w stomatologii i innych dziedzinach medycyny. Nazwa fluor
pochodzi od łacinskiego słowa fluo, co znaczy ciekne. Została ona nadana fluorowi ze
wzgledu na upłynniajace własciwosci fluorytu, znanego i stosowanego w hutnictwie ju+ w
sredniowieczu. Fluor nale+y do grupy chlorowców. Jest to gaz o +ółtawozielonej barwie i
silnym zapachu. Jest on naturalnym składnikiem biosfery i trzynastym z najobficiej
wystepujacych pierwiastków skorupy ziemskiej. Ze wzgledu na swoja bardzo du+a
aktywnosc chemiczna w przyrodzie nie wystepuje w stanie wolnym. Charakteryzuje sie
du+ym powinowactwem do wielu pierwiastków, m.in. do wapnia, magnezu, manganu,
+elaza, glinu, molibdenu, miedzi i cynku (1). Fluor tworzy zwiazki o du+ej rozpuszczalnosci
np. fluorek sodu (NaF) i o niskiej np. fluorek wapnia oraz zwiazki kompleksowe w
minerałach takich jak kriolit, fluoryt, apatyt. W sposób odwracalny łaczy sie z jonami
wodoru tworzac kwas fluorowodorowy (HF). Poziomy fluorków w wodach naturalnych
wykazuja du+e wahania, od 0,1 ppm do 100 ppm (1 ppm = 1mg/l), w zale+nosci od ilosci i
rozpuszczalnosci tych zwiazków obecnych w glebie (2, 3, 4, 5, 6). W wiekszosci rzek
ste+enie fluorków waha sie od 0,01 do 0,02 ppm (7). Wyjatek stanowia wody na terenach
zanieczyszczonych przez przemysł i wody bedace naturalnym zródłem fluorków. W wielu
miastach swiata woda pitna jest sztucznie fluorkowana w ste+eniu 0,5 do 1,5 ppm (6, 7).
Obecne normy dla sztucznego fluorkowania wody pitnej według WHO wynosza 0,8 ppm-
1,0 ppm (5) i istnieje tendencja do ich obni+ania.
Zawartosc fluorków w pokarmach pochodzenia roslinnego i zwierzecego waha sie i
zale+y od wielu czynników srodowiskowych i sposobów produkcji +ywnosci (8). Swie+e
po+ywienie w USA zawiera od 0,01 do 1,0 ppm fluorków, z wyjatkiem ryb (6-27 ppm) i
herbaty (4-400 ppm) (4, 6). Ste+enie fluorków w pokarmach przetworzonych wzrasta (3, 9).
W krajach gdzie stosuje sie fluorkowanie wody, woda taka stosowana do przetwarzania
pokarmów zwieksza zawartosc fluorków w po+ywieniu. Ma to szczególne znaczenie przy
przygotowywaniu pokarmów dla niemowlat (5).
Przemysłowymi zródłami zwiazków fluoru w srodowisku sa przede wszystkim huty
aluminium, +elaza, fabryki nawozów fosforowych, huty szkła, cegielnie, przetwórnie kriolitu.
Do emisji fluorków przyczynia sie te+ energetyka oparta o procesy spalania wegla (10, 11,
12, 13, 14). Zawartosc fluorków w powietrzu w obszarach nie zanieczyszczonych przez
przemysł wynosi 0,05 do 1,9 µg/m3. W pobli+u fabryk mo+e siegac 1,4 mg/m3, a w dalszym
sasiedztwie 0,2 mg/m3. Na terenach rolniczych fluor wprowadzany jest do gleby wraz z
nawozami fosforowymi i niektórymi srodkami ochrony roslin (5, 7). Obok bezposrednich
ekspozycji przemysłowych, zawodowych oraz endemicznych, coraz wiecej danych
wskazuje na wzrost zawartosci fluorków w roslinach, rybach, przetworach mlecznych i
miesnych (3). Informacje z ró+nych obszarów swiata wskazuja, +e pobór fluorków z
+ywnosci mo+e siegac około 1,7-4,75 mg na dobe, a po doliczeniu fluorku z wody
fluorkowanej (1 ppm) 3,5-5,5 mg na dobe (7). Stwierdza sie, i+ poda+ fluoru srednio co 10
lat podwaja sie.
Zródła stanowiace dodatkowa poda+ zwiazków fluoru to:
- profilaktyka próchnicy: fluorkowanie wody pitnej, tabletki z fluorkiem, pasty, nitki,
płukanki, lakiery fluorkowe, gumy do +ucia z zawartoscia fluorku, materiały stomatologiczne
wydzielajace fluor (12, 13, 15, 16, 17, 18, 19);
- fluorki stosowane w leczeniu osteoporozy (20, 21) i niektóre srodki narkozy wziewnej
(22),
- zanieczyszczenia przemysłowe (23, 24).
Powszechnie uwa+a sie, +e optymalne ilosci fluorku potrzebne sa do prawidłowej
mineralizacji kosci i zebów. Wyrazny spadek próchnicy obserwowany w swiecie mo+na w
du+ym stopniu przypisac stosowaniu ogólnemu i miejscowemu zwiazków fluoru.
Mechanizm profilaktycznego działania fluoru jest wielokierunkowy (6, 25, 26). Jony fluoru
reaguja z hydroksyapatytami szkliwa wchodzac w miejsce jonów wodorotlenowych. W
wyniku wymiany czesc hydroksyapatytów szkliwa przekształca sie we fluoroapatyty, które
maja lepsze własciwosci krystaliczne i sa słabiej rozpuszczalne w kwasach. Jon fluoru w
apatycie tworzy silne wiazanie z grupa NH organicznego zrebu szkliwa, co warunkuje
wieksza stabilnosc kryształów fluoroapatytu. Druga mo+liwosc profilaktycznego działania
fluoru jest uwarunkowana jego zdolnosciami stymulowania remineralizacji. Ta zdolnosc jest
scisle zwiazana z obecnoscia tego jonu w slinie oraz płytce nazebnej, a tak+e na
powierzchni szkliwa gdzie mo+e wystepowac w postaci fluorku wapnia (6, 25).
Niekorzystne dla szkliwa i charakterystyczne dla procesu próchnicowego niskie pH sliny
zwieksza aktywnosc jonu fluorkowego. Dzieki swoim własciwosciom fluor wpływa
hamujaco na tworzenie płytki bakteryjnej oraz produkcje kwasów przez bakterie tej płytki.
Ma on te+ zdolnosc hamowania enolazy bakteryjnej, enzymu istotnego w przemianie
weglowodanów. Mo+liwe te+ jest utrudnianie przez fluor transportu glukozy przez błony
komórkowe bakterii kwasotwórczych. Ostatnie badania wskazuja, +e miejscem inhibicji jest
przenoszaca protony ATP-aza błony bakteryjnej (5, 27, 28).
Fluor obok ustalonego efektu kariostatycznego (6) oraz efektu terapeutycznego w
niektórych schorzeniach (np. osteoporoza) mo+e stanowic zagro+enie dla organizmów i
byc przyczyna ostrego lub przewlekłego zatrucia. W terapii osteoporozy dawka fuoru
podawana w postaci NaF wynosi 10-20 mgF/dzien, przy dopuszczalnej dziennej 4
mgF/dzien, jest wiec od niej pieciokrotnie wieksza. U jednej trzeciej pacjentów z
osteoporoza przyjmujacych NaF w olbrzymich dawkach dziennych wystapiły objawy
niepo+adane: nudnosci, wymioty, wrzody +oładka, bóle reumatyczne (29).
Z powodu ró+norodnych efektów wywoływanych przez fluor w układach biologicznych
jest on tematem wielu doniesien naukowych. Dodatnie i ujemne efekty działania fluoru
zale+a od dawki, czasu stosowania oraz specyficznego działania na ró+ne komórki i tkanki.
Poznanie mechanizmów przemian fluoru w organizmie pozwala na okreslenie mo+liwego
ryzyka nadmiernej ekspozycji na jego zwiazki.
Przyjmuje sie, +e fluorki ulegaja absorpcji głównie poprzez przewód pokarmowy i płuca.
W badaniach Pattern i wsp. (cyt. za 4) z zastosowaniem znakowanego F18 około 7% dawki
fluoru wchłoneło sie z jamy ustnej w ciagu 2,5 godziny. Inni autorzy absorbcje fluoru przez
sluzówke jamy ustnej uwa+aja za ograniczona, stanowiaca mniej ni+ 1% dziennego
wchłaniania (5). Sugeruje sie, +e mo+e dochodzic do pewnej absorpcji fluoru z preparatów
takich jak +ele APF oraz roztworów SnF2 nawet jesli nie dochodzi do ich połykania (4, 30,
31).
Główna absorpcja zwiazków fluoru ma miejsce w +oładku i wynosi 40-50 % przyjetej
dawki. Stopien i szybkosc wchłaniania sa odwrotnie proporcjonalne do pH tresci +oładka.
W swietle najnowszych badan zale+nosc absorpcji od pH w +oładku opiera sie na
hipotezie, +e kwas hydrofluorowy (fluorowodorowy) powstajacy w kontakcie z błona
sluzowa, a nie jon F jest czasteczka dyfundujaca (29). Pozostała ilosci fluorków ulega
absorpcji w górnej czesci jelita cienkiego. Wchłanianie zale+y od rodzaju zwiazków fluoru,
np. NaF spo+yty z woda ulega absorpcji na drodze dyfuzji biernej prawie w 100%,
monofluorofosforan sodu (MFP) jest słabiej i wolniej wchłaniany. Obecnosc wapnia,
magnezu, glinu, ogranicza absorpcje fluorku w przewodzie pokarmowym, poniewa+ tworza
one z nim nierozpuszczalne sole (4, 32). Równoczesne spo+ycie mleka, witaminy C, D,
równie+ zmniejsza absorpcje fluoru a wiec chroni przed jego przedawkowaniem (33, 34)
Absorpcja fluoru w przewodzie pokarmowym w obecnosci mleka trwa tylko 30 min. i jej
poziom spada do 50-70% (29). W kilka minut po spo+yciu preparatu NaF poziom fluoru w
osoczu krwi wzrasta osiagajac swój szczyt w ciagu 30 do 45 minut, nastepnie obni+a sie
wskutek ciagłego poboru fluoru przez kosci, paznokcie, oraz wydalania z moczem, kałem,
potem. Jesli dawka fluoru jest niewielka to po czasie 3 do 6 godzin wraca do poziomu
przed konsumpcja (35). W osoczu fluor wystepuje w dwóch fazach: jonowej (wolnej) i
niejonowej (zwiazanej z białkami osocza). Ste+enie fluoru w postaci niejonowej jest wy+sze
(4, 5). Gdy zródłem fluoru pokarmowego jest głównie woda, jego ste+enie w osoczu po
okresie głodzenia wyra+one w µmol/litr jest w przybli+eniu równe ste+eniu fluoru w wodzie
pitnej wyra+onej w mg/litr (5). W rejonach kontrolowanego poziomu fluorku w wodzie,
zawartosc fluoru w osoczu miesci sie w granicach 0,5-1,5 µmol/litr. Ste+enie osoczowego
fluoru jonowego traktuje sie jako jeden ze wskazników ekspozycji na fluor, chocia+ istnieje
wiele czynników fizjologicznych i patologicznych mogacych wpływac na jego zawartosc w
ró+nych warunkach poda+y. Ste+enie fluoru w mleku ludzkim wynosi mniej ni+ 50%
ste+enia fluoru w osoczu, prawdopodobnie ze wzgledu na du+a zawartosc w nim jonów
wapnia.
Ste+enie fluoru w wiekszosci tkanek miekkich wzrasta proporcjonalnie wraz ze wzrostem
poziomu fluoru w osoczu, a pózniej spada w sposób analogiczny. W tkankach tych fluor
łatwo penetruje do przestrzeni sródkomórkowych, co wyra+a stosunek ste+en tkanka/woda
do osocze/woda (T/P). Stosunek ten miesci sie w zakresie 0,4 do 0,9, z wyjatkiem mózgu i
tkanki tłuszczowej, gdzie proporcje te sa mniejsze ni+ 0,2 (4). Najwieksze ste+enie fluoru
wsród tkanek miekkich wystepuje w nerce. Withford i Taves (4) wykazali, +e ste+enie fluoru
w czesci korowej i rdzennej nerki szczura było odpowiednio 3 i 12 razy wieksze od poziomu
fluoru w osoczu.
Przyjmuje sie, +e w ciagu 24 godzin 50% ilosci przyjetego fluoru ulega wydaleniu z
moczem, od 15% do 25% wydalana jest z kałem i potem, podczas gdy pozostała ilosc
ulega wiazaniu z tkankami twardymi. Wydalanie fluoru z potem jest niskie i wynosi 1-3
µmola na litr (4, 5, 36). Głównym miejscem usuwania fluoru z ustroju jest nerka. Szybkosc i
ilosc wydalanego fluoru jest wskaznikiem jego poboru przez organizm (30). Dzieci w grupie
wiekowej 9-14 lat pijace wode z 1 mg fluoru na litr wydalały 25-35 µg F na godzine,
natomiast te, które przyjmowały mało fluoru wydalały 10 µg F na godzine (5). Stwierdzono
w badaniach klinicznych, +e ste+enia fluorków w moczu matek sa wy+sze ni+ w moczu
noworodków. Mo+na to tłumaczyc zwiekszonym zapotrzebowaniem noworodków na fluorki
(budowa koscca), co sprzyja zmniejszeniu ich wydalaniu przez nerki (37) W nerkach
zachodzi równie+ reabsorbcja fluoru i jest scisle zwiazana z pH moczu. Zwieksza sie przy
niskim pH a zmniejsza przy wysokim. Klirens nerkowy F zawsze koreluje z pH moczu a nie
z iloscia jego przepływu (29). Istnieje du+a zmiennosc osobnicza nerkowego clearansu
fluoru i wynosi ona od 27 do 42 ml/min (4).
Fluor pokonuje bariere ło+yskowa u zwierzat i ludzi przedostajac sie z krwi matki do krwi
płodu. Ło+ysko spełnia czesciowo role filtru dla jonów fluoru, głównie w czesciach
brze+nych ło+yska, kumuluje fluor ze wzgledu na du+a zawartosc w tej czesci jonów
wapnia (4, 38, 39, 40). Jak wykazały badania Niwelinskiego i Zamorskiej (40), na
obszarach ska+en zwiazkami fluoru badane ło+yska charakteryzowały sie spadkiem
aktywnosci enzymatycznej. Chlubek w swojej pracy wymienia nastepujace czynniki
wywierajace wpływ na transport fluoru przez ło+ysko: stopien dojrzałosci tkanki ło+yskowej,
prawidłowosc przepływu maciczno-ło+yskowego krwi oraz obecnosc zwapnien w tkance
ło+yskowej (41).
Przyjmuje sie, +e około 99% fluoru w organizmie jest zwiazane z tkankami twardymi. Jest
to wynikiem silnego powinowactwa fluoru do apatytów kosci i zebów. W młodych
organizmach dochodzi do zwiekszonej retencji fluoru w tkankach twardych (35, 42, 43, 44).
Jego retencja w szkielecie młodych organizmów jest około 2 razy szybsza ni+ u dorosłych
(4, 5). W trakcie ekspozycji na małe ilosci fluoru dorosli magazynuja około 10%
wchłonietego fluoru, natomiast rosnace dzieci moga go magazynowac nawet w 50%. Tak
wiec główne szlaki usuwania fluoru z osocza przebiegaja poprzez odkładanie go w
kosciach i tkankach twardych oraz wydalanie z moczem (4, 5). Dzieki tym mechanizmom
wysokie ste+enia fluoru w osoczu sa zwykle przejsciowe i powracaja do poziomów
fizjologicznych, chyba +e dawka fluoru jest szczególnie du+a (4, 5).
Powszechne u+ycie zwiazków fluoru w medycynie i stomatologii oraz wzrastajace
niebezpieczenstwo przemysłowych i cywilizacyjnych ekspozycji zwiekszyło mo+liwosc
powstawania niekorzystnych wpływów nadmiernego nara+enia na fluor. Efekty toksyczne
fluoru zale+ne sa od dawki, czasu ekspozycji. Moga miec charakter ostry lub przewlekły.
Na podstawie przegladu literatury Hodge i Smith (1965) ustalili, +e przyjeta doustnie
dawka 5-10 g fluorku sodu na dobe przez osobe o wadze około 70 kg jest dawka
smiertelna. Odpowiada to dawce 32-64 mg F/kg przy srednim zapotrzebowaniu w klimacie
umiarkowanym dla dorosłego człowieka 2,0 mg F (43, 45, 46). Whitford w 1990 roku
doszedł do wniosku, +e prawdopodobnie toksyczna dawka (PTD) fluoru wynosi 5 mg F/kg
ciała. Okreslono ja jako minimalna dawke mogaca wywołac toksyczne objawy łacznie ze
smiercia. Taka ekspozycja powinna wymagac natychmiastowej interwencji oraz
hospitalizacji. Dawka PTD w zale+nosci od wieku i wagi ciała jest wykorzystywana do
oceny mo+liwego nara+enia toksycznego jakie moga stwarzac srodki profilaktyki próchnicy
zawierajace fluor, stosowane nieumiejetnie badz nieostro+nie. Ryzyko to dotyczy głównie
małych dzieci. Jak obliczono, dla dziecka o wadze 10 kg stosowanie w ilosciach 4 ml
1,23% +elu APF i 8 ml dla dziecka o wadze 20 kg stanowi dawke PTD. Taka sama dawka
dla 10 kg dziecka zawarta jest w 100 sztukach 0,5 mg tabletek fluorowych. Ostre zatrucia
zdarzaja sie bardzo rzadko, głównie na skutek pomyłek. W 1992 roku zatruciu uległo 296
osób na Alasce z powodu spo+ycia nadmiernie fluorkowanej wody. Co roku osrodki kontroli
zatruc notuja przypadkowe zatrucia po spo+yciu preparatów witaminowych i produktów
stomatologicznych zawierajacych fluor. Amerykanskie towarzystwo zrzeszajace takie
osrodki publikuje dane obejmujace około 70% populacji USA. Na przestrzeni 5 lat miało
miejsce srednio około 11 000 przypadków zatrucia fluorem. Małe dzieci stanowiły wsród
nich prawie 90%. Wsród tych zdarzen od 19 do 51 stanowiło powa+ne zatrucia, a około 7%
wymagało leczenia (47).
Prawie natychmiast po spo+yciu du+ej dawki fluoru wystepuja bóle brzucha, nudnosci,
nastepuje wzmo+one wydzielanie sliny oraz wymioty. Czasem pojawiaja sie bóle głowy,
pocenie sie i osłabienie. Gdy dawka jest zbli+ona do potencjalnie smiertelnej, wystepuja
bóle miesni, skurcze i drgawki konczyn. Postepuje niewydolnosc układu sercowonaczyniowego,
arytmia, spadek cisnienia. Zaburzenia w układzie miesniowym i sercowonaczyniowym
sugeruja zaburzenia elektrolitowe, głównie hypokalcemie i hyperkaliemie. Z
powodu zaburzen układu oddechowego i funkcji nerek powstaje mieszana kwasica
oddechowo-metaboliczna (4, 5, 45, 48, 49, 50).
U szczura do+ylny wlew 2 mg NaF/kg/min spowodował spadek cisnienia krwi,
pojemnosci minutowej serca, rytmu i oporu obwodowego. Smierc nastapiła po sredniej
dawce 79 mg NaF/kg. Zauwa+ono zwiekszone wydalanie moczu, białka, obni+ony cie+ar
własciwy moczu oraz wydzielanie cukru (29). Eksperymentalnie wyznaczona najni+sza
dawka smiertelna (LDmin) dla NaF przez Pyluk i Machoya wynosi 24 mg NaF/kg m.c. (51).
Jednoczesnie dawka fizjologiczna dla szczura wynosi wg Schmidta 1,2 mgF /kg m.c. (52).
Czesta ekspozycja na niskie dawki fluoru mo+e wywołac objawy przewlekłego zatrucia
fluorem. Akumulacja fluoru, głównie w tkankach zmineralizowanych, prowadzi do fluorozy
zebów i szkieletu. Zeby we wczesnych stadiach rozwoju sa najbardziej czułymi markerami
nadmiernej ekspozycji na zwiazki fluoru. Hamuje on prawidłowy rozwój zawiazków
zebowych powodujac hypomineralizacje i fluoroze szkliwa (fluorosis) (3, 11, 45, 53, 54, 55,
56, 57, 58). Zmiany obserwowane w szkliwie w zale+nosci od stopnia fluorozy wystepuja w
postaci kredowobiałych lub brazowych plam i przebarwien oraz w postaci oddzielnych lub
łaczacych sie ze soba ubytków szkliwa. Zaburzenie to powstaje prawdopodobnie w wyniku
uszkodzenia ameloblastów, tworzenia nieregularnych skupisk kryształów apatytu, jak
równie+ słabszego wiazania sie czesci mineralnej i organicznej szkliwa (5, 6). Smid i
Monsour (59) sugeruja, +e jednym z mechanizmów fluorozy mo+e byc hamowanie
aktywnosci enzymów lizosomalnych w ameloblastach pod wpływem jonów fluoru. Badania
epidemiologiczne wykazały, +e czesc dzieci, które regularnie pija wode o ste+eniu fluorku
2?3 razy przewy+szajacym optymalne, maja zaawansowane postacie fluorozy zebów.
Dane te nie ustalaja dokładnej dziennej dawki mogacej wywołac ten stan, jednak wskazuja,
+e margines bezpieczenstwa miedzy dziennym spo+yciem fluoru zabezpieczajacym przed
próchnica, a tym który wywołuje objawy fluorozy, nie jest du+y (4, 5). Aasenden i Peebles
(cyt. za 4) doniesli o wysokiej czestosci tego schorzenia (80%) wsród dzieci, które
konsumowały w okresie pierwszych trzech lat +ycia 0,5 mg F na dzien, a nastepnie 1 mg F
na dzien. Uwa+a sie, +e dzieciom w wieku do 6 lat spo+ywajacym wode 0,7?1,2 ppm F nie
powinno sie podawac uzupełnien w postaci fluorków (4, 24). Obliczono, +e szczotkowanie
zebów pasta z fluorem o zawartosci 1 g zwiekszy dzienny pobór fluoru o 50% w stosunku
do ilosci pochodzacej z pokarmów. Przy szczotkowaniu 2 razy dziennie pobór mo+e byc
jeszcze wiekszy. Kusa i wsp. (60) stwierdzili, +e ste+enie jonów fluoru w moczu badanych
dzieci zwiekszało sie na skutek fluoryzacji. Niektórzy autorzy sadza, +e u+ywanie fluorków
w postaci past i płukanek mo+e istotnie przyczynic sie do podwy+szenia całodziennej dawki
tego jonu (24, 61, 62).
Znane sa równie+ doniesienia mówiace o wystepowaniu fluorozy zebów ju+ przy
ste+eniach fluorków poni+ej 1 mgF/l w naturalnych wodach jak równie+ sztucznie
fluorkowanych (63). Na terenach o wy+szej zawartosci fluoru w wodzie pitej z naturalnych
zródeł o poziomie 4,0 mgF/l znane jest pojecie fluorozy endemicznej. Na trenach
przemysłowych ska+onych zwiazkami fluoru opisuje sie zjawisko fluorzycy przemysłowej,
która jest swoista odmiana fluorozy endemicznej. Dla organizmów zwierzecych
charakterystyczna jest tam osteoskleroza kosci kregosłupa i jego wiezadeł, kosci miednicy,
+eber, wieksza łamliwosc kosci.
Zawartosc fluoru w tkankach zeba odzwierciedla biologiczna dostepnosc fluoru w okresie
preeruptywnym. Jego poziom w szkliwie po wyr+nieciu zeba pozostaje na wzglednie stałym
poziomie, a zmiany ste+enia fluoru dotycza najczesciej około 50 µm warstwy szkliwa.
Zawartosc fluoru w zebinie wzrasta wraz z wiekiem (6, 64). Badania Angmar-Mansson i
wsp. (65) wykazały fluoroze szkliwa u szczurów po 35 dniach od podania jednorazowej
dawki 4, 7, lub 14 mg F/kg. m. c., oraz w innych badaniach jest 12 mgF/kg dziennie tj. 100
ppm = 5 mmol/l (66) Fluor w kosciach kumuluje sie przez całe +ycie. Kosc gabczasta ze
wzgledu na lepsze ukrwienie zawiera go wiecej ni+ zbita. Nara+enie na wzglednie wysokie
poziomy fluoru przez dłu+szy okres mo+e prowadzic do zmian w budowie i cechach
fizycznych kosci (4). Schorzenie to jest znane jako fluoroza szkieletu. Badania
epidemiologiczne doniosły o zwiekszonej podatnosci na złamania kosci na obszarach o
wiekszej zawartosci fluoru w wodzie pitnej w porównaniu z obszarami o niskim jego
ste+eniu (4). Doswiadczenia nad wytrzymałoscia kosci szczurów karmionych przez 12 i 18
miesiecy dieta z 50 ppm fluoru sugeruja jej obni+enie o 23% w porównaniu z grupa
kontrolna. Mechanizm tego zjawiska jest nieznany, stad wymaga on dalszych badan (67).
Wymagajacym dalszych badan jest równie+ sprzeczny w wynikach genotoksyczny efekt
fluoru (68, 69, 70, 71).
Fluor w przewlekłym zatruciu mo+e uposledzac te+ funkcje metaboliczne komórek i
tkanek. Wpływa on na aktywnosc około 72 enzymów, głównie oksydoreduktaz, transferaz i
hydrolaz, zaburza cykl Krebsa, wytwarzanie ATP, hamuje synteze białek i DNA (1, 7, 40,
72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80). Stwierdzono doswiadczalnie, +e fluor blokuje czynnosc
enzymów cyklu Krebsa, hamuje aktywnosc enzymów wa+nych dla procesów beztlenowej
glikolizy. Jednym z najbardziej czułych enzymów jest enolaza, która po zadziałaniu fluoru
zostaje zablokowana, a to pociaga ograniczone utlenianie glukozy, jak równie+ rozpad
glikogenu na terenie komórki (6, 33, 81, 82). W pismiennictwie spotyka sie okreslenie, +e
fluor jest trucizna protoplazmatyczna, hamujaca procesy +yciowe tkanek zwierzecych, a w
pierwszym rzedzie utlenianie komórkowe, tkanki nerwowej i miesni pra+kowanych (6, 83).
Powinowactwo F do jonu wapniowego wpływa na gospodarke wodno-elektrolitowa.
Wiekszosc badaczy zajmuje sie przewlekła toksycznoscia zwiazków fluoru w odniesieniu
do typowych zmian w obrebie zebów i kosci oraz wskazuje na gromadzenie sie go w
tkankach ulegajacych zwapnieniu: aorta, nerki, ło+ysko (41, 84). Oddziaływanie jonów
fluoru na tkanki miekkie budzi wiele kontrowersji oraz sprzecznych opinii. Wiekszosc
autorów stwierdza, +e fluor po wchłonieciu do krwiobiegu dyfunduje do tkanek miekkich
powodujac przejsciowy wzrost jego zawartosci. Poziom jonów fluoru w tych tkankach
maleje, gdy+ tkanki te nie wia+a go (4, 5, 49, 85, 86, 87, 88, 89). Jednak przy czestym lub
stałym dopływie moga byc nimi nasycane (74, 90, 91, 92, 93). Zaworonkow (93) na
podstawie przegladu pismiennictwa przytacza zaburzenia metaboliczne, czynnosciowe i
morfologiczne w wielu tkankach i organach np. watroba, nerki, OUN, miesnie. Zmiany te
łaczy sie z zaburzeniami metabolizmu zwiazanymi z oddziaływaniem jonów fluoru na wiele
enzymów. Wpływ zwiazków fluoru na metabolizm tkanek miekkich jest oceniany
najczesciej w nerkach oraz watrobie (72, 85, 90, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102,
103). W badaniach Sheaera (102) jednorazowa du+a dawka NaF wywołała zmiany w
watrobowych poziomach 9 metabolitów glikolizy i cyklu kwasu cytrynowego. Natomiast w
nerkach szczurów metabolity te nie uległy istotnym zmianom. Wpływ fluoru na ró+ne
poziomy metabolizmu tkanek miekkich: oddychanie, przemiane weglowodanowa, białkowa,
enzymatyczna, naczyniowa mo+e zaburzac detoksykacje zwiazków fluoru podawanych
droga doustna w leczeniu powszechnie wystepujacej próchnicy i osteoporozy. Leczenie
tych jednostek chorobowych jest wieloletnie i w przypadku osteoporozy wymaga
przyjmowania kilkakrotnie wiekszej dawki NaF. W ten sposób doustne podanie NaF mo+e
zmieniac procesy metaboliczne w watrobie co mo+e wywoływac zmiany w obrazie
histologicznym, histochemicznym i ultrastrukturalnym watroby. Nale+y wiec zwrócic uwage
na koniecznosc przestrzegania zasad ostro+nosci i monitorowania dawki fluoru podczas
realizowania programów profilaktyki fluorkowej, szczególnie przy podawaniu preparatów
fluoru droga doustna.